- Мемлекеттік бюджет – қаржылық жүйенің негізгі звеносы, оның қызметтері.
- Бюджеттік жүйе және бюджеттік құрылым. ҚР-дағы бюджеттік жүйе құрамы.
- Бюджеттік процесс, оның сатылары.
- Жергілікті қаржының мәні, қаржы жүйесіндегі оның орны.
- Арнайы экономикалық аймақтар (АЭА) қаржысын ұйымдастыру.
Мемлекеттiк бюджет — Қаржы байланыстарының үлкен алуан түрлiгiнде жеке жалпылама түрiнде айырмашылығы болатын оқшау салалар ерекшелеуге болады. Осылай, жалпы қоғамдық өнiмнiң құн үлестiрiлуiн ерекше облыс шаруашылық субъекттерi бар мемлекетте және тұрғын ашылмалы-жабылмалы қаржы қатынастарын құрастырады. Бұл реттелерге тән онда мiндеттi түрде қатысушысы мемлекет болып табылған таратушы процесстегi құрастырумен және қоғамдық қажеттiктi қанағаттандыру үшiн қолайлы қаржылардың орталықтандырылған қорының қолдануымен байланған пайда болатын ортағы. Қаржы қатынастарының осы жиынтығы экономикалық құрайды ұғымның мазмұныды атау алып . бюджет экономикалық категория ретінде мемлекеттік және жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін ақша-қаражаттары-ның орталықтандырылған қорын қалыптастыру және пайдалану жолымен жал-пы ұлттық өнім мен ұлттық табысты жоспарлы түрде бөлу бойынша қаржылық қатынастардың ерекше сферасын өрнектейді. Мемлекеттiк бюджет экономикалық санат қалай ұлғаймалы ұдайы өндiрiс және қоғамдық қажеттiктi қанағаттандырудың мақсаттарына мемлекет және оның қолдануының қаржыларының орталықтандырылған қордың бiлiмi үлестiрiлу және қоғамдық өнiмнiң құнының қайта бөлуiн процесстегi қоғамдық өндiрiстiң тағы басқа қатысушыларымен мемлекеттердiң аралығында жолымен пайда болатын ақшалай қатынастарды бiлдiредi.
Бюджет экономикаға әсер етедi бюджеттi рөл бюджеттiк тетiк арқылы бұл айқындалады бұл экономикаға ықпалдың аспабы негiзiнен. Бюджеттiк тетiк — бұл формалар және бiлiм және мемлекеттiң қаржыларының орталықтандырылған қордың қолдануының әдiстерiнiң жиынтығы. Экономиканың реттеуi қалыптасу және бюджеттi орындауды процесстегi қаржылардың орталықтандырылған қорының сандық өлшемдерiнiң анықтауы, формалар және оның бiлiмi және қолдану, қаржы қорын қайта бөлiсудiң әдiстерiнiң регламенттеуi жолымен iске асады.
Мемлекеттiк бюджет экономикаға негiзiнен белсене әсер етедi, өйткенi ол жинағы ұлттық шаруашылықтың бюджетi ретiнде болады. үлкен рөл заттық өндiрiстiң саласындағы мемлекеттiк бюджет оның өсуiн стимулятор ретiнде болып ойнайды.
Экономикалық мәні бойынша мемлекеттік бюджет мемлекеттің ақша-қара-жаттарының орталықтандырылған қорын құру және оны ұдайы өндірісті ұлғайту мақсатында пайдалану жолымен қоғамдық өнім құнын бөлу мен қайта бөлу және қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру процесіндегі мемлекет пен қоғамдық өндірістің басқа мүшелері арасындағы ақшалай қатынастарды өрнектейді.
Экономикалық категория ретіндегі мемлекеттік бюджеттің мәні бөлу және бақылау қызметі арқылы жүзеге асырылады.
Бөлу қызметінің әрекет ету сферасы бюджетпен негізінен қоғамдық өнді-рістің барлық мүшелері қатынасқа түсетіндігімен анықталады.
Мемлекеттік бюджет – бұл қаржы сферасындағы бөлу процестерін қам-титын, өзінің қаржылық көзі бар, кіріс пен шығынды қамтитын елдің негізгі қаржылық жоспары, төмендегі қағидаларға негізделеді:
- біртұтастық қағидасы бюджеттік жүйенің ұйымдық-экономикалық орта-лықтану дәрежесін білдіреді (яғни бірыңғай бюджеттік жүйеде, ел территориясын-да қызмет ететін мемлекеттік кіріс пен шығынның ортақ жүйесінде, қаржылық құ-жаттардың, бюджеттік топтастырудың бірлігінде көрініс табады) және бюджеттік жоспарлау әдістемесі мен ұйымдастырылуының біртұтастығына кепілдік береді;
- толықтық қағидасы бюджетте үкіметтің барлық қаржылық операция-ларының, яғни ақша-қаражаттарының түсуі мен жұмсалуын білдіреді;
- нақтылық қағидасы бюджетте қаржылық операциялардың нақты көрін-уін, есеп негізінде бекітілген бюджеттік ұсыныстардың әлеуметтік-экономика-лық саясатты шешуге арналған болжамның сәйкес келуін қарастырады;
- жариялылық қағидасы бюджет кірістері мен шығындары туралы, бюд-жет құрылысы, тапшылық мөлшері мен бұқара үшін оларды басуды басқару әдістері туралы ақпарат жариялау талаптарын білдіреді.
Бюджеттік жүйе – экономикалық қатынастар мен заңдық нормаларға не-гізделген ел бюджетінің барлық түрлерінің жиынтығы. Бюджеттік жүйені ұйымдастыру елдің мемлекеттік құрылымымен анықталады. Әр елдің бюджет жүйесі құрамына олардың құрылымы бойынша әртүрлі бюджеттер кіреді. Мы-салы, ҚР бюджеттік жүйесінің құрамына республикалық бюджет, жергілікті бюджеттер (облыстық, қалалық, аудандық) бюджеттер кіреді.
ҚР бюджеттік жүйесін құру қағидалары:
- біртұтастық қағидасы бірыңғай құқықтық базамен, бірыңғай бюджет-тік топтастыру және құжат пайдалунмен, біріккен бюджет құрастыру үшін бюд-жеттің бір деңгейінен екіншісіне статистикалық және бюджеттік құжаттар берумен қамтамасыз етіледі және бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы жүзеге асырылады;
- бюджеттің дербестігі бюджеттің барлық звеноларының меншікті және заңмен бекітілген кіріс көздерімен және бюджеттік қаражаттарды республика заңдарында анықталған өкілеттілік шегіндегі сәйкес билік органының қалауына қарай пайдалану құқығымен қамтамасыз етеді;
- барлық деңгейдегі бюджеттердің теңдік қағидасы бюджетті қарастырып, қабылдаған кезде бюджет тапшылығының бекітілген шекті мөлшерін ұстануды талап етеді.
ҚР-да 1996 жылдан бастап, мемлекет бюджет құрылымы бюджеттік топ-тастыру негізінде құрылады және бес бөлімнен тұрады. Кіріс көзі — салықтар мен оған ұқсас төлемдер.
«Кірістер мен алынған ресми трансферттер» деп аталатын бірінші бөліміне кірістің төрт түрлі категориясы кіреді: салық түсімдері, салықтан тыс түсімдер: мемлекеттік меншік, мүліктен, мемлекеттің кәсіпкерлік қызметінен түсетін тү-сімдер, әкімшілік алымдар мен баждар, айыппұлдар мен санкциялар; капитал-мен жасалған операциялардан түсетін кіріс: негізгі капиталды сату – мемлекет-тік кәсіпорынды жекешелендіру, мемлекеттік резервтегі тауарды сату; сыртқы және ішкі көздерден алынған ресми трансферттер (гранттар).
«Шығындар» деп аталатын екінші бөлімге төмендегідей функционалдық топ-тар кіреді: жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер: заңдық, атқару органдары, іргелі ғылыми зерттеулер, жалпы сипаттағы басқадай қызметтер; қорғаныс; қоғам-дық тәртіп және қауіпсіздік; білім беру; денсаулық сақтау; әлеуметтік сақтандыру және қамтамасыз ету; тұрғын үй коммуналдық шаруашылық; демалыс және мәде-ниет сферасындағы қызметті ұйымдастыру; жылу-энергетикалық кешен; ауыл, су және орман шаруашылықтары, балық аулау, аң аулау және табиғатты қорғау; тау-кен өнеркәсібі және пайдалы қазбалар; көлік және байланыс; экономикалық қыз-метпен байланысты басқадай қызметтер; мемлекеттік қарызға қызмет көрсетудің негізгі топтарына жатпайтын шығындар; жергілікті бюджеттер бойынша субвен-циялар, үкіметтің резервтік қоры.
«Несие беру минус өтеу» деп аталатын үшінші бөлімге несие беру бойынша бюджет төлемдері мен бюджеттен берілген несиені ерте өтеу бойынша түскен тү-сімдер кіреді және ол бюджет тапшылығына жататын таза несие беруді көрсетеді.
Төртінші бөлім кіріс пен шығын сомасының айырмасы плюс несие беру ми-нус өтеу түрінде бюджет тапшылығын көрсетеді.
«Бюджет тапшылығын қаржыландыру» деп аталатын бесінші бөлім тапшы-лықты жабу көздерін сипаттайды, мұнда: ішкі — ұлттық банк несиесі, бағалы қа-ғаз шығару есебінен; сыртқы инвестициялау — халықаралық қаржы ұйымдары мен шетелдік мемлекеттерден.
Жергілікті қаржы – жалпы ішкі өнім құнын және ұлттық табысты оның бір бөлігін жергілікті билік органдарына жинақтау және оларға жүктелген қыз-меттерге сай басқару және пайдалану жолымен бөлу және қайта бөлу процесін-де туындайтын ақшалай қатынастар жүйесі.
Жергілікті қаржы құрылымы — әртүрлі деңгейдегі жергілікті бюджеттер, ар-наулы бюджеттен тыс қорлар және жергілікті басқару органының меншігіндегі кә-сіпорын қаржысы. Жергілікті қаржының әлеуметтік-экономикалық мәні мемле-кеттік қаржыға ұқсас, айырмашылығы — жергілікті қаржының қайта бөлу сферасы-ның тар болатындығында.
Жергілікті қаржының ролі, олардың құрамы мен құрылымы жергілікті билік және басқару органдарына жүктелген қызметтер мен міндеттердің мазмұны, сипа-тымен, сондай-ақ, мемлекеттің әкімшілік-территориялық құрылысымен және оның саяси-экономикалық бағытымен анықталады. ҚР-да жергілікті бюджеттерге об-лыстың бюджеттер, қалалардың бюджеттері (аудандық маңызы бар қалалардан басқа), қалалардағы аудандарды қоспағанда, аудандардың бюджеттері жатады. Қазақстанда жергілікті бюджеттер кіріс бойынша мемлекеттік бюджет қаражаты-ның 45% жуығын, шығыс бойынша-52% иеленеді.
Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігі нормативтік негізде белгіленген және «Бюджет жүйесі туралы» ҚР Заңында бекітілген мынадай салықтық түсімдер есе-бінен қалыптасады: салықтық түсімдер, алымдар мен бюджетке төленетін басқа-дай міндетті төлемдер; салықтан тыс түсімдер; капиталмен жасалған операциялар-дан түсетін табыс; алынған ресми трансферттер; берілген несиені ерте төлеуден түскен түсімдер; басқадай түсімдер.
Нарықтық экономика жағдайында әкімшілік-территориялық бірліктерді олар-дың территорияларынағы экономикалық және әлеуметтік қызметті кеңінен либе-ралдандыру арқылы дамытудың ұйымдық-экономикалық әдістері таралуда. Бұл әдіс еркін немесе арнайы экономикалық аймақ түрінде экономиканы дамытудың нарықтық жолын таңдаған елдерде айтарлықтай дамыған. Экономикалық қызмет еркіндігінің дәрежесі әртүрлі болуы мүмкін. Сондықтан атауларының мынадай нұсқалары болуы мүмкін: еркін сауда аймағы, еркін кедендік аймақ, субаймақ және т.б.; экономиканың либералдануының ең шегі — оффшорлық аймақ немесе территория болып табылады.
Арнайы (еркін) экономикалық аймақ дегеніміз белгілі әкімшілік шекарасы және ерекше құқықтық режимі бар, шетел капиталын, прогрессивті шетел техноло-гиясын, аймақ территориясын әлеуметтік-экономикалық дамытуды жеделдету үшін басқару тәжірибесін тарту мақсатында құрылған, арнайы бөлінген территория.
Еркін экономикалық аймақ (ЕЭА) құру аймақ экономикасын сауықтаруға, маңызды макроэкономикалық мәселелерді шешуге бағытталған, олар: өндірісті тұрақтандыру және ұлғайту, шаруашылықты жаңарту, ішкі нарықты сапасы жоға-ры тауарлармен толықтыру. Қосымша шетел капиталын және алдыңғы қатарлы технология тарта отырып, халықты жұмыспен қамтуды жақсарту, жергілікті жұ-мыс күшінің біліктілігін көтеру, маркетинг және менеджмент саласында тәжірибе жинақтау мүмкіндігіне ие болады.
Отандық және шетелдік заңды тұлғалар аймақ территориясының сыртын-дағы серіктестермен кредиттік-есеп айырысу операцияларын ұлттық валюта-мен корреспонденттік шот арқылы жүзеге асырады.
Аймақтың әкімшілік кеңесінің салық қызметі аймақ территориясында са-лық операцияларының барлық түрін атқарады.
ЕЭА әкімшілік кеңесі қаржылық қор құрады, аймақ шекарасы әкімшілік-территориялық бірлік шекарасымен сәйкес келген жағдайда — әкімшілік-терри-ториялық бірлік бюджеті де болып табылатын бюджет құрады. Қор (бюджет) салық, алымдар және аймақ территориясында тіркелген заңды және жеке тұлға-лардан түсетін басқадай міндетті төлемдер есебінен құрылады. Арнайы қор төлемдері ЕЭА қаржылық қорын қалыптастыру көзі бола алмайды.
Қаржылық қордың (бюджеттің) жоғарғы бюджетпен өзара қатынасы ЕЭА қаржылық қорына түсетін кірістердің жалпы сомасынан төленетін төлемдердің ұзақ мерзімді тұрақты нормативі арқылы анықталады. Аймақтың әкімшілік ке-ңесі мақсатты қаржылық қорлар, оның ішінде ЕЭА экономикалық және әлеу-меттік даму қорын құрып, бос бюджет қаражаттары, салықтық емес сипаттағы төлемдер мен алымдар есебінен оларды қалыптастыру көздерін анықтай алады.
Аймақ территориясында салық салу елдің салық заңына сай жүзеге асыры-лады. ЕЭА тіркелген, сол территорияда қызмет істейтін заңды тұлғалардың кор-поративтік табыс салығының ставкасы әдеттегі ставкадан төмен белгілнеді.
ЕЭА территориясында аймақтың еркін кедендік режимі жүзеге асырылады. Егер ЕЭА құқықтық режимі өзгерсе немесе мерзімінен бұрын қысқартылса, онда аймақ территориясында инвестициялық қызмет атқаратын шаруашылық субъекті-сіне инвестиция салған сәттегі жағдайда қызметін жалғастыратынына кепілдік бе-ріледі. Бұл құқық ЕЭА құрылған мерзім аяқталғанға дейін қуатты, бірақ 10 жыл-дан аспауға тиіс; мерзім аталған құқықтық режимді алып тастау немесе өзгерту үшін есептеледі.
Басқа мемлекеттердегі ЕЭА қызметінің тәжірибесі аймақ құрылымы әлемдік экономикадағы өзгерістерді белсенді түрде қабылдай отырып, өзі дами алатынын, мемлекет экономикасына оң ықпал ететінін көрсетіп отыр. Ең тиімді аймақтар — біріккен кәсіпорындардың жұмыс істеу тәжірибесі, дайындығы жоғары жобалар бар, инфрақұрылым мен көлік жүйесі дамыған, шет мемлекеттермен шекарасы бар аймақтар.
Бақылау сұрақтары:
- Мемлекеттік бюджеттің қызметтері қандай?
- Бюджеттік жүйеге анықтама беріңіз.
- ҚР-ның бюджеттік жүйесінің құрылымы қандай?
- Бюджеттік процестің сатылары қандай?
- Жергілікті қаржының қаржы жүйесінде алатын орны?
- Арнайы экономикалық аймақтар қаржысы жайлы анықтама беріңіз.