«Айқап» журналындағы публицистика
Б.Жақып
Қазақ публицистикасының қалыптасуында “Айқап” журналы үлкен орын алады. 1911-1915 жылдары тұрақты түрде шығарылып, қазақ елінің түкпір-түкпіріне таралған тұңғыш журнал ХХ ғасыр басындағы тарихи қайшылығы мол күрделі кезеңнің айнасы бола білді. “Айқапта” жарық көрген шығармалар ғасыр басындағы қоғамдық-саяси ахуалды аңғартып, сол кездегі өмір шындығының негізгі дерек көзіне айналды. “Журналдар мерзімді уақытта немесе мезгіл-мезгіл шығатын басылымдар болып саналады. Олар апта сайын, он күнде бір рет, екі аптада, ай сайын, тоқсан немесе одан да сирегірек уақыттарда шығып тұруы мүмкін… Журнал” – Journal деген француз сөзі, яғни күнделік деген түсінік береді” [31, 18 б.]. Журнал – елдің басын біріктіретін, шашылған ойды бір арнаға бағыттайтын қоғамдағы ұйымдастырушы күш. “Журнал әлемі дегеніміз – миниатюрадағы саясат әлемі” (В.Белинский). Журналдың сөзі оның ісі деген сөз [148, 402 б.]. “Айқап” журналының шығу тарихын жан-жақты зерделеген профессор Х.Бекхожин былай дейді: “Қазақ халқының мәдени өмірінде ХХ ғасырдың бас кезінде болған елеулі оқиғалардың бірі – “Айқап” журналының шығуы. Ол қазақтың тұңғыш қоғамдық-саяси және әдеби журналы болды. “Айқап” өзінің сипаты жөнінен жалпы демократиялық болғанымен, іс жүзінде Шоқан Уәлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнан-баевтың ағартушылық идеялары негізінде дамып келе жатқан қазақтың қоғамдық ой-пікірінің, әдебиетінің, публицисти-касының (астын сызған біз – Б.Ж.) прогресшілдік және демократиялық дәстүрлерін жалғастырған, ілгері дамытқан журнал болды” [40, 86 б.]. “Айқапқа” Сәкен Сейфуллин, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Бейімбет Майлин, Бақытжан Қаратаев, Сабыржан Ғаббасов және басқа жазушылар мен публицистер қатысты. “Айқап” журна-лының материалдарын жинақтап, жариялау ісінде көп еңбек-тенген ғалым Ү.Сұхбанбердина: “20-ғасырдың бас кезінде, яғни 1911 жылдың январынан бастап, 1915 жылдың сентябрь айына дейін Троицк қаласындағы “Энергия” баспаханасында қазақ тілінде үзбей шығып тұрған “Айқап” журналы халқы-мыздың әлеуметтік, саяси өмірінде, әдебиет пен мәдениетімізді насихаттап, таратуда елеулі рөл атқарды. Арап әрпімен теріліп, басында айына бір рет, кейін екі рет шығып тұрған бұл журналдың нақты деректерін былайша сипаттауға болады:
1911 жылы №№1-12 янв. – дек.
1912 жылы №№1-14 янв. – дек.
1913 жылы №№1-24 янв. – дек.
1914 жылы №№1-24 янв. – дек.
1915 жылы №1-14 янв.– сент.” [149, 24 б.] – деп журнал-дың шығу мерзімділігіне, оның қоғамда алған рөліне тоқталып өткен.
Қазақ баспасөзінің тарихын зерделеушілердің бірі профе-ссор Б.Кенжебаев “Айқап” журналы бетінде жарық көрген материалдарды тақырыптық, мазмұндық жағынан мынадай бөлімдерге бөліп қарастырған:
1. Саяси-әлеуметтік мақалалар.
2. Әдеби шығармашылық, әдебиет мәселелері.
3. Қазақ арасындағы оқу-ағарту ісінің жай-күйі және маңызды мәселелері.
4. Ана тілі, әліппе, емле мәселелері.
5. Қазақ әйелдерінің жайы, бостандық, теңдік мәселесі.
6. Дәрігерлік, агротехникалық кеңестер, ғылым табыстары.
7. Ішкі – сыртқы хабарлар.
8. Кітап сындары.
9. Тілші хаттары, жауап хаттар [150, 26-30 бб.].
“Айқап” журналындағы аудармаларды зерттеген ғалым З.Тұрарбеков те басылымның қандай мәселелерді қамтыға-нынан, және оның өзіндік ерекшеліктеріне аз-кем тоқталған.
“Журналда жарияланған материалдар негізінен мынадай басты тақырыптарға (тарауларға) бөлінеді: қазақ елінің экономикасы мен саяси жағдайлары туралы, қазақ халқының тарихы туралы, қазақ халқының жалпы мәдениеті, оқу-ағарту ісі туралы, қазақтың ана тілі, тума, жазба және ауыз әдебиеті туралы, аударма шығармалар және қазақ тіліне аударудың ғылымдық және практикалық мәселелері туралы, халық денсаулығын сақтау мәселелері және дін туралы.
“Айқап” қазақ халқының саяси-әлеуметтік, мәдени-шаруа-шылық өмірінің көптеген түйінді, көкейкесті мәселелерін сөз етті. Соның бәрін де шаруашылық пен мәдениеттің өркендеуі тұрғысынан алып жазды. Ол үнемі “бізге не істеу керек?”, қайтсек біз ілгері басып, ел қатарына қосыла аламыз? ” деген сұраулар қойып, солардың шешуін, жауабын табуға тырысты…” [135, 99-100 бб.].
“Айқап” журналын жүйелі түрде шығаруды жүзеге асыр-ған, оның редакторы Мұхаметжан Сералин болды. Әрі ақын, әрі журналист М.Сералин 1872 жылы туып, қазақ, орыс, татар мәдениетінің аясында өсіп жетілді. Алғашында Троицк медре-сесінде оқып, кейін Қостанайдағы орыс-қазақ училищесін бітірді. Ол журналда берілген бас мақалаларда басылымның бағытын айқындап, журнал төңірегіне қазақтың озық ойлы аза-маттарын топтастыруға күш салды. “Газет һәм журнал халық үшін екендігіне шек айту жоқ. Халықтың қай дәрежеде алға кеткендігі – халық арасында таралған газет-журнал һәм кітап-тардан білінеді” /А-п. 1911, №1/, – деп “Айқаптың” алғашқы нөмірінде жарияланған беташар мақалада-ақ елге газет жур-налдың халық дамуындағы орнын айқын көрсетті. Сөйтіп, “Серке”, “Киргизская газета” сияқты басылымдардың демеу-шісі, қолдап, қуаттаған жұртшылық болмағандықтан тез жабы-лып қалғандығын ащы сабақ ретінде айтады. “Айқаптың” ғұ-мырлы болуындағы бар үміт халықта екендігін қадап көрсетеді.
“Бұл журнал айында бір мәрте шықпақшы, программасы мынау болмақ.
Сыртқы хабарлар.
Мұсылмандар тіршілігіне мысалдар, уақиғалар.
Фельетон
Кітаптар хақында һәм ғылыми баптан кеңестер
Басқарушыға келген хаттар һәм одан-бұдан” /А-п. 1911, №1/, – деп басылымның қандай мәселелерді қамтитынын белгілеп береді.
“Айқап” журналы аталу себебі туралы да әртүрлі ой-пікірлер болды. Соның бірі автор Халиолла Ғабдолжалилов “Айқап мағыналары” деген мақаласында “Айқап” сөзінің үш түрлі мағынасына тоқталады: “Ай, қап – болмай қалған және өкінуі және қараңғы түнді жарық еткен ай, және оның қабы (сауыты), халықты айқап-шайқап аралау” /А-п. 1911, №2/. Ал Бақытжан Меңдібеков “Газеталарымыз туралы” атты мақала-сында: “Ай, қап! Әттеген-ай, іс өтіп кеткен екен ғой, біз ұйық-тап жатқанда, біздің мұндай халде болуымыз деп іске өкініп қойған есім боларға керек” /А-п. 1912, №6/, – деген екен. Бірақ журналдың неге “Айқап” аталғандығына толық, тұжырымды жауапты редактор М.Сералиннің бағдарламалық мақаласынан ала аламыз:
“Біздің қазақтың “Әй, қап” демейтұғын қай ісі бар?! Газет шығармақшы болдық, қолымыздан келмеді. Пұлы барларымыз ынтымақтаса алмадық. Пұлы барларымыз ынтымақтассақ та, ақшасыз істің мәні табылмады. “Қап, пұлдың жоқтығы, қолдың қысқалығы-ай” дедік. Жақсы жерлерімізді қолда сақтар үшін қала салмақ болдық. Басымыз қосылмады. Қолайлы жер қолдан кетті. “Қап” ынтымақсыздығымыз-ай дедік. Болыс, би, ауылнай боламыз деп таластық, қырылыстық. Жеңгеніміз жеңген жағымызға “ендігі сайлауда көрерміз, қап, бәлем-ай!” дедік. Осындай біздің қазақтың неше жерде “қап” деп қапты қалған істері көп. “Қап дегізген қапияда өткен істеріміз көп болған соң журналымыз да өкінішімізге ылайық “Айқап” болды” /А-п. 1911, №1/. Бұл – тек “Айқап” журна-лының атының мағынасы ғана емес, оқырманға ой тастап, өткен қателіктерді жібермеуге қайрау, өкінішті болмай дер кезінде оң шешім табуға жол сілтеу мақсатынан туған.
Сонымен “Айқап” журналының жарық көрген кезеңінде қазақ публицистикасы даму кезеңіне көшті. Егер “Түркістан уалаятының газеті” мен “Дала уалаятының газетіндегі” қоғам-дық-саяси мақалалар – қазақ публицистикасының қалыптасу кезеңін айғақтаса, “Айқап” журналындағы қаламгерлер шығармалары қазақ публицистикасының даму белесіне көте-рілгендігінен көрініс береді.
Зерттеушілер: “Айқаптың” тілі 20-ғасырдың басындағы ұлттық публицистикамыздың үлгісі болды. Журнал бетінде жазушы, журналистер қазақтың жазба тілін қалыптастырып, көне, діни кірме сөздерден тазарту үшін Абай, Ыбырай бастаған жаңа әдеби тілді қолданды” [149, 26 б.], – деп атап көрсетті. Шын мәнінде, “Түркістан уалаятының газеті” мен “Дала уалаятының газетіндегідей” орыс, ноғай сөздері араласқан материалдардың жариялануына жол берілмеді. Мұны журнал редколлегиясында хатшы болып істеген С.Торайғыров та айқын білдіреді: “Біз Самарқан, Түркістан, Бұхар, Ташкент жағынан келген бас қатырғыш дін жақиет-терінен арылып, енді Европа мәдениетінен суарылған жаңа өнерлі тілді жасалық. Ол өнерлі тілдің үлгісін бізге Абай береді. Абайдан үйренейік, онан соң сынаптай таза, күмістей кіршіксіз қазақтың ауыз әдебиетінен, бұрынғы сөз тапқыр шешен сөздерінен үйренейік” [149, 26 б.] – деп жазды. Бұл пікірден бір жағы – “Айқап” қызметкерлерінің публицистика тілінің тазалығына аса зор мән бергендігін аңғарсақ, екіншіден – қазақ публицистикасының ауыз әдебиетінің, шешендік сөз-дердің негізінде қалыптасқандығын, көрсетіп отыр. “Қазақ-стан” ұлттық энциклопедиясының жаңа басылымында да: “Оның (“Айқаптың” – Б.Ж.) 88 саны 1000-2000 данамен жарық көрген. …Журналда қазақ ауылындағы оқу-ағарту мәселесі, әйел теңдігі, отырықшылық тұрмысқа көшу, т.б. тақырыптар мен мемлекеттік Думаға қатысу сияқты саяси мәселелер көтерілді” [71, 132-133 бб.], – деп жазылып, жалпықазақ публицистикасын дамытудағы рөлі айқындалады.
“Айқап” журналының бетінде публицистиканы қалыптас-тыруға зор үлес қосқан қаламгерлер қатарында “Омскідегі выставка жайынан”, “Жұртқа қайтсең жағасың?”, “Қазақтың құдалықтарындағы кемшіліктер”, “Тағы да жер жайынан”, т.б. мақалаларымен көрінген Шаһмардан Әлжанов, “Балмұхамет Ташеновке жауап”, “Ұрлық түбі қорлық”, “Азып-тозып кетпеске не амал бар?”, “Бас қосу”, “Съезд туралы келген хаттар”, “Тағы да съезд қақында”, “Үлгі аларлық іс”, “Өсиетнама жазу”, т.б. мақалаларымен жиі көрінген Жиһанша Сейдалин, “Верныйдағы көрген-білгендерім”, “Думакәрлік”, “Түркістан шаһарында”, “Шымкенттен”, “Тоқмақ ауылдары”, “Райымжан мырза Мәрсековпен сөйлескенім”, “Ішкі хабарлар”, “Әулиеата мен Шымкент арасы”, “Шымкент уезінде ас”, “Қытай қазақтары жайынан”, “Әулиеата шаһарында”, т.б. көптеген хабар, мақалаларды Оңтүстік өңірден үзбей жазып тұрған Мұхаметсәлім Кәшімов, “Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай?”, “Өлең һәм айтушылар”, “Ішкі хабарлар”, “Құран бұзған”, “Жаңа кітап”, “Бұлар кім?”, “Бір балуанға қарап”, “Кеше түндегі түс, бүгінгі іс”, “Көңілді көндіретін тағдыр”, т.б. мақала, өлеңдерімен жиі көрінген Сұлтанмахмұт Торайғыров есімдерін ерекше атауға болады. “Айқаптағы” қазақ публицис-тикасының дамуына Сабыржан Ғаббасов, Молдағали Жолды-баев, Жақып Ақбаев, Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Сәдуақас Шор-манов, Әлихан Бөкейханов, Бақытжан Қаратаев, Райымжан Марсеков, Досмаил Қашқымбайұлы, Мұстақым Малдыбаев, Ғұмар Қарашев, Шәкәрім Құдайбердиев, Ғабдолғазиз Мұсағалиев, Барлыбек Сыртанов, Көлбай Тоғысов, Әкірам Ғалымов, Жұмағали Тілеулин, Мәннан Тұрғанбаев, Жұбакен Тілеубергенов қалам қайратымен көп үлес қосты. Қазақ ақындары Мағжан Жұмабаев, Сәбит Дөнентаев, Қошмұхамет Кемеңгеров, Бірмұхамет Айбасов, Ахмет Мамытов өлеңде-рінде де ХХ ғасыр басындағы қазақ халі бейнеленеді. Қазақтың біртуар қаламгерлері Бейімбет Майлиннің “Қостанай уезі, Дамбар болысы” атты, Сәкен Сейфуллиннің “Центрально-фельдшерская школа”, “Манап” драмасы туралы” атты алғашқы тырнақалды мақалалары “Айқап” бетінде жария-ланды. Сонымен “Қазақ халқының мәдени өмірінде тұңғыш қоғамдық-саяси және әдеби “Айқап” (1911-1915) журналының шығуы елеулі ірі оқиға болды” [40, 48 б.].
“Айқап” қазақ публицистикасын қоғамдық ойдың көшбас-шысы деңгейіне жеткізген басылым еді.