Күріш дақылының ботаникалық сипаттамасы және биологиялық
ерекшеліктері
Мәдени күріш немесе екпе Күріш (Qryza sativa L.) — бір жылдық өсімдік астық немесе қоңырбас (Graminea, Poaceae) тұқымдастығына, күріш трибасына (Qryzae) жатады. Qryza (күріш) туысында 28 түрі бар. Күріштің қазіргі егіліп жүрген түрлері Qryza sativa L. (екпе күріш) және Qryza glaberrima steud. (жылтыр күріш) – диплоидтар [2,45].
Күріш туысы – географиялық экорасаларға, яғни индиялық, жапондық,
явандық түр тармақтарына бөлінеді.
Қазіргі кезеңде күріштің жабайы формаларын қосқанда 120 мыңнан аса түр тармақтары мен сорттары бар. Бүкіл ресейлік өсімдік шаруашылығы ҒЗИ (Санкт-Петербург), Бүкілресейлік күріш Ғ3 институтының (Краснодар), Өзбек күріш Ғ3И (Ташкент), Қазақ күріш шаруашылығы Ғ3И (Қызылорда), Қарақалпақтың ғылыми-өндірістік селекциялық орталығындағы (Нукус) әлемдік коллекцияларындағы күріш үлгілері мен сорттары негізінен индиялық және жапондық түр тармақтарына жатады [2].
Күріштің тамыр жүйесі – мейлінше тармақталған шашақ тамырлар. Ол екі түрлі; ұрық тамыр және буын (жанама) тамырлары. Негізгі тамыр ұрықтан бір тал болып, төмен қарай өседі. Сосын ұрық тамыр жанынан 4-5 жанама (қосалқы) тамырлар өсіп жетіледі. Күріштің түптену буынынан көптеген жанама (буын) тамырлар өсіп жетіледі. Түптену фазасы басталған 3-4 жапырақ кезеңінен бастап, жанама тамырлар дақылдың қоректену қызметін толық атқарады. Осы кезеңде түптену буынынан 30-40 жанама ( қосалқы) тамырлар пайда болады. Өніп-өсу дәуірі ішінде әрбір күріш өсімдігінде (жанама сабақтар санына байланысты) 300-ге дейін жанама (қосалқы) тамырлар өсіп жетіледі. Осы тамырлардың көпшілігі 0-27 см топырақ қабатында орналасады, тек азғанай бөлігі ғана 40-50 см тереңдікке дейін жетеді [2,9,46,47].
Күріш сабағы буынаралықтарға бөлінген. Жоғарғы буынаралығының іші қуысы, төменгі буынаралығының ішінде паренхималық ұлпалар бар. Сабақтың жуан бөліктері – буындар бір бірімен анастомоздармен жалғасқан өткізуші шоқтардан құралған. Сабақ жапырақ қынабымен қоршалған, жалпы ұзындығы бойынша күріш өсімдігі төмендегідей топтарға бөлінеді: карлик (50 см-ге дейін), қысқа сабақты (51-70 см), аласа бойлы (71-90 см), орта бойлы (91-115 см), ұзын бойлы (116-140 см), өте ұзын бойлы – 140 см-ден аса биік болып есептеледі [3,9].
Сабақ буындары және буынаралықтары анатомиялық құрылымы бойынша екі қатар, тығыз орналасқан, сыртқы және ішкі талшық – түтікті өткізуші шоктардан құралған. Бұл түтіктермен минералды және органикалық қосындылардың ертінділері жылжып тасымалданады [9,52].
Күріш сабағы буындарының саны – сорттық ерекшелік. Күріштің әртүрлі формаларында сабақтың буын саны 10-20 аралығында ауытқиды. Кеш пісетін сорттардың сабағы ұзын, әрі буындары көп. Әрбір буындарда жапырақ қынабы орналасқан [9,46]. Күріш сабағының төменгі жағында өте қысқа буынаралықтар бар. Олардың сыртқы көрінісі бүйірінен қысылған кішкене, тізбектелген шарлар тәрізді. Өсу конусының төменгі жағында және жапырақ қынабының түбінде меристемалық аймақ қалыптасады. Бұл түптену буыны. Мұнда жанама сабақтар және қосалқы тамырлар пайда болады. Түптену буынынан (түйінінен) жанама сабақтардың пайда болуын күріштің түптенуідеп аталады. Егістік сирек болып, қоректік заттар жеткілікті болған жағдайда, яғни тыңайтқыштар оңтайлы мөлшерде берілгенде, күріш өсімдігінен, сортына байланысты 20-30-ға дейін жанама сабақтар өсіп шығады [9,46,48].
В.В.Кучеренко жасаған күріш өсімдігі модель бойынша, алғашқы жанама сабақ бос сабақтың 1-ші жапырағының қынабынан шығады және ол бас сабақтан қалыспай синхронды өседі. Одан кейін пайда болған әрбір жанама сабақта бір буынаралық кем болады, яғни әрбір кейінгі жанама сабақта бір фитоөлшем аз болады [49]. Көптеген ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда, тақтайшасыз, яғни колеоптиле және алғашқы жапырақ қынабында пайда болған бүршік, көпшілік жағдайда жанама сабақ болып өспейді [3,50].
Күріш жапырағы– ұзын, таспа тәрізді, ұшы сүйір, фотосинтез және транспирация процестері (үдерістері) жүретін маңызды мүше. Құрылымы: жапырақ қынабы, жапырақ тақтасы (пластинкасы), тілше және құлақшалардан құралған. Колеоптиле – түссіз, нағыз жапырақтарды қорғаушы оймақ, тұқым өніп шығу барысында топырақтан тебен ине тәрізді болып шығады. Сондықтан, бұл кезеңді күріштің тебендеп шығуы деп те атайды [9,45].
Жапырақ қынабы – буындарда тікелей орналасқан және сабақты екі жағынан қоршап, оның мықтылық қасиетін күшейтеді. Паренхималық ұлпалары жақсы дамыған, ал қынап ұлпаларында үлкен, қырлы ауа өткізуші қуыстары бар. Олар жапырақтағы және сабақтағы осындай қуыс ұлпалармен үздіксіз жалғасқан. Жапырақ паренхималарындағы ұлпаларалық қуыстар арқылы лептесікпен жалғасады. Сонымен, ауа өткізуші аэренхима жолы (трактін) жапырақ, қынап, сабақ, тамыр арқылы үздіксіз созылып, күріш өсімдігі тамырын оттегімен толық қамтамасыз етеді [9, 48,51, 52]. Сондықтан, күріш дақылы су басқан атызда жақсы өсіп дамиды.
Жапырақ тақтайшасы – фотосинтез процесі жүретін жапырақ беттерінің аумағы, ол күріш сортына байланысы әрүрлі болады. Масақтан төменгі, яғни сабақтағы соңғы жапырақты жалау жапырақ деп атайды. Бұл жапырақ негізінен қысқалау, бірақ жалпақтау болады. Ал, күріш өсімдігінің басқа жапырақтары ұзындау, бірақ жіңішкелеу, таспа тәрізді, ұшына қарай жіңішкеріп, сүйір болады.
Орналасуы бойынша жалау жапырақ тік, яғни сабақтан ауытқу бұрышына 20º-қа дейін, иілген (30-600), оның салбыраңқы түрлері де кездеседі [9].
Масақшалары — біргүлді. Гүлдерінің басқа астық дақылдарына қарағанда алты аталығы болады. Күріш өздігінен тозаңданатын өсімдік. Дәні қауызды болып келеді, қауыздылығы 17-22%. 1000 дәннің салмағы 27-40 г.
Күріш өсімдігінің өсуі және дамуы, басқа да ауылшаруашылық дақылдарының дамуы секілді, төмендегідей кезеңдерге бөлінеді: тұқымның өнуі, көктеп ( тебендеп) шығуы, түптенуі, сабақтануы, масақтануы, гүлденуі және дәннің толысып пісуі. Өсу дәуірінің әрбір кезеңдерінде күріш өсімдігі әртүрлі морфофизиологиялық сипатта, күйде болып, физиологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Сондықтан, бұл дақылдың қоршаған ортаға бейімделуі және өсіру техноогиясына талабы өсу барысында өзгереді [9,52].
Күріш онтогенезінде басқа астық тұқымдас дақылдары сияқты органогенездің 12 кезеңі анықталып, сипатталған [53,54]. Бірақ, П.С.Ерыгинның [55], Е.П.Алешиннің, Н.Е.Алешиннің [2] зерттеулері бойынша, күріш дақылы органогенезінің 8-ші және 9-шы кезеңдері бірігіп кеткен, сондықтан олар аталған өсімдік органогенезінде 11 кезең бар деген пікірді айтқан [52].
Сыр өңірінің табиғи-климаттық, топырақ-мелиоративтік жағдайы, күріш егісінен мол өнім алуға қолайлы. Өйткені, М.К.Каюмовтың [56] мәліметі бойынша, 40-500 ендікте егістікке түсетін физиологиялық белсенді радиация мөлшері 3,2-2,0 млрд.ккал/га, ал биомасса өнімі гектарына 400-250 ц/га деңгейіне дейін жетеді. Осы ендікке Қазақстанның күріш егісінің 85 пайызы егілетін Қызылорда облысының территориясы (43-46) да кіреді [57].
Күріш өсімдігінің жарыққа қатынасы. Күріш-жарық сүйгіш дақыл, күн сәулесінің қарқынды болғанын қалайды. Қазақстандық Арал өңірі жағдайында жаз айының көпшілік күндерінде аспан бұлтсыз болып, ауа құрғақ, әрі таза болады. Сондықтан, жер бетіне түсетін күн сәулесі энергиясы ауа қабаты арқылы өткенде атмосферада қалып қоймайды, немесе шашырап ғарышқа кетпейді. Нәтижесінде күріш егісіне көп мөлшерле фотосинтетикалық белсенді радиация келіп түседі [3,9,57].
Жылу режимі. Күріш – жылы сүйгіш дақыл. Қазақстандық Арал өңірі
0 -тан жоғары температуралар жиынтығы жағдайындағы қалыптасқан +10 С
(3200-42000С) ерте және орташа мерзімде пісетін күріш сорттарын өсіруге жеткілікті болып саналады [3,9]. Күріш өсімдігі өніп шыққан кезде және гүлдену кезінде төменгі температураларға өте сезімтал, ауа температурасы 0,50-(–10С) -қа дейін төмендеген жағдайда өскіндер, өсімдіктер зақымдануы мүмкін.
Егіс суаратын судың және топырақтың беткі қабатының температурасы +13-140С болғанда, күріш тұқымын себуді бастауға болады. Нақты жылу көрсеткіштері келтірілген температурадан төмен болса, тұқымның өнуі кешеуілдейді,өскіндер баяу өседі, көпшілігі шетінейді, немесе шықпай қалып, егістегі өсімдіктер сирек болады [3,9,46].
Күріштің суару режиміне талабы. Күріш бүкіл өсу дәуірінде суда тұратын, яғни суға бастырылған атызда өсірілетін гигрофит өсімдік. Судың жылу сыйымдылығы жоғары, ал жылу өткізгіштігі нашар, көрсеткіші төмен. Атыздағы су күндіз топырақты қызып кетуден, ал түнде салқындаудан сақтайды, сөйтіп , күріш атыздарындағы тәулік мезгілдерінің температуралық айырмашылықтарын азайтады [55,58]. Атыздағы су өсімдіктің физиологиялық талабын орындаумен қатар, күріш агроценозындағы микроклиматты өзгертіп, реттейді: күріш егісінің төменгі қабатындағы ауа ылғалдылығы жоғары болады, ал бұл күріш өсімдігінің транспирациясын азайтады. Топырақтың үстіңгі (0-15 см) қабатында жинақталған тұздар суға еріп, фильтрацияланған сумен бірге төменгі қабаттарға, сосын дренаж арықтарына өтіп, күріш ауыспалы егісі танаптарынан тыс алаптарға шығарылады. Яғни топырақ шайылып, тұздар мөлшері азаяды және егістіктегі арамшөптермен күресуге қолайлы жағдай туындайды [3,9,59].
Күріштің егістік жердің топырақ – мелиоративтік жағдайына және қоректену режиміне талабы. Суармалы жерлердің топырақ-мелиоративтік жағдайларына топырақ түрлері, олардың тұздану деңгейі, берілетін судың минерализациялану мөлшері, жер асты суының тереңдігі, топырақ ерітіндісінің реакциясы, себу алдында топырақты өңдеу сапасы және тамыр өркендеп өсетін топырақ қабатының механикалық құрылымы жатады.
Күріш өсімдігінің өнімділік әлеуеті өте жоғары. Сондықтан құнарлы, топырақ ерітіндісі реакциясы бейтарап топырақтарда жақсы өседі. Алайда, күріш өсірілетін барлық аймақтарда, яғни сумен қамтамасыз етілетін жерлерде құнарлы топырақтар көп кездесе бермейді. Сол себепті күріш дақылы барлық топырақтарда, оның ішінде тұзданған топырақтарда да өсіріле береді. Күріш өсімдігіне басқа да астық дақылдарына қажетті қорек элементтері керек екені белгілі. Күріш өсімдігі бір центнер дән өнімін тиісінше сабан өнімімен құрау үшін топырақтан 25 кг азот, 13 кг фосфор және 34 кг калий элементтерін пайдаланатыны белгілі. Яғни, күріштен орташа деңгейде 50 ц/га өнім алған жағдайда топырақтан 125 кг азот, 65 кг фосфор, 170 кг калий өніммен бірге шығып кететінін есептеу қиын емес.
Күріш өсімдігінің зат алмасу процесінде тиімділігі жөнінен тотықтанған азот (N-NO3) тыңайтқышы түрлерінен аммонийлі формалы (N-NH4) тотықсызданған азоттың тиімділігі жоғары. Азот тыңайтқышы көп немесе аз берілгенде күріштің фосфор және кремний метаболизмін (зат алмасу процесін) нашарлатады [60].
Сондықтан, күріш өсімдігінің жарық, суару және жылу режимдерімен қатар азот тыңайтқышы масақбасты сабақтар тығыздығын және жоғары өнімділіктің құралуын реттейтін негізгі факторлардың бірі. Осыған сәйкес өнім құраушы компоненттеріне әсер ету үшін азот тыңайтқышын тұқым себу алдында топыраққа енгізіп және күріштің өніп-өсу дәуірінде үстеп қоректендіру арқылы беру керек [52, 61].
Күріш өсімдігінің жас мүшелерінде калий көбірек болады, өсу дәуірінің соңында бұл қоректік элемент өсімдіктің басқа жас мүшелеріне жылжиды. Күріш сабақтарының мықтылығы және жатып қалмаушылық қасиеті дақылдың калиймен қамтамасыз етілуіне байланысты.
Қазақстандық Арал өңірінің күріш ауыспалы егістері топырақтарында калий элементінің мөлшері және оның ауылшаруашылық дақылдары өнімділігіне әсері толық зерттелген жоқ. Жекелеген аймақтарда, танаптық тәжірибе жүргізілген учаске топырақтарында калий мөлшері (140-250 мг/кг) төмен және орташа деңгейде болды. Жалпы ғалымдар мен күріш өндірушілер арасында күріш жүйелерінің шөгінді топырақтарында калий элементі жеткілікті деген пікір қалыптасқан. Алайда, Сыр өңірінде күріш дақылы кең көлемде жарты ғасырдан астам уақыт егіліп, онан мол өнім өндіргенін, сол өніммен топырақтан жыл сайын қайтарымсыз калий элементінің кеткенін ескерсек, құрамында калий элементі бар минералды тыңайтқыштарды енгізу қажеттілігі айдан анық болып тұр [62].