Түгел батыр
ХVІІІ ғ. жоңғар басқыншыларына қарсы күресте қол бастаған сардарлардың бірі Түгел батырдың есімі Павлодар, Көкшетау, Омбы, Ақмола облыстарына кеңінен тараған. Батырдың тоғыз әйелінен тараған 16 ұлдың ұрпақтары осы облыстың аудандарында тұрады.
Түгел батыр тап қай жылдары және қай-қай жерде соғысқанын әзірге анық біле бермейміз. Ол әлі де шежіре жинаған қариялардан көп сұрастыруды, іздестіруді қажет ететін жай. Дегенмен бұл батыр туралы жазылып қалған деректер де жоқ емес. Кейбір қарияларда батырға арнап жазылған өлендер сақталған.
Жоңғар басқыншыларының қазақ жеріне шабуылы табаны жалпақ екі ғасырға созылғаның білеміз. Сұрапыл шайқастар көбінесе республикамыздың оңтүстік өңірлерінде, солтүстікте Баянауыл тауларының маңында болғанына қанықпыз. Сол шайқастарда аты шыққан Жасыбай, Олжабай, Малайсары сияқты батырларымызды мақтан етіп келеміз. Ал облысымыздың басқа өңірлерінде, солтүстік аудандарында шайқастар болды ма? Болса ол жөнінде не білеміз?
Ертіс ауданының жерінде Қорғанкөл, Найза, Бөгенбай, Қарамола, Жазы төбе, Қалмақ моласы, Мойнақ ауылы, Мойнақ көлі, Жалаулы деген атаулар бар. Осы атаулардың бәрі де – жергілікті халықтардың басқаншыларымен болған соғыс тарихының куәсі. Найза жайлауында Абылай хан бастаған әскер түнеп өткен. Мандайына 17 мың жылқы біткен атақты Мұрат бай ел қорғауға дайындалып жатқан Абылай ханға төрт жүз құр атты осы жайлауда сыйлаған. Абылай хан түнеген орында қалған шаншулы найза ұзақ жылдар бойы сақталып тұрса керек. Кейін сол орынды қоныстанған елді мекен Найза ауылы аталып кеткен.
Бұл өңірде Бөгенбай батыр да келіп жасақ жинаған. Оның түнеп кеткен, әлде біраз күн тұрақтаған орны әлі күнге дейін Бөгенбай есімімен аталады. Қызылғақ теңізінің жағасында Қарамола деген қорым бар. Жергілікті қариялардың айтуынша, осы тұста болған соғыста қырылған қалмақтардың жерленген моласы бұл.
Ертіс ауданының батыс жақ шекарасы мен Омбы облысы Русско-Полян ауданының біздің ауданмен шектесетін тұсында «Үлкен Мойнақ», «Кіші Мойнақ» аталатын екі ауыл бар. Бұл ауылдар, Қосайдар Қыпшақтан шыққан Мойнақ батырдың, шамасы Ақтабан шұбырынды жылдары болуы керек, елін ежелгі қонысынан көшіріп әкеп орналастырған ауылдары екен. Осы ауылдарға таяу Мойнақ деп аталатын көл бар. Мойнақ батыр сол көлдің жағасында болған соғыста қаза тауып, осы жердегі Қосайдар зиратына таяу онаша төбешікте жерленген.
Бұл атауларға қатысты әңгіме, аңыздар шертетін қариялар әлі баршылық. Жергілікті халқымыздың қилы тағдыры жайлы кезінде жазылып қалған тарихы болмаса да осы атаулар мен қариялардың әңгімелеріне қарап, көптеген жәйттерге қарауымызға болады. Ақсақалдарымыздың шежірелері мен әңгімелеріне сүйеніп, біз Ертіс, Ақтоғай аудандарында жоңғарлармен соғыста ерлік көрсеткен жиырмаға жуық халық батыры болғанын анықтаған сияқтымыз. Олар – Қыпшақтан шыққан Жойсандық, Түгел, Мойнақ, Қошқарбай, Жазы, Қарабатыр, Лепес, Шаң, Өтел, Қожаберген, Қанжығалы руынан шыққан Айтқожа, Қожым, Бозша, Боранбай, Керейден шыққан Аманбай, Есенбай, Уақтан шыққан Құрымысы, Өмір тағы басқалары.
Кейбіреулері «мұнша батыр қайдан шыққан» деп тандануы мүмкін. О баста бәріміз де солай ойлағанбыз. Алайда тарихымызға үңілсек, бұл шындық екендігіне көзіміз жетеді. Небары төрт жылға созылған Отан соғысында Ертіс ауданында төрт адамға батыр атағы берілді. Ал жоңғарлармен болған соғыс екі ғасырға, оның ішінде 1723-1757 жылдар аралығындағы үздіксіз соғыстың 34 жылға созылғанын ескерсек, бұл сан көп емес, қайта жоғарыдағы тізім толық бола қоймас деп түсінуіміз керек.
Ел аузындағы әңгімелерге, аңыздарға қарағанда, батыр тоғыз әйелінің көпшілігін өзі қатысқан жорықтардан алып келіп отырған. Бұл да оның бір емес әлденеше жерде соғысқанының куәсі.
Түгел батырдың бір ұлы Байсерке абыздың өз заманының асқан шешені де, көсемі де болғандығына ешкім дау айта алмайды. Оның бізге жеткен ұлағатта нақыл сөздерінің бәрі мейілінше шымыр, салмақты, өткір.
Елдің айтуынша, Түгел батыр алып күш иесі ғана болмаған. Сөзге шешен, дәулеті де мол, парасатты ақыл иесі адам екен. Егер біз оның ұлы Байсерке абыз асқан дана, шешен десек оған бұл дарын алдымен әкесінен даруы заңды құбылыс.
Түгел батырдың он алты ұлының төртеуі де Сілеті өңірінде шаңырақ көтеріп, қоныстанып қалған екен. Байсерке Абыздан ұрпақ жоқ. Түгел батырдың осы күнгі ұрпақтары Кенжеқара, Төбет, Бөсін аталардан тараған. Кейбіреулері ертеректе тұрмыс жағдайларына байланысты Ақмола, Омбы, Көкшетау облыстарына қоныс аударған.
Шайқаста ойсырай жеңіліп, қырғынға ұшыраған жаудың тірі қалғандары қазақтарды енді күшпен жене алмасын түсініп, жымысқы айлаға көшеді. Бұл өмірдегі қазақтардың бас батыры мерт етсе, қазақтар жеңілмесе де сағы сынады. [20, б.3]