Аңыз күйлер
Ал, «Күй адамша сөйлейді», – деген бейнелі сөзді қалай түсінуіміз керек? Біріншіден, күйдің тілі кісінің тілі емес. Екіншіден, ол сөйлей алмайды, өйткені жансыз аспаптың үні. Сондықтан, күйдің міндетті түрде аңыз айтылып барып тартылады. Егер күйдің шын мәнінде сөйлейтіні рас болса, онда аңыздың керегі жоқ еді. Үшіншіден табиғи дыбыстарға еліктеу, табиғи іс – әрекеттерді қайталауға тырысу «ол сөйлейді» деген тура мағынасындағы ұғым тудырғаны хақ.
Мысалы : «Жезкиік» күйін алайық. Мұнда қол жетпес арман, сұлулық туралы тылсым түсінікпен қатар киіктің шабысы да бар, яғни, идеалды және реалды дүниелер өзара қабысып, бүтін дүниеге айналып кеткен. Бірақ кәдімгі сөз бұл жерде жоқ.
Жапан далада жолаушы жүріп келе екі аңшы жігіт көктемгі құралай салқыны мезгілінде төлдеп, төлін қорғаған киіктерге тап болып, оларды жыртқыш аңдардан аман алып қалады. Себебі, жаңа төлдеген киік ешкілері лағын тастап, кете алмай, сол лақтаған сайларында ұйлығып қалады, яғни, байланып қалған сияқты. Мұны түсінген даланың тағы жыртқыштары да сол маңды қорып, айналшықтап кете алмайды. Көне көздер баулы ешкі сөзін ұрпақты ешкі деп түсіндіреді. Міне, осындай аңдар дүниесіндегі өмір үшін тартыс, арпалыс, оған адамның араласуы, адам санасында сол кезде пайда болған ассоциациялар тізбегі күйде жарқын көрініс тапқан. Бұл жерде әйгілі «хайуанаттар мәнері» деп аталатын көне көшпелілер мәдениеті көрініс беріп, сол өнерді шынайы мән—мағынасы ашылған. Күй тарихы, оның образдық тілі бір—екі ғасырдың емес, ондаған жүздеген ғасырлардың жемісі болып жинақталған.
Қазіргі домбыраның құрылысы қай замандарда қалыптасқан ? Бұл тұрғыдан археологиялық қазба жұмыстардан мәлім болып отырғаны: екі шекті немесе қос ішекті аспаптардың Кушан мемлекеті тұсында (б.д.д. 1-2 ғасыр және б.д. 3 ғасыр) кең тарағаны белгілі. Он тоғызыншы ғасыр «Қазақ өнерінің алтын ғасыра» деп дәріптеледі. Осы ғасырда өнер атаулы адам танымастай биік өреге көтерілді дейміз. Бұдан «қазақ өнері бұған дейін дамыған емес, көркем ән мен күйдің үлгілері болған жоқ, бұл биік өре бірінші де соңғы биігі, өнер осыған дейін ылғи қарабайыр еді» деген ұғымды өрбімеуі керек. Демек, он тоғызыншы ғасырдағы биіктік, даму, шарықтау— қазақ өнерінің кезекті бір даму кезеңі ғана. Дәстүрлі өнердің жиырма бірінші ғасыр табалдырығында тұрғандағы бүгінгі аруыр ахуалы сияқты өнер бұған дейін де талай құлдыраған, талай шарықтаған.
Өнерде бір қалыпты даму болмайды. Өнер кейде дамиды, кейде тоқырайды. Ылғи дамып отыру немесе бірыңғай құлдырап кету жаратылыс заңдарына қайшы. Мұндай ахуалдардың ақыры апатқа әкеп соқтырады. Сондықтан, өмірдің өзі сияқты табиғи тепе— теңдікті бір қалыпта сақтау үшін мәдениеттің дамып, кейде тоқырап отыруы — заңды құбылыс. Ең алдымен күй өнері үлкен екі мектепке бөлінеді. Батыстың төкпе күйі ескі терминологияда «болат күйлер» деп аталған екен. Шертпе күй «нақысқы күй» деп аталған. Күйді былай бөлу баяғыдан бар, әйткенмен, термин соңы.
Ал енді қазақ музыкасына келетін болсақ, мұнда ахуал мүлдем басқа. Әрине, туған мәдениетінің темірдей берік жүйесін жасау — арман. Қаттап, шоттап, белгілерін бекітіп сөрелерін қойып қойған теріс болмас еді. Бірақ қазақтың дара туған бұла мәдениеті әлі бірталай уақытқа дейін жүйеге көнбейді. Ал, еріксіз көндіру— қылмысты қиянат. Бір кездері біз де күйлерді атына қарап жүйелемек болып біраз әурелендік. Бірақ өкінішке орай ол әрекетімізден ештеңе шықпады. Күйлерді аттарына қарап жанрларға топтау жеміссіз жол боып шықты. Мысалы, «Балбырауын» аттас күйлерді алайық. Бұл күйлердің бізге көптеген нұсқалары жетті. Осы әлденеше нұсқа сіздің қолыңызға «Міне, мынау жанрдың ортақ сипаты» деп айтатындай ешбір ұшық бермейді. Құрманғазының «Балбырауыны» мен Тәттімбеттің «Балбырауыны», Сүгірдің «Балбырауыны» мен Жалдыбайдың «Балбырауын» күйі — аңдағайлап тұрған, бір —біріне еш ұқсамайтын шығармалар. «Ақжелең» күйлері туралы осыны айтуға болады [4;28].
Соңғы жылдары күй өнерін саз – сарындары бойынша айрып тану үшін «төкпе күй» және «шертпе күй» деген атаулар жиі – жиі ауызға алынып, мұның өзі күйшілік мектептердің анықтауышы сияқты қолданылып жүр.
Қазақ елі, жері, өнері десек, алдымен ауызға алып, ойға келетіні шегі жоқ сары дала, көшкен ел, аттың жалында, түйенің қомында туып, дүниеге келген ән мен күй.
Сан ғасыр бойы заманның талай зобалаңын бастан кешірсе де, қазақ, халқының еңсесін елден ерекше самғап, биікте ұстап тұрған кұдірет — оның өнері. Музыка өнері, саз өнері, қол өнері. Жеке алып қарайтын болсақ, домбыра, оның күй өнері — тамыры терендегі тұңғиық ғылым. Олардың ішінде тармақты күйлерінің бірі «Ақжелеңді» қарастырайық.
Халық ұғымында тармақты күйлер деп бір тақырып төңірегінде топтасқан, бір атаумен аталатын күйлер тізбегін атайды. Ал, күй туралы жазылған зерттеулер еңбектерде тармақты күйлер «тізбекті күйлер», «аттас күйлер», «тамырлас күйлер», «топтама күйлер», «аттас күйлер», «тамырлас күйлер», «топтама күйлер» деп әр түрлі аталып жүр. Осылардың ішінде мағыналық сәйкестігімен де, жақындағымен де ұрымталы – «тармақты күйлер» деген атау. Себебі, қазақтың күйшілік дәстүрінде «Алпыс екі тармақты Ақжелең», «Қырық тармақты Қосбасар», «Тоғыз тарау» деп келетін күйге қатысты тұрақты сөз тіркестері бар. Бұлардың қай–қайсысында да «тармақ», «тарау» сөздері күйшілік өнердің өз алдына бір оқшау дәстүрлі сияқты, сол дәстүрдің анықтаушы ретінде қолданылады.
Бір шындықтың басы ашық. Әрісі түркі тектес халықтардың, берісі қазақ халқының күйшілік дәстүрінде болған, қазір де бар тармақты күйлердің пайда болуы кездейсоқ құбылыс емес. Немесе, белгілі бір сәтті атауға күйшілердің қызығуынан туған, сөйтіп аттас күйлер тізбегі пайда болған деп түйіндей салудың да қисыны жоқ. Себебі, тармақты күйлердің тақырыбы ғана аттас емес, ең алдымен күйдің сарын сазындағы, тартылу мәнеріндегі тектестік бұл дәстүрдің кездейсоқ құбылыс емес екенін аңғартады. Мәселен, «Тоғыз тарау» деп аталатын тармақты күйлер бірыңғай теріс бұраумен тартылса, «Қосбасар» деп аталатын күйлер көбінесе домбыраның бел тұсындағы пернелерді баса отырып, қос ішектің асты- үстін кезек шерту арқылы тартылатын қоңыр күйлер болып келеді, Ал, «Ақжелең» атауымен белгілі тармақты күйлер болса, өзінің қайталап тартылатын буынды үлгісімен, сұлу суреттерге толы тартымды саздарымен, әсіресе жүрдек тартылатын тегеурінді шалымымен ерекшеленеді. Осы мысалдардың өзінен – ақ тармақты күйлердің пайда болуында, дәстүрге айналып орнығуында белгілі бір заңдылықтың бар екені байқалады.
Әрине, тармақты күйлердің пайда болу, дәстүрге айналу заңдылықтарын қазақ халқының дәстүрлі өмір салтынан, дүниетанымын, жалпы көшпелілер мәдениетінен бөлек қарастыруға болмайды.Бұл орайда, көшпелі салттағы қазақтардың бертін келгенше тәңірлік наным- сенімнің ықпалында болғаны, ондай наным- сенімнің діни мистикалық қасиетінен гөрі қоғамдық өмірді реттегіштік ықпалының басымдығы, Тәңір тектес қағандық билікті орнықтырған рухани дәстүрлер, Тәңірмен тілдес бақсылардың қобызды өзіне ажырамас серік етуі, ең соңында музыканың көшпелілер өмірінде тек қана эстетикалық мәнге ие болып қоймай, сонымен бірге әлеуметтік-идеологиялық міндет атқару, сөз жоқ, тармақты күйлер дәстүрінің ертеден- ақ пайда болып, дәстүрге айналып, орныққанын аңғартады. Кез келген бақсы ауру адамға ем- дом қолданарда немесе алыстың хабарын, алдағы күндердің не боларын болжап сөйлерде, міндетті түрде қыл қобызда небір қиял- ғажайып сарындарды шалқыта шалып алатын болған. Мұның өзі «бақсы сарындары» деп аталып кеткен тұтас бір тармақты күйлер тізбегін құрайды. Сол сияқты, Тәңір тектес қаған ордасында күн сайын атар таңды жаңа бір күймен қарсы алып, ал Ұлыстың ұлы күні қағанаттың үміт- тілеген Тәңірге жеткізетін тоғыз күйдің қатар тартылуы – тармақты күйлер дәстүрінің байырғы заманнан бастау алатынына жарқын айғақ. Бертін келе тармақты күйлердің әбден орнығып, дәстүрге айналғаны сонша, енді әрбір күйшінің өнерпаздық өресі тармақты күйлерді қаншалықты меңгергенімен, тармақты күйлерді байытуға қаншалықты үлес қосқанымен өлшенетін болған. Боғда, Құрманғазы, Мүсірәлі, Есбай, Дәулеткерей, Тәттімбет, Тоқа, Ықылас, Сүгір сияқты дәулескер күйшілердің «Ақжелеңінің», өз «Байжұмасының», өз «Қосбасарының», өз «Аққуының » болуы, ең алдымен осынау тармақты күйлер дәстүріне бейтарап қарамағандықтан, оның қадірін білгендіктен болса керек.
Қолдағы бар деректі саралай отырып, қазақтың тармақты күйлерін былайша жіктеуге болатын сияқты: 1. «Бақсы сарыны»; 2. «Тоғыз тарау»; 3. «Кеңес күйі»; 4. «Аққу»; 5. «Ақжелең»; 6. «Қосбасар»; 7. «Ақсақ құлан»; 8. «Ноғайлы сарыны»; 9. «Байжұма»; 10. «Кертолғау» т.б. тармақты күйлер тізбегі [5;84].