Стресс және психология – бұл адам өміріндегі маңызды және жиі кездесетін феномендер. Стресс психологияда адамның белгілі бір жағдайларға реакциясы ретінде қарастырылады. Ол жеке тұлғаның физикалық, эмоциялық және психикалық күйіне әсер ететін күрделі процесс болып табылады.
1. Стресс деген не?
Стресс – бұл адамның физикалық немесе психикалық жағдайларына жауап ретінде туындайтын эмоционалдық және физиологиялық реакция. Ол әдетте қиындықтар, қауіп-қатерлер, қатты талаптар немесе басқа да сыртқы жағдайлармен байланысты болады. Стресс – бұл адам ағзасының күрделі механизмдер арқылы сыртқы немесе ішкі тітіркендіргіштерге жауап беруі. Бұл жауаптардың ішінде гормондардың бөлінуі, жүрек соғысының жиілеуі, терлеу, бұлшықеттердің кернеуі және тағы басқа симптомдар болуы мүмкін.
1.1. Стресс түрлері
1. Жедел стресс – бұл қысқа мерзімді стресс, мысалы, бір оқиғаға немесе жағдайға жауап ретінде пайда болатын стресс. Бұл түрі көбінесе оң әсерге ие, себебі ол адамды белсенді етіп, қиындықтарды шешуге ынталандырады.
2. Созылмалы стресс – бұл ұзақ уақыт бойы жалғасатын стресс. Ол адам ағзасын әлсіретіп, денсаулыққа теріс әсер етуі мүмкін. Созылмалы стресс көбінесе жұмыстағы қиындықтар, отбасылық мәселелер немесе қаржылық проблемалармен байланысты.
3. Эмоциялық стресс – адамның ішкі әлеміндегі психологиялық қиындықтар мен көңіл-күйдің өзгеруімен байланысты. Бұл стресс түрі адамның эмоциялары мен көңіл-күйіне әсер етеді, депрессия, мазасыздық, ашуланшақтық сияқты жағдайларға әкелуі мүмкін.
2. Стресс пен психологияның байланысы
Стресс психология тұрғысынан адамның эмоциялық және мінез-құлықтық реакцияларын зерттеу арқылы түсініледі. Психологияда стресс әртүрлі жеке қасиеттерге, тұлғалық ерекшеліктерге және әлеуметтік контекске байланысты әртүрлі түрде көрінеді.
2.1. Стресс және тұлға
Тұлғаның ерекшеліктері стрессқа қалай жауап беретінін анықтайды. Мысалы, кейбір адамдар қиын жағдайларға қарамастан сабырлы болып қалса, басқалары ауыртпалықты шектеусіз сезінеді. Тұлғалық факторлар, мысалы, жүктемені қалай қабылдайтынымыз, жеке сенімділік пен стрессті басқару дағдыларының болуы стрессқа төзімділікті арттырады.
2.2. Стресс және эмоциялар
Стресс эмоцияларға үлкен әсер етеді. Стресстік жағдайлар адамның көңіл-күйін нашарлатуы мүмкін, депрессия, мазасыздық және ашушаңдық сияқты жағдайларға әкелуі мүмкін. Көбінесе, адам стресске ұшырағанда, эмоциялық жағдайы да нашарлайды, бұл жағдай өмір сапасын төмендетіп, психологиялық денсаулыққа зиян келтіруі мүмкін.
3. Стресс пен денсаулыққа әсері
Стресс адамның физикалық денсаулығына да зиян тигізуі мүмкін. Стресстің ұзақ уақыт бойы әсер етуі жүрек-қан тамырлары аурулары, асқазан аурулары, иммунитеттің әлсіреуі сияқты денсаулық мәселелеріне алып келуі мүмкін. Сонымен қатар, стресс адамның ұйқысына да әсер етеді, бұл өз кезегінде шаршауды және физикалық әлсіреуді тудырады.
3.1. Денсаулыққа теріс әсерлері
Жүрек аурулары – созылмалы стресс жүрек ауруларына әкелуі мүмкін, себебі стресс кезінде жүрек соғысы мен қан қысымы көтеріледі.
— *Асқазан мәселелері* – стресс асқазан мен ішекке әсер етіп, асқазан жарасы, ішек аурулары және ас қорыту мәселелеріне себеп болуы мүмкін.
— *Иммунитеттің әлсіреуі* – стрессті сезінген кезде ағзада кортизол гормоны бөлінеді, бұл иммундық жүйені әлсіретіп, организмнің инфекцияларға төзімділігін төмендетеді.
4. *Стрессті басқару тәсілдері*
Стрессті басқару үшін психологиялық және физиологиялық әдістерді қолдануға болады. Психологиялық тәсілдер адамның ойлау және сезімдеріне әсер етсе, физиологиялық әдістер ағзаның физикалық реакцияларын жеңілдетеді.
4.1. *Психологиялық тәсілдер*
Медитация мен тыныс алу жаттығулары* – терең тыныс алу және медитация стрессті азайтады, эмоцияларды бақылауға көмектеседі.
— *Позитивті ойлау* – жағымсыз ойлар мен стресстік жағдайларға позитивті көзқараспен қарау маңызды. Бұл адамның эмоциялық жағдайын жақсартуға көмектеседі.
— *Когнитивті-поведенческая терапия* – бұл әдіс адамның ойлау процесін өзгертуге бағытталған, ол стресс деңгейін төмендетуге көмектеседі.
4.2. *Физиологиялық тәсілдер*
— *Дене шынықтыру* – физикалық жаттығулар стрессті жеңілдетуге көмектеседі, себебі олар эндорфиндерді шығарады, бұл адамды бақытты сезінуге ықпал етеді.
— *Дұрыс ұйқы* – стресс деңгейін төмендету үшін жақсы ұйқы өте маңызды. Ұйқының жетіспеушілігі стрессті күшейтеді.
Дұрыс тамақтану – теңдестірілген диета стресске төзімділікті арттыруға көмектеседі.
5. *Стресс пен психологиядағы заманауи көзқарастар*
Қазіргі таңда стресске қарсы түрлі терапевтік әдістерді зерттеу мен дамыту жұмыстары жүргізілуде. Мысалы, нейробиология мен психологияның қиылысында пайда болған жаңа бағыттар, стресс пен эмоциялық денсаулықты басқару туралы жаңа білімдермен бөліседі. Стрессті басқару әдістері қазіргі әлемде әртүрлі психотерапевтік тәсілдер, арт-терапия, музыка мен әдебиет арқылы да жүзеге асырылады.
Стресс – бұл өмірдің бір бөлігі, бірақ оны дұрыс басқару әркімнің қолында. Психология мен денсаулық ғылымдары стресс пен оның адам ағзасына әсерін терең зерттеуде. Қазіргі таңда стрессті басқарудың көптеген әдістері бар, сондықтан әрбір адам өзіне тиімді әдісті таңдап, оны өміріне енгізуі қажет. Стресстің алдын алу және оны басқару – психологиялық және физикалық сау болудың негізі.