Алпыс екі Ақжелеңнің шығу тарихы
«Ақжелең» атауымен белгілі тармақты күйлер де жалпы күй өнеріміздің еңсесін биіктетуге айрықша ықпал еткенін атап өту қажет. Әу басты өз күйлерін «Ақжелең» деген атпен тартқан Ақжелең есімді ару қыз Жайық бойында ғұмыр кешіпті-міс деген аңыз — әңгіменің қисыны бар. Өйткені, күні бүгінге дейін айтылатын сол аңыз — әңгімелерде Ақжелең арудың ақ боз ат мініп, ақ үні тағынып шығатыны бір ауыздан суреттеліп отырады. Ақжелең ақыл — көркінің, арқалы өнерінің арқасында елдің еркесі болыпты дейді. Әсіресе, ол тартқан күйді әркім-ақ жалықпай тыңдайтын болса керек. Сонда, құймақұлақ тыңдаушы жұрт Ақжелеңнің тартқан күйлеріне ат қойып, айдар тақпай – ақ, «Мынау Ақжелеңнің шолпысының сылдыры», «Мынау Ақжелеңнің келін болып түсуі», «ал — мынау Ақжелеңнің ат үстінде отырып тартқан қоштасу күйі» деп айырып отырады. Кейін келе Ақжелең күйлерінің ел ішінде әйгілі болғаны соншалық, нағыз күйші Ақжелеңнің сұлу күйлерін тартуды үйренбей тұрып өзін күйші — домбырашы деп атауға қымсынатын болған. Сөйтіп, Ақжелеңнің күйлері күйшіліктің, домбырашылықтың өлшеміне айналған. Тіптен, әйгілі күйші — домбырашыларға ең биік баға берілгенде «Ол алпыс екі тармақты «Ақжелеңді» тартады» деп келетін сөз бар. Мәселен, бір ғана Арал төңірегінде алпыс екі тармақты «Ақжелеңді» тартумен даңқы шыққан Үсентөре, Қазанғап, тобынан шыққан Рақ, Айша қыз, Балжан қатын сияқты дәулескер күйші – домбырашылар болған. Бара- бара «Ақжелең» атты күй шығарып, осынау тармақты күй дәстүрінің салтанатын арттыру нағыз күйші үшін мәртебе саналған.Мұны, әсіресе, Қазақстанның Батыс өңіріндегі күйшілік дәстүрден айқын аңғарамыз. Бұл өңірде Боғда, Дәулеткерей, Қазанғап, Абыл, Ұзақ, Мүсірәлі, Есбай сияқты әйгілі күйшілердің «Ақжелең» тармағын ұзартпағаны кімде –кім. Олардың қай –қайсысы да өз өмірлерінің ең бір сұлу сырға толы сәттің «Ақжелең» атты әсем күймен көмкеріп отырған. Мәселен, Беріш ішіндегі Боғда Қараұлы өзінің болашақ қалыңдығы Үштаппен алғаш кездескенде оның кербездігіне тәнті болып «Кербез Ақжелең» күйін шығарған. Ал, тай – құлындай тебісіп бірге өскен құрдасы Рахат құдашасын алып қашып келгенде, Боғда «Кербез Керік » деген күйін тартқан екен. Сол сияқты сұлулықты тәңірі тұтқан Дәулеткерей де «Ақжелең» деп тартылатын үш күй болған. Бұлардың ішінде «Қыз Ақжелең» күйі өзінің сұлу сазымен, сезімтал лебімен баурайды. Әйгілі Қазанғапта «Тентек Ақжелең», «Домалатпай Ақжелең», Есентемір Ебайда (Тазбала) «Ілме Ақжелең», «Түйдек Ақжелең» деп аталатын қос –қостан күй бар. Осылайша Ұзақтың «Ақжелеңі», Мүсірәлінің «Ақжелеңі» деп те жалғай беруге болады. Мұның бәрі жинақталып кіші жүздің күйшілік дәстүрінде «Алпыс екі тармақты Ақжелең» деп аталады. Әрине, дәл алпыс екіден «Ақжелеңдердің» саны әлдеқайда көп болуы мүмкін. Қазақта «Алпыс екі тамырым иіді» деп келетін тұрақты сөз тіркесі бар. Яғни, «Ақжелеңдерді» алпыс екі деп қайыруда ең сезімді иітетін күйшілік дәстүр деген мағынамен астасып жатуы әбден мүмкін. « Ақжелең» деп аталатын күйлердің саны алпыс екі болуының түсіндірмесін, алпыс екі тармақ қан тамырымен байланысты дейді кей деректемелерде. «Алпыс екі күйді түгел тарту – алпыс екі тамырды иітумен пара- пар », деп түсіндіріледі.
Түсініктеме басқаша беруге де болады. Алпыс екі саны ежелгі мүшелік жыл санауға да тығыз байланысты болуы мүмкін. Алпыс бір жаста бесінші мүшел. Оның үстіне әрбір мүшелдің өз түр – түсі болады. Мысалы: ақ, қара, сары, қызыл, көк. Мүшел алпыс бірге келгенде осы бес түр бір шеңбер жасап, қай түрден басталған болса, сол түріне қайтіп оралады, яғни, бір цикл аяқталады. Ежелгі ұғымда осы бес түр толық бір шеңбер жасағанда ғана – бір жас деп есептеген. Алпысқа толмай өлген адамды «екі жастың біріне келмей өлген адам» дейтіні содан болса керек. Демек, алпыс бір жас – бесінші мүшел, яғни, бір жас. Бір күйді «Табалдырық күй» немесе «Құлақ күй» деп қосады. Сонда күйдің саны алпыс екі болып түгелденеді.
Ертедегі домбырашыылар бір – бірімен сайысқа түсу үшін, осы алпыс бір күйге өзінің құлақ күйін қосып ойнап, күй санын алпыс екі санымен түгелдеуге тиіс болған. Күйден құлақ шығару – жаңа күй шығару деген мағынада. Демек, әрбір күйші бір циклды толық аяқтауға міндетті деген сөз.
Халықтың өткені, тұрмыс-тіршілігі, болмыс-бітімі мен ой-арманы туралы небір сүбелі деректерді көне аңыз-күйлерден танып білуге болады. Олар аққудың сұңқылы, нардың боздауы, кұланның дүбірі, жорғаның жүрісі сияқты небір суреттерді көз алдыңа әкеледі.
Бұл күйлердің күмбірлеген сырлы сазымен бірге егіздің сыңарындай болып ауызша айтылатын терең мағыналы аңыз-әңгімелері бар. Олар музыкадан бөлібейтін біртұтас синкретикалық форманы құрайды. Ал күй сарындары болса аңызда айтылған оқиғаны бейнелейтін шағын эпизодтардан немесе формасы жағынан кіші-гірім күйлер тобынан құралады. Күй формасы шағын әуендік формуланы қайталап орындау арқылы қалыптасқан. Күйлер теріс бұрауда орындалып, көбінесе бурдонды екі дауыс болып келеді.
Аңыз-күйлердің ең көне үлгілеріне аң-құстардың, атымен аталатын, сонымен қатар, аң аулауда болған сәтсіздіктер мен жан-жануарлар туралы күйлерді жатқызуға болады. Мәселен, «Аққу», «Қаз», «Нар» сияқты күйлер халқымыздың жан-жануарларды киелі санаған тотемдік ой-сенімдеріне байланысты туған. Сол сияқ¬ты «Ақсақ қыз», «Ақсақ құлан», «Ақсақ аю», «Ақсақ қаз», «Ақсақ киік», «Ақсақ қой» атты күйлер халық ұғымындағы ақсақ аруақтар культімен тығыз байла¬нысты екенін байқауға болады. «Қос келіншектің зары», «Жетім қыз», «Арбиян қоңыр», «Ботасы суға кеткен інгеннің зары» сияқты жоқтау күйлерде халықтың өзен суларының екі дүниені бөліп тұратындығы жайындағы ескі діни ұғым-түсінігі сақталған. «Аңшының зары», «Бөкен жарғақ» атты күйлерге де төтемдік наным-сенім арқау болған. Бұл шығармаларда аң аулаудың қасиетті заңдылығын бұзғаны үшін бақытсыздыққа ұшыраған мергендер туралы баяндалады [6;79].
Жоғарыда аталған күйлердің шығу тегі өнердің әлеуметтік функцияларының бірі тұрмыстық магия болған тарихи кезеңдерді қамтиды. Бізге жеткен көне күйлердің сырлы саздарында магиялық қасиеттердің кейбір жұрнақтары сақталған.
Уақыт өткен сайын ескі діни наным-сенімдер де ұмыт бола бастады. Қазіргі уақытта аңыз-күйлердің көпшілігі ертегі-әнгіме тәрізді болып қалды. Алайда, уақыт сағымының кұрдымына кеткен өткен ғасырлардың сырлы үнін біздің заманымызға сақтап жеткізген осы аңыз-күйлер екенін ешқашан естен шығармағанымыз жөн.
Халық арасында жас бозбалаларды – « ақжелең», «жігіт- ақжелең» деп жатады. Ақжелең сөзі «ұшқалақ болма ақжелең» деген сөз қолданысында бар. Демек, Ақжелең сөзі жастықтың символы болуы да ғажап емес. Жігіт – желең сөзі ер адамға, Ақжелең сөзі әйел адамға байланысты қолданылады. Ақжелең деп аталатын күйлердің әйел адамның бүкіл болмысы мен бітімін суреттеуі де содан болса керек. Ақжелең – желең астындағы толысу деген мағынаны ишаралайды. Демек, ақжелеңдер – көбіне әйел адамның, яғни, нәзіктіктің жанды бейнесін сомдайтын шығармалар.
«Ақжелең» күйі түрлі күйшілерде түрлі естілген. Сол «Ақжелең» деп аталатын күйлерінің негізін салушы және дамытушыларының бірі – Қазанғап болып табылады.
Ол адам жанын тебірентерлік назға, қуаныш пен маххаббат лирикасына толы, терең мағыналы, әуен жағынан құбылып, құлпырып тұратын Ақжелеңнің алпыс екі түрін шығарған. Күйдің әрқайсысының атына, мазмұнына сәйкес екпінін, әуенін өзгертіп дамытады. Өзінің стильдік ерекшеліктерін осы күйлерінің өн бойында сақтап отырады. Халқымызда « Ақжелең» атты күйлер көп. Ары бармай – ақ Ұзақ, Құрманғазы, Дәулеткерейді алып қарасақ, «Ұзақ Ақжелең», « Қыз Ақжелең» деген күйлерін шығарған.