Сабақтың негізгі Оқыту әдісі. Оқу жабдықтары.
элементі, мазмүны Сабақ формасы Қосымша
материалдар
а) Кіріспе. М.О.Өуезов — Алдын ала практи- 1. Кесте-плакаттар.
драматург калык тапсырма 2. Иллюстрациялар.
беру. Аннотация, Қосымша материал.
анкета сүрақтары М.Қаратаев. «М.Өуе-
(гр. форма). Әңгі- зов — әдебиет мақ-
ме элементі бар лек- таны» («Жұлдыз»,
ция (сөздік әдісі). 1977 ж.)
Сабактың ең басты
формаеы-концерт-
сабақ
«Еңлік-Кебек» Үйге өз беттерімен Альбом. Кесте.
трагедиясы. Жазылу орындауға берілген Иллюстрациялар.
тарихы. Окираның практикалык, та- Инсценировка
өмір шындыгына нымдык-ізденді-
кұрылуы руші тапсырмалар
(сауалнама, инсце-
нировка, гр. тап.
сұрак-жауап),
проблемалык си-
паттары әңгімелеу,
баяндау
Феодалдық тағылык Инсценировка (гр. Инсценировка.
пен адал, таза махаб- тапсырма), мәнер- Күйтабактан үзінді
бат леп оқу, даралык тыңдау
формат
Трагедияның поэти- Кітаппен (жалпы Плакаттар. «Нені
калык тіл шешендігі, сыныптық форма) білу керек?» атты
автордың идеялык жұмыс. Пробле- кабинет стендісі
шешімі малык жагдаят
ә) «Қарагөз» траге- Диалогиялық өң- «Нені білу керек?»
диясы: тақырыбы, гіме (жалпы сы- кестесі
идеясы. «Еңлік — ныптык форма).
Кебекпен» үндестігі Проблемалык
сұрақтар
1 2 3
Басты кейіпкерлер. Нарша бейнесінің сонылыгы, жаңа си-паты. Сырым. Тра-гедияның жігерлік сарыны Мәнерлеп оку-Жатка оқу (да-ралык форма). Проблемалык жағдаят. Проб-леманы баяндау Иллюстрациялар. Артистердін пор-треттері. Кесте-сыз-балар
Трагедиядағы ав-тордың эстетикалық, философиялык та-бысы Практикалық өдіс (кітаппен жұмыс, жалпы сыныптык форма). Пробле-малык жағдаятты шешу. Әңгімелеу
б) «Абай» трагедиясы. Жазылу тарихы және негізгі көтерген мөсе-лесі. Трагедия шиеле-нісі ескі мен жаңаның, прогрестің күресі Эвристикалық әдіс. Проблемалык ба-яндау (ішінара оқушыларды қа-тыстыра отырып) Кесте-плакат. Күйтабақ тыңдау
Абай коғам қайрат-кері, ұлы ақын, гу-манист, философ, күрескер Проблемалық баян-дау. Өңгімелеу Иллюстрациялар
Трагедиядағы негіз-гі окиға — Ажар, Айдар махаббаты. Айдардың өмірі Окушы хабарла-масы. (Зерттеу. Тапсырмаларын мәнерлеп оку.) Инсценировка Инсценировка. «Абай» трагедиясын-да ойнаған актерлер туралы материалдар
Трагедиядағы ав-тордың эстетика-лык-философиялык табысы Практикалык әдіс (кітаппен жұмыс, жалпы сыныптық форма) Кодоскоп
Гоголь. «Ревизор» Зерттеу әдісі. Практикалык жұмыс. Үлгі: Хлестаковтың монологі. Гоголь -Мұхтар Плакат. Иллюстрациялар
Осы бағанды тол-тырып, аударма-сына баға беру
М.Әуезов — шебер аудармашы. (Шекс-пир, Тренев, т.б. жазушылардың ту-ындыларын аударуы.) Өңгіме-дәріс Фото
Үйге тапсырма
Сабакка пайдаланған косымша материалдар:
а) М.Қаратаев. «Көркем сөздің аскан шебері» («Қазақ
әдебиеті» газ.)
ә) Ы.Дүйсенбаев. «М.О.Өуезов» (3 — 81-бет).
б) Естеліктер («Жұлдыз» журналы, 1977 жыл).
— Кіріспені оқушылардың (алдын ала берілген) кысқаша хабарламасын окытудан бастадьщ- Консультант оқушы М.Өуезовтің драмалық шығармалары туралы әдебиетші, сыншы, актерлердің, өнер саңлақтарының пікірлерінен үзінділер оқыды.
Мысал келтірейік:
Оқушы Д.:
1. «Драматургия жанрының бас қазығы, театр тарихы-
ның түңғышы — «Еңлік — Кебекті» көрмеген, сүм заманның
күрбандығы болған қыршын жастарға жаны ашымаған,
туған жерге, елге, ана тілге деген сүйіспеншілігі артпаған
бүл күнде бірде-бір адам жок десек, артык айтылғандык
болмайды. Өскелең өмірімізбен, гүлденген мәдениетімізбен
бірге, өзгере, өңделе отыра, өмір сүрген «Еңлік — Кебек»
пьесасы — калың бүқараның сүйіктісі болған нағыз үлттык
туынды».
2. «Ол ғажап аудармашы еді. Шекспирдщ Мүкаң аудар-
ған «Отеллосы» мен «Асауға түсауын», Гогольдің «Ревизо-
рын», Треневтің «Любовь Яроваясын» кай қазақ көріл, қызық
әсер, тамаша лөззат алмады?!».
М.Қаратаев. «Көркем сөздің асқан шебері». («Қазақ әдебиеті», 1961 ж. 30 маусым). Окушы Ж.:
1. «Қарагөз» трагедиясы — шын мағынасындағы
классикалық туынды».
2. «Жазушы шеберлігінің кереметі сонда, осындай бір-
біріне елжіреп түрған шынайы махаббатты Сырым мен
Қарагөздің бойынан ғана емес, сол Қарагөз айымға жан-
тәнімен ынтыккан Нарша жүрегінен де табамыз ғой.
…Сезімнің байлығы, ниетінің тазалығы, махаббатының түрактылығы Наршаны лирикалык кейіпкерлер ішіндегі ең бір көрнектілерінің катарына қосуында күмән жоқ».
Оқушы хабарламасынан кейін жазушының драмалык шығармалары, аударма саласындағы, қазақ театры мен мөдениетін өркендетудегі еңбегі туралы түсінік береді. М.Әуезовтің драмалык шығармаларының тізімі көрсетілген жөне олар туралы пікірлер мен ойлар, толғаныстар жазыл-ған кесте-плакаттарды, фотомонтаждардкРпайдаланды Әуезовтің үлы түлғасын, түпсіз терең талантын, сәулетті де жалынды, шешен, ойлы да отты тілін драмалық шығар-малары арқылы да танытуға талаптандық.
— Жазушы шығармашылығының бет ашары — «Еңлік — Кебек» трагедиясын талдамас бүрын, үнтаспадан А.Әуезов-тің «Бала Мүхтар» кітапшасы бойынша осы пьесаны автордың қалай жазып, оны алғаш рет қойғаны туралы әңгімесін тыңдадьщ. Ары қарай, жеке тапсырма негізінде трагедия мазмүнын аша түсу үшін, қысқаша ғана түжырымды етіп жазып келген аннотациялар оқыттық. Төменде бір оқушының аннотациясын беріп отырмыз. (Окушы аннотациясы оқылып жатқанда, эпидиоскоппен көрнекі мысалдар көрсетіліп жатты.)
Акт, суреттер, көріністер Мазмұны
I акт Абызра Есен мен Кебектің келуі
II акт Кебекке бата беру. Жапал мен Еңлік. Есенді күлкі ету. Еңліктің Кебекке кездесуі. Махаббат
III акт Есен мен Кебек кақтырысы
III акт Еңліктің Кебекке кашып кетуі
III акт Билер тартысы. Өлім жазасына кесу
IV сурет Есенді Кебектің өлтіруі
IV акт Еңлік-Кебектің қайгылы казасы
V сурет Жапал мен Абыз және нәресте
Трагедияның жазылу тарихы, ол туралы пікірлер, бағаларға тоқтала отырып, жалпы драматургия жанры, соның ішінде трагедия табиғаты туралы бүрынғы білімдерін тольщтырдық.
— Енді трагедияның ең өзекті мәселесі — феодалдық тағыльщ пен адал, таза махаббат арасындағы тартыс екеніне тоқталдық. Трагедияда ең алдымен екі жастың сүттей ақ махаббаты көрінуін, оның ары қарай өрістеуін әңгіме еттік. Адамгершілж, адамның жеке бас бостандығы, ел бірлігі, әйел теңсіздігі, ана мен бала қүқықсыздығы, феодалдық қоғам бейнесінің трагедияда реалистік жолмен көркем де шынайы көрсетілетініне тоқталдық. Трагедиядағы кейіпкерлер,
соның ішінде, Еңлік, Кебек, халық өкілі — Абыз, халық үлы -Жапал бейнелерін талдай отырып, трагедияның жай баяндау, диалогтер емес, талас-тартыс, шиеленіске қүрыл-ғанына оқушылар назарын аудардык- Осы мәселелерді түсіндіру барысында:
II актідегі Еңліктің ел-жерімен қоштасуы.
III актідегі билер тартысын, Есен мен Кебек арасындағы
(IV акт) диалогтерде үзіндіні рөлге бөліп, мәнерлеп оқыттық
(үйірме мүшелерінің көмегімен). IV актідегі Кебектің: «Ей,
сотқар би…», деп басталатын сөзі мен Еңліктің Кебекпен
қоштасар жеріне дейінгі көріністен оқушылар инсцениров-
касьш көрдік. Жапал мен Абыздың диалогін (IV актінің соңы)
күйтабақтан тыңдадық-
— Трагедияның поэтикалық тіл көркемдігін, автордың идеялық-эстетикальщ шешімін талқылау барысында III актідегі билер тартысынан үзінді тыңдадык (күйтабақтан). Алдын ала таратылып берілген үлестірме тапсырмаларды пайдаландыра отырып (шешендік сөздер, өткір, толғау мәніндегі тақпақтар айтылатын сез тіркестері, мақал-мәтел-дер, нақыл сөздер жазылған), жазушының трагедиядағы көркем тіліне, халықтың ең бай тілінің кеңінен және ете орынды пайдаланғанына талдау жүргіздік.
Төменде үлестірме тапсырмалардың бір үлгісін беріп отырмыз:
М.О.Әуезов. «Еңлік — Кебек» III акт Еспембет: «Айрандай аптап, күбідей пісіп жүргенде, өй дер ажа, кой дер кожа болған жок… Ағайын үзында өшті, кыскада кекті емессің …»
Билер тартысы Көбей: … «Кеден кеден болды, кедергі неден болды деп отырсың. Сапты-аякка ас қүйып, сабынан қарауыл карайтын болсаң, мен билік айтпаймын»
Сыныптағы бүрыннан бөлінген топтарға трагедияның III актісі бойынша жеке тапсырмалар бердік.
Е с к е р т у: Берілген тапсырманы сыныпта олар ауызша орындайды да, үйден жазып өкеледі. Осы практикалык тапсырмалар аркылы трагедияның бай тіліне, ол тілдің характер, образдарды ашудағы орнына, шакпак тастай жаркылдаған диалогтер мен терең мәндегі толғау-монологтердің (Абай монологі) маңызына тоқталдык.
«Қарагөз» трагедиясын талдауды салыстырмалы сипат-тағы сұрақ-жауаптан бастадық.
С ұ р а қ: Қалай ойлайсыңдар, тақырып жағынан «Қарагөз» трагедиясының «Еңлік — Кебекпен» үндестігі неде жатыр?
Ж а у а п: Екеуінде де әйелдер теңсіздігі, жастардың бас бостандығы, махаббат мәселесі сөз етіледі. Екеуінде де олар бостандыкка жете алмай, сол жолда қүрбан болады.
С ұ р а қ: Ал айырмашылығы, өзіндік ерекшелігі неде?
Ж а у а п: «Еңлік — Кебекте» Еңлік пен Кебек қаза болса, «Қарагөзде» Сырым тірі қалады.
Ары қарай трагедияның негізгі тақырыбы туралы автордың мына өз сөзін мысалға келтірдік. «,.. Жалпы пъеса тацырыбы — беймезгіл заманда жолсыз өмір кешіп, орта тартқан қайгы- зардап уынан цаза тапцан өнерлі жастар жайы, асыцтыц пен ақыидық щмарлыгында елтіген уыз жастар жайы». (М.Әуезов «Қараш-Қараш». Әңгімелер, пьесалар жинағы. 235-бет).
Пьесаның ендігі айқындалған идеясы бойынша: азаптан туған ақындык, кам-қайғыдан туған қаза жеке бастың ғана күй-шерінен басталып барып, көп мүңдар, жылаулар күйіндегі азапты үғынуга, халықтың қайғысын үгынура беттеген шабытты көрсетпек. Кесірлі кер заманның кайғы-қасірет қазасынан туған ызалы, шабытты ақьіндықты бейнелемек.
Міне, бүл сөздер арқылы біз оқушыларға жазушының трагедияны жазудағы мақсатын, негізгі арманын түсін-дірдік.
Күйтабақтан Қарагөз бен Сырым үстінен Маржан бәйбішелердің түсетін жерінен үзінді тыңдадық. Ңарагөз -Маржан, Маржан — Сырым диалогтерін мөнерлеп оқыдық, ғасырлар бойы даланы жүдырығына қысып үстаған феодалдық ескілік пен әдет-салтка қарсы шыққан Қарагөз бен Сырым махаббатын, биік адамгершілік қасиеттегі лирикалык кейіпкер — Нарша, ескіліктің қатал сақшысы -Маржан бәйбіше туралы сөз еттік. Ары қарай ең соңғы актідегі Сырымның Қарагөз кабірінің басына келуін, түсін, Қарагөздің аян беруін оқушылар инсценировкасы аркылы тыңдадық.
Енді оқушыларға сүрак қойып, трагедияның ершіл сырын ашу мақсатында проблемалық жағдаяттарға жетеледік С ү р а қ: Қалай ойлайсындар, бір тақырыпты ашуда автор неге екі түрлі идеялық шешім кабылдаған?
О қ у ш ы С: — «Еңлік — Кебектегі» окиға өмірден алынған дедік. Автор сол тарихи шындықты жазған. Ал «Қарагөзде» Сырым тірі қалады, кек алуға аттанады. Меніңіне, жазушы мақсаты қазақ даласында Сырым сиякты жастардың пайда болып келе жатқанын көрсетпекші болған.
О к У ш ы Ғ.: — Менің пікірімше, «Еңлік-Кебектегі» Абыздың өсиетінде (өліктер басындағы) терең идея бар. Автор ол өсиет аркылы махаббат, бостандық үшін күрбан болған жастардың, олардың караңғылыкпен күресінің өлмейтінін, оның болашаққа жол ашатынын меңзетеді. Ал Сырым бейнесінен, оның іс-әрекетінен сол Абыз өсиетін көргендеймін. Сырым өз кегі емес, кешегі Еңлік—Кебек кегін де алуға аттанғандай. Мен автор шешімін осылай түсінемін.
Оқушылар болжамына, жауаптарына назар аудара отырып, «Еңлік—Кебекте» кейіпкерлер қаза болса да, олардың ақ махаббатының куәсі — нәрестенің тірі қалуы, халык, өкілі — Абыз есиеті жазушыньщ трагедияның негізгі идеясын ашудағы шебер шешімі екенін, ал Сырымның тірі қалуы, оның қабір басындағы анты ескілікті, тағылықты қирататын үрпақтың есіп келе жатқанын көрсету үшін алған шешім екеніне тоқтадьщ.
«Абай» трагедиясын талдау мақсатында оның жазылу тарихынан қысқаша кіріспе-түсінік берілді.
Оқушылардың I актідегі Абай — Оразбай арасындағы диалог бойынша дайындаған инсценировкаларын көріп, сабақты түсіндіру барысында Абай рөліндегі артистер, трагедия бойынша түсірілген суреттерге жасалған фотомонтаж, пікірлер, бағалар жазылған плакаттарды пайдаланып отырдық- Бүл пьесаны Мүхтармен бірге жазған Л.Соболев туралы түсінік бердік.
Трагедияның ең өзекті мәселесі, ең негізгі шиеленісі Абайдың феодалдық коғаммен күресі екенін баяндай отырып, Абай сөздерін, билер тартысын мәнерлеп оқыттьщ.
Трагедиянын тіл көркемдігіне, жазушының эстетикалык табысына ерекше көңіл бөлінді. Алдарындағы найзағайдай жарқылдаған диалогтер, Абай емірінің ащы запыранын ашатын терең сырлы монологтер жазылғаны үлестірме-тапсырмалар аркылы жазушы шеберлігі талданды Трагедияның көркемдік ерекшелігі ретінде сәтті шыққан монологтер, диалогтермен қоса, хальщ мақал-мәтелдерінің де өз орнын тауып түрғанын, пьесаның өн бойы қайнаған тартысқа толы екендігі айтылды.
Әуезовтің тамаша аудармалары туралы қысқаша әңгіме-лекция аркылы түсінік берілді.
Фотомонтаж арқылы Әуезов аудармасы бойынша Отелло, Хлестаков, Яровая рөліндегі қазақ өнер тарлан-дарының суреттері көрсетілді.
Үйге тапсырма оқушылардың шығармашылық кабілетін дамытуға негізделді. Сыныптағы үш катарға жеке-жеке жүмыстар берілді. 1 -катар оқушылары «Еңлік — Кебекке» киносценарий жазып келуі керек (таңдаған актілері бойынша); 2-қатар — «Абай» трагедиясына киносценарий жазуға тиіс (таңдаган актіге); 3-қатар «Түнгі сарын» трагедиясына киносценарий жазады (IV актіге). Кейбір окушыларға өздеріне үнаған пьесалар бойынша диалог, монологтерді мәнерлеп оқуды тапсырдық.