Шешендік өнердің дамуы
Жоспары:
1.Шешендік өнердің дамуы
2. Ескерткіштер сөйлейді
3. Орхон-Енисей ескерткіштері
Шешендік өнер тарихына көз жіберсек Ежелгі Греция мен Рим қоғамынан бастап, Еуропа Шығыс халықтарында да шешендік өнер қалыптасқан. Зерттеушілердің айтуынша шешендік өнер айтыс дауларда туып дамыған.
Шешендердің көпшілігі мемлекет қайраткерлерінен, парламент мүшелерінен, философтардан, саясаткерлерден болған
Мысалы, ежелгі Грек шешені Демосфен және Рим шешені Цицирон әуелі адвокат кейін парламент басшылары болған. Шешендік өнер ғылыми тілде риторика деп аталады.
Шешендік өнердің даму кезеңдері төмендегідей:
1.Ел құрасқан шешендер
2. Ер қорғасқан шешендер
3. Хан-сұлтандарға қарсы шешендер
Шешендік өнер 5 кезеңге бөлінеді:
1- кезең Майқы би, Аяз би дәуірі (12-13 ғасыр)
2- кезең Асан қайғы, Жиренше дәуірі (14-16 ғасыр)
Осы екі дәуір шешендері «Ел құрасқан шешендер»деп аталады.
3- кезең «Ел қорғасқан шешендер».Байдалы, Әз Жәнібек, Тіленші би, Шалқар би, Тарақты Тұяқ дәуірі (17-18 ғасыр)
5- кезең «Би болыстарға қарсы шешендер».Бала би, Досбол, Махамбет, Сырым батыр шешендер дәуірі (19-ғасыр)
Шешендік дегеніміз — белгілі бір уақиғаға байланысты тапқырлық пен көркем тілмен айтылған және оны қорытындылау мен түйіндеуге бағытталған үлгілі ойлар мен тұжырымдар.
Риторика ғылымының негізін салушылар грек Протогор және Сократ, Платон.
Шешендік өнер ең алдымен Грецияда дамыған.Астанасы-Афины.
Демосфенен 170 қолжазба, 60 шешендік сөздер жинағы, 56 жазба сөз, 6 хат сақталған.
Шешендік өнер Грециядан кейін Рим мемлекетінде дамыған.Онда Крас Анатия, Горденция бастаған атақты шешен қолбасшылары болған.
Жан Поль Марат, Максимиллиан Реберс Пьер, Ресейде В.И.Ленин, Луначарский өзінің шешендігімен көзге түскен. М.В.Ломоносов «Краткое руководство» еңбегінде орыс шешендік өнері туралы жазған. Қазақтың шешендік өнерінің алғашқы нұсқалары түркі халықтарының Орхон Енисей ескерткіштерінде жазылған. Онда Қорқыттың айтқан нақыл сөздері де бар.
Көне жазба мұраларында Махмұд Қашқари, Баласағұнни, А.Игнеки, С.Сарайи, Құтып, Р.Хорезмнің айтқан сөздері табылған.Шешендік өнер бастауы мен даму кезеңдері 7 жарғы заңына да Салон заңына да байланысты.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Қазақ әдебиеті тарихы 1,2 том
2.Ескі түркі ескерткіштері туралы зерттеулер». Алматы 1993ж
3.М.Тілеужанов. «Ел әдебиеті»
4.Ә.Табылдиев. «Халық тағылымы»