Жазушы, көсемсөзші, Қазақстан Республикасының Мәдениет қайраткері, Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының лауреаты, Қазақстанның Құрметті журналисі Әлмәмбет Әлішевтің есімі әдебиет, баспасөз саласында қызмет етіп жүргендерге жақсы танымал.
Оның «Серт» атты алғашқы әңгімесі 1960 жылы республикалық «Қазақстан пионері» газетінде жарияланды. Кеңес Одағының Батыры, сүйегі жат жерде қалған Үрмәш Түктібаевты тірілтіп, туған халқына қайта қауыштыруда сіңірген еңбегі мол. Қаһарман жауынгер туралы «Батыр болып тумайды» атты повесть жазып, ол кейін орыс, латыш тілдеріне аударылды. Жазушы «Бәйтеректің бұтағы», «Иірім» романдарының, көптеген повесть-әңгімелердің, «Ой орамдары» әдеби-философиялық толғаулардың, эсселердің авторы. 1985 жылы 25-маусымда Алматыда, Қазақстан Жазушылар одағының қазақ әдебиетінің тілі жөнінде өткен киелі жиында Социалистік Еңбек Ері, сөз өнерінің хас шебері, аса көрнекті жазушы Ғабит Мүсірепов қазақ Кеңес дәуірінің атақты жазушыларымен бірге тілге жауапкершілікпен қарайтын шебер қаламгерлер қатарында Әлмәмбет Әлішевтің де есімін айрықша атап көрсетті.Ол елінің, туған жерінің жанашыры ретінде қай кезде де азаматтық көзқарасын білдіруден еш танған емес. Бұған бір дәлел – Арал теңізінің тартылуынан туындаған экологиялық апаттың зардаптары жөнінде арнайы зерттеу жүргізіп, баспасөзде проблемалық мақалалар жазды. Сыр бойындағы Қазалы ауданын Арал ауданымен бірге экологиялық апат аймағы деп жариялатуда Ә.Әлішевтің тындырған еңбегі елеулі.
Ә.Әлішев – «Астана», Тәуелсіздікке – 20 жыл» медальдарының, «Құрмет белгісі» орденінің иегері. Қазақстан Республикасының Құрмет Грамотасымен, Елбасының Алғыс хатымен, халықаралық Лев Толстой медалымен, «Бейбітшілік әлемі» халықаралық қазақ шығармашылық бірлестігінің «Ел ардақтысы» медалымен марапатталды.
Бұл күнде Қызылорда облысына тарайтын «Тұран – Қазалы» газетіне басшылық етіп отырған ардақты азамат халыққа имандылық, патриоттық тәрбие беру ісіне белсене араласып, мазмұнды мақалалар жариялап келеді.
Батыр болып тумайды.
Повесть.Үзінді.
Үрмәш үшін есте қаларлық күн еді сол. Шырт ұйқы құшағында, тәтті түс көріп жатыр екен. Ауылды. Анасын. Қалманын. Қаракөзді… Бейне, қуаныш бағында сайран салып жүргендей, тәтті сезім бейлеп алған тұла бойын.
— Дабыл қағылды! Тез жиналыңдар! – деген кезекші солдат даусы жауынгерлердің бәрін де аяғынан тік тұрғызды. Бірінің ұйқысы заматында шайдай ашылып, қайсыбірі ұйқылы-ояу қалпы, асып-сасып апыл-ғұпыл киініп жатыр. Әзірлері сапқа тұрды. Қандай жағдайда да ұйқыға сергек Үрмәш әдепкілердің бірі болып өз орнына келді. Жауынгерлер жиналысымен рота командирі беймезгіл дабылдың мән-жайын тәптіштеп түсіндірді…
…Аспанды айқыш-ұйқыш атылғын қызылды-жасылды, ақ, сары ракеталар әлсін-әлі жарық қылып тұр. Анда-санда тыр-тырлаған пулемет даусы шалынады құлаққа. Соғыстың түнде де толастамайтынын білдіретін осы көріністер болмаса, майдан өтінде орналасқаныңды ұмыттырар еді. Түн бейне тып-тыныш сияқты. Тосын көзге бейбіт күнгі өмірдей. Шынтуайтында олай емес-ті. Екі жақ та ертеңгі қан төгіске күш жинау үшін тыныс алып, дамылдаған. Шайқасар алдында бірін-бірі үнсіз аңдып, арбасып іштен тынып жатқан жолбарыс тәрізді. Жаңағы пулемет дырылы дала тағыларының бір-біріне айбат шеккен ырылына ұқсас. Барлаудың нағыз таптырмас шағы осы кезең. Кіші сержант Түктібаев басқарған бес жауынгер жаудың атыс ұяларының орталарын барлап, штабқа қажетті мәліметтерді жинап қайтуы керек. – Тапсырма осындай.
Қараңғы түн. Аспанда әшейінде сирек себілген тұқымдай шашырап жататын көп жұлдыздардың біреуі де қалмаған. Көзге түртсе көргісіз қою, меңіреу қараңғылық. Мүлгіген тыныштық. Тығыз тапсырма алған бесеу оқтын-оқтын тың тыңдап, аяқтарын ұшымен еппен басады… Тырс еткен дыбысқа құлағын түреді, жүрістері сақ. Қараңғыда көрінген ағаштыр анталап тұрған жау сияқты қорқыныш, үрей туғызды. Аяқты аттап басқан сайын жау тарпа бас салатындай.
Бес жігіт қарағайлы орманнан әрі асып, жазық далаға шықты. Үрмәш снаряд қазып тастаған терең шұңқырдың жанына келген кезде жолдастарымен ақылдасуды жөн көрді. «Ойласып, кеңескен дұрыс. Біреудің ақылынан – екеудікі, екеудікінен – үшеудікі жақсы. «Кеңесіп пішкен тон келте болмас…»
— Біздің екі топқа бөлінгеніміз дұрыс шығыр. – Баяншы Павел осылай деді.
— Сонда қалай бөлінеміз? Екі жарымнан ба? – Дейім әзіл-оспақ араластыра сөйлеуді ұнатып, қунақты қимылды украиндық Петро бұл жолы да жігіттерді қиын-қыстау кезеңде күлдіріп жіберді.
— Бір топтың үшеу, екіншісінің екеуден құрылған жөн. Қос бағытта барлаймыз. – Үрмәш қай топқа кімнің қосылатынын жігіттердің өз еркіне салды. «Өздерінің келіскені дұрыс шығар» деп түйген ол ойын.
— Үрмәш, біз екеуміз бір топта болайық. – Петро өтініш білдіре тіл қатты.
— Жарайды! Онда екінші топты Павел басқарсын. Бәріміз де қайтарда осы шұңқырда кездесейік…- Үрмәш осылай деді.
Байлам осы болды да, жауынгерлер екі топқа бөлініп ілгері жылжыды. Сәлден соң кеңіс жатқан алаңқай таусылып, қайтадан қарағайлы, шыршалы орман басталды. Жау шебі жақын қалды. Үрмәш пен Петор демін ішіне тарта, аса сақтықпен келді. Алдыңғы жақтан мойны сорайып зеңбіріктер көрінді. Демек, жау жанында тұр. Үрмәштар етпетінен жатып, жылжыды енді. Күзетші көрінді. Қараңғы түнде біздің әскерлерді барлауға шығады деп ойламаса керек, жан-жағына пәлендей сезіктеніп қарап жүрген жоқ. Ол, кейде, он бес қадам ілгері басып, осынша кейін бұрылады. Үрмәш іштей сынап отыр. Күзетшінің кейін қарай кеткен шағын күтіп, ілгері жылжығанды мақұл көрді. Күзетші бұрылысымен, бұлар мысықша жылжып өте шықты.
Ілгері барды. Жаудың қару-жарақ түрлерін, шамасының қанша екендігін екеуі де іштей есептеп келді. Алға қарай жылжыған сайын қауіп көбейе берді. Міне, олар қаз-қатар тұрған танкілерді көрді. «Эх, жақынырақ көрсек екен» деп ойлады Үрмәш. Бірақ, әдепкідей емес, күзетшілер саны көбейді. Енді ілгері қадам басу – аса қауіпті. Кейін жылжу керек. Рота командирінің тапсырмасы орындалды. Барлаудың нәтижесін жедел жеткізу қажет. Жаудың ішкі жағына кіруден сыртқа шығу едәуір қиынға соқты. Алғашқы бағыттан жаңылған бұлар күзеттің қалың жеріне тап болды. «Не істеу керек? Ешқандайда оқ шығаруға болмайды» деген командирдің бұйрығы тағы бар.
— Петро, ара қашықтығымызды жақын ұстайық. Сақ қимылдағайсың. Менен ұлықсатсыз оқ шығарма! Келістік қой, ә?
— Келістім.- Петро Үрмәшке сыбырлады.- Егер күзетшілер бізге қатер төндірсе қайтеміз.
— Ол кезде мен не істесем, сен де солай қимылдайсың…
Екі дос осылай ұғынысып, алға беттеді. Еңгезердей фашист автоматын кезене түсіп, жан-жағына жіті қарайды. Ағаштың сыбдырына шейін елеңдейді. Бұлар іштей тынып, жақындап келеді. Ара қашықтық, оң қадамдай ғана. Оқшау өскен қарағайдың түбінен ілгері жылжыса, сөз жоқ, бұларды әбден көреді. Кейін қарай жүріс – фашистердің аяғына бас июмен бірдей. Қалайда ілгері жылжу қажет. Оңға қарай аяқ басу үшін күзетшінің көзін жоюдан басқа лаж жоқ. Уақытты босқа өткізбеу керек. Таң атар кез таяу. Үрмәш ілгері еңбектеді де, кейін қарай бет алған күзетшіні ту сыртынан бас салды. Ертелі маңайға зәре-құты қалмай үрейлене көз тастап жүрген фрицті Үрмәш дереу алқымынан қатты сығып жіберді. Әлеуетті қол бір қарудан кем соқпады. Күзетші талықсып кетті. Петро оның аузын тығындап, қолын байлады…
— Қайтеміз, алып кетеміз бе?
— Біз біраз іркіліп қалдық қой, алдымызда әлде де күзетшілер бар. Мынаны апарғанмен, не біледі дейсін! Осы арада тастап кетейік… Тездетіп, командованиеге жаудың бекінісін хабарлайық…
Үрмәш ілгері бет алды. Тағы да күзетші. Бірақ бұлар кеш байқапты.Сезіктенген күзетші: «Қолыңды көтер!» деп айқай салды да, іле-шала ата бастады. Бір ғажабы: қай жақтан екенін аңғармапты. Бет алды лағып жатыр қорғасын бұршақтары. Үрмәш дереу ілгері жүгіруді бұйырды. Екеуі де жан екпінмен алға қарай зытып берді. Бұлардың қай тұста екенін енді байқаған күзетші автоматын осылай бұрды. Кенет Петроның «Ох!» деген дыбысы шалынды құлаққа. Қайта жүгіріп келген Үрмәш жауынгер досының жарақаттанғанын көрді. «Кеудемнен тисе керек. Қош, достым! Сен мен үшін қиналма. Штабқа тапсырманың орындалғанын хабарлауың керек қой. Олар бізді күтіп отырған шығар…»
— Жоқ, достым! Сені тастап, жау қолына қалдыруға арым қалай барады. Өлсек бірге өлеміз! Иығыма салып жеткіземін. Қиналма да, мені тастайды деп қорықпа да!
Петро өзін тастап кетуді өтінді.
Үрмәш көйлегін жыртып Петроның жарақатын таңды да, майдандас досын арқасына салып, ілгері жылжыды. Жауап ретінде оқ атылмағасын жау күзетшісі де тынды. Арт жақтан да мылтық даусы естілмейді. Ірі денелі Петроны арқасына салып еңбектеу Үрмәшқа оңайға соққан жоқ. Бірақ жолдасын жарым жолда тастап кетуге болмайды. Ертең жұрттың көзіне қалай қарай алады ол. «Жоқ, неде болса, қиындыққа төзуге тиіспін. Петроны дәрігерге көрсетуім, ажалдан арашалауын керек». Петрода еш үн жоқ. Кеудесінен аққан қан Үрмәштің мойнына құйылып келеді. Соңғы күзетшіні артта қалдырған соң, Үрмәш еңістеу жерге келіп, Петроның жүрегін тыңдап көрді. «Соғып тұр, демек тірі. Тек тездетіп жеткізуім керек!»
Жарақатты қайта таңған ол майдандас досын иығына салып жүріп кетті. Жер бауырлап жылжығандағы көрген қиындығы аяғымен жүрген кезде ұмыт болғандай еді. Мана жолдастарымен уәделескен жерге жетіге әлі де біршама жер бар. Үрмәш қалжырып, шаршайын деді. Шөлдеп таңдай кепті. Оның үстіне Петро әлгінде есеңгіреп: «Су…су бер…» деген. Мана алып шыққан су әлдеқашан таусылды. «Тездетіп жігіттерге жетсек…»
Ол әбден шаршады. Әне, әяғы шалыс басылып, құлай жаздады. Бойынан әл-дәрмені кеткен. Тістеніп ақырғы күшін жұмсап иығына досын қайта салды. Жүз метр… Елу метр… Одан әрі Үрмәштің жүруге шамасы келмеді. «Енді не істеу керек? Манағы уәделескен жерге екі шақырымнан қашық емес. Бірақ дәл қазір екі адам ілгері аттау мұң боп тұрған кезде, екі шақырым жер жеткізе ме?…Біреулер сөйлейді… Біздің жігіттер емес пе екен? Келе жатыр. Жау ма екен, әлде?«Автоматын кезенген Үрмәш үш адамды көрді ағаш тасасынан. Міне, жақындап та қалды.«Ау, біздің жігіттер ғой!»…
— Павел!
Үрмәштің қарлығы, әлсірей шыққан даусын естіген Павел жүгіріп келді. Бұларға су ішкізді. Петроны Павел арқалады. Қалған екеуі Үрмәштің жүруіне көмектесті. Шамалдан соң бұлар командованиеге тапсырманың ойдағыдай орындалғанын баяндады. Петро дереу операция столына жеткізіліп, кеудесіндегі оқ алынды,қан құйып дәрігерлер оны ажалдан аман алып қалды.
Жарақаты жазылып, сауыққандығы Петроның Үрмәшқа деген алғысын айтсайшы! «Сен менің дүниедегі ең бірінше досымсың бұдан былай. Мен сені ақ сүтін берген аяулы анамнан бір де кем көрмеймін. Мәңгі-бақи саған борыштармын. Сен шешімді қабылдамағаныңда, мен жарық дүниені көре алмайтын едім… Өмірбақи ризамын, саған!» — деп еді-ау. Ақ көңіл жігіт сонда Үрмәштің мойнына асылып,жас балаша жылап еді. Взвод жігіттері сол күні Үрмәшті «хан» көтерді. Петро сауыққанша, Үрмәш өзінің көрген қиындығы туралы тіс жармаған ешкімге. Мақтанғандай, ынғайсыз көрген. «Мен сүйтіп ем» дегенді. Өзі білсе болды да… Жақсылық істесем, ол менің жолдастық, азаматтық борышым… Менің орнымда болса, ол да сүйтер еді»…
Саяси жетекші енді сол жайды солдаттарғы үлгі-өнеге етіп айтып отыр. Үрмәшқа ыңғайсыздау сезілді, өзі туралы мақтағанды есту. Ол тысқа шығып келмекші болып орнынан тұрып еді, саяси жетекші тоқтатты.
— Түктібаев, ауылдан хат алып тұрсыңба?
— Алып тұрмын, жолдас лейтенант.
— Қызың бар ма еді сүйетін?…
Үрмәш қалай жауап қайтарарын білмей, абдырап қалды. Ұялғандығы, қысылғандағы әдеті: төмен қарап, екі көзін жыпылықтата бередін. Бұл жолы да сол дағдысына басты. Қаракөз туралы, оны сүйетіні жайлы айтуды ынғайсыз көрді… «Сүйген қызы бар жалғыз мен бе? Осындағы жігіттердің бәрінің де жүрегінде сақтап жүрген асылы жоқ деп кім айтар?! Қазір мен бәз біреулердей өтірікті шындай, шынды құдай ұрғандай етіп баяндасам, «баяғыда бір қыз бен жігіт болыпты»… деп басталатын ғашықтың хақындағы көп ертегілердің біріне ұқсап шықпай ма? Сүйіспеншілік аса қасиетті сезім. Оның тек жүрек төрінде құпия сақталғаны жақсы».- Үрмәш осылай ойлап, саяси жетекшіге қалай жауап берерін білмеді.
— Жарайды, ұялмай-ақ қой! Әзілдеп айтамын… Соғыс-біткен соң, дүниедегі ең сұлу, ең көрікті қызбен таныстырамын өзіңді. Үйлену тойыңды салтанатпен өткіземіз…
Саяси жетекші – жас шамасы қырықтарды еңсерген, көкшіл көзді, еңкектеу келген жайдары адам. Әркімнің не айтайын дегенін жанарынан ұғады. Тым қарапайым. Кішіпейіл. Соғыс басталғанға дейін Алматыда әдебиет пәнінен сабақ берген мұғалім екенін Үрмәш ә дегеннен-ақ сезгенді. «Түсі жылы, мінезі тым сынық екен. Ұстазға лайық адам-ау. Кім білсін мұғалім шығар» деп болжамдап еді өзінше. Сонысы рас шықты. Әнеугүні өзі айтты. «Эх, соғыс болмағанда, шәкірттерге бар білгенімді аянбай үйрететін едім-ау. Әттең!…» деген-ді сонда.
Мінезінің сынықтығына, жауынгерлермен қарым-қатынасының сыпайылығына қарамастан, лейтенант Сыроежкин кезі келгенд, қатал талапты да қоя біледі. Жадырып отырып-ақ лезде қатулана қалады. «Тегі, соғыс адам мінезін өзгертеді-ау!» Үрмәш іштей осылай тұжырымдаған.
Жігіттер саяси жетекшіні барынша құрметтейді. Жауынгерлер жорықтап шаршап-шалдығып оралғанда, саяси жетекші келсе күлдіріп, жайнатып, жадыратып кетеді. Еңсені басқан соғыс қиыншылықтарын жеткізуге жігерлендірер сөздер айтып, ешқайсысының да ұнжырғасын түсіруге мұрша бермейді. Солдаттар ол кезде, «Совинформбюроның» соңғы жаңалықтарымен, майдан мен тылдың тынысымен танысады. Әйтеуір, лейтенанттың келуі солдаттар үшін үлкен мереке іспетті. Саяси жетекшінің тағы бір қасиеті: жігіттердің сыры мен қырын жеке-жеке білуге құштар.
Үрмәш саяси жетекші көршілес блиндажға бет алғаннан кейін де біраз уақыт ой үстінде отырды. Қайдан сап ете қалғанын қайдам, тағы да есіне ауыл түсті. Оның ауылда айтылатын қазақтың әндерін тыңдағысы келді. Павелдің қобдишасы мүжілген көкшіл түсті патефонына ескіріп, тозығы жеткен қазақ әндері жазылған екі пластинканы кезек салып тыңдады. Үрмәш осы әндерді госпитальде жатқанда, басынан ауыр жарақаттанып елге қайтуға жиналған кексе солдаттан сұрап алып қалған-ды.
«Шырақ, қалауың осы болса, бердім. Мен аман жетсем, елдің ішінде боламын ғой. Сен әлі соғысуың керек. Ақырғы күнге шейін арпалыс…Қазақ әндері жазылған мұнда… Тәуір көретін еді. Саған тапсырайын… Демеу болсын. Бір өтінішім: жау қолына түспегейсің! Арам пиғылды сұм жендеттерге қазақ әнінің әсем ырғақтарын таптатпа! Оларды тек оқпен сыйлау керек!.. Қош! Менің көзімдей көр!» — деген беріп жатып…
Салқын тиіп тамағы қарлыққан адамша, дырылдай жөнелді пластинка. Мынау Естайдың әні — «Қорлан». Осы ән ұнайды Үрмәшқа бәрінен де. Ауылда Сайлаубектің үйінде шырқалған «Қорлан» түседі есіне. Ол бұрышқа арқасын бере, әнге құлақ тосты. Үрмәш әсем әнге жүйкелері босап, жан-тәнімен беріліп отыр. Жүректің нәзік қылын қозғап жіберер әсем ән бірте –бірте биікке қалықтап, қиянға шарықтаған сайын ол әнді бұйыға,мүлги тыңдады. Маңайындағы бар дүниені ұмытқан. Осы сәт оның көз алдына туған ауылы, көктемде түрлі-түсті ою-нақышпен безендірілгендей, қызылды-жасылды түрге еніп, сан құбылып жататын, көркіне қараған сайын көз тоймайтын «Алғасы» елестеді. Төскейді тегіс қаптап шығатын жауқазын қызғалдақтың қышқылтым исі келгендей мұрныңа. Гүлдің әтір исі тыныс жолдарын түршіктіріп, қытықтағандай… Сылқым қыздың әсем қимылындай сылаңдап аққан сұлу Сырдың сылдыры шалынады құлаққа. Ертеден кешке дейін даладағы барша тіршілікті күйдіріп жіберердей аптабын аямай төккен күннің ыстық лебін қас қаққанша қуып тастайтын салқын самал денесін аймалағандай. Самал үп етті дегенше, ауылдастары: «Пай, пай, ескек жел есіп, жанымыз жаңа жай тапты ғой!» десіп, бір желпінісер еді. «Нәзік те асқақ ән үзілмесе екен! Шарықтай берсе!»
Ол ләззаты мол тәтті қиял құшағына қойып кетті. Түпсіз мұхиттай, терең қиял оны толқынына орап алып, бойламайтын жерге, әрменірек әкетуге тырысады. Пластинка дырылдап барып басылды. Үрмәш әлі көзін жұмып отыр. Әсем әннің әлгіндегі денені балбыратқан әсері көзін ашса, көрген түстей сейіліп, жым-жылас болатын сияқты. Балқып, ұйып қалған. Ән қызуын, ән қызығып жүрегінде сақтағысы келгендей… Майданның қиын – қыстау шақтарында, шаршап-шалдыққанда оның қазақ әнін тыңдайтын қашаннан әдеті. Өзіне таныс үн естілгенде, бойына жаңадан ыстық қан құйылғандай, туған жердің топырағында аунағандай болады. Ән құдыретін сонда сезеді ол. Бүгін де Үрмәш дағдысынша, қолы қалт етісімен ән тыңдай, туған жерін есіне алды.