Баланың психикалық дамуының жалпы және спецификалық заңдылықтары.
Баланың қалыпты даму шарттарын қарастырайық. Баланың қалыпты дамуына қажет Г.М.Дульнев пен А.Р.Лурияның тұжырымдаған негізгі 4 шартын бөліп алуға болады.
Б і р і н ш і, ең маңызды шарт — «ми мен оның қатпарларының дұрыс, қалыпты қызметі»; түрлі патогендік әсерлердің салдарынан туындаған патологиялық күйлер болса — тітіркендіргіш және тежелгіш процестердің дұрыс қатынасы бұзылады; түскен ақпаратты анализдеу мен синтездеудің күрделі формаларының жүзеге асуы қиындайды; адамның түрлі психикалық қызметтерінің түрлі аспектілеріне жауап беретін ми блоктарының өзара әрекеті бұзылады.
Е к і н ш і шарт — «баланың дене бітімінің қалыпты дамуы және сонымен байланысты жұмыс істеу қабілетінің, жүйке процестерінің дұрыс сақталуы».
Ү ш і н ш і шарт — «баланың сыртқы ортамен дұрыс қарым- қатынасын қамтамасыз ететін сезім мүшелерінің қалыпты сақталуы».
Т ө р т і н ш і шарт – балаға отбасында, балабақшада және мектепте білім берудің жүйелілігі мен реттілігі.
Балалардың психикалық, дене бітімі және әлеуметтік денсаулықтарын үнемі тексеріп отыратын түрлі қызметтердің (медициналық, психологиялық, білім берушілік, әлеуметтік) жасаған анализдері қазіргі кезде даму ауытқуы бар балалар мен жасөспірімдер санының артып келе жатқандығын, ал барлық параметрлерге сай дені сау балалар санының керісінше азайып келе жатқандығын көрсетеді. Жоғарыда аталған мекемелердің берген мәліметтеріне сүйенсек, балалардың 70 % — і өздерінің түрлі даму этаптарында арнайы психологиялық көмекті қажет етеді.
Л.С.Выготский, көрнекті психолог, дефектолог, әрі адамның психикалық даму теориясының мәдени – тарихи негізін қалаушы бола отырып, мынаны дәлелдейді: «Сау баланың өркениетке кірігіп өсуі, әдетте оның органикалық жетілу процестерімен біріккен тұтастықты көрсетеді. Дамудың екеуі де — табиғи және мәдени – бір-бірімен сәйкес келеді және тұтасып кетеді. Екі қатардағы өзгерістер те өзара кірігеді, нәтижесінде баланың жеке тұлғасының әлеуметтік – биологиялық қалыптасуының біртұтас қатарын құрайды. (Т.3- 31 б.)
Баланың психикалық дамуындағы әртүрлі факторлардың ролі.
Факторлар деп қандайда бір белгінің өзгерістерін тудыратын, үнемі әсер ететін жағдайларды айтады Клиникалық – психологиялық материалдарға сәйкес, психикалық функциялардың өрескел бұзылуы немесе жетілмеуі жүктіліктің бас кезіндегі эмбриогенезде, яғни, ми құрылымының интенсивті жасушалық дифференциациясында түрлі зақымдаушы зиянды әсерлерден пайда болады. Адамның психикалық және дене бітімі жағынан кеміс дамуына әсер ететін зиянды факторлар 1-суретте көрсетіледі.
Әлеуметтік факторлар
Соматикалық Биологиялық факторлар факторлар
Генетикалық факторлар
Қоршаған ортаның
Ми құрылымының зақымдану индексі әсерлері
1-сурет. Адамның психикалық және дене бітімі жағынан кеміс даму қаупін туғызатын факторлар.
Әсер ету уақытына қарай патогендік факторлар үшке бөлінеді: пренатальдық (тууға дейін); натальдық (туу кезінде);постнатальдық (туғаннан кейін, ерте сәбилік кезеңнен 3 жасқа дейін);
Есте болар жайт, ауытқулы дамудың себебін қарастыруда кез келген біржақты көзқарас нағыз себептерді анықтауға және тиісті дамыту – түзету мақсатындағы психологиялық – педагогикалық жүйелерді құруға кедергі жасайды.