Керей хан
Керей хан (туған жылы белгісіз, 15 ғ. 70 жж. басында қайтыс болған) — Қазақ хандығының негізін қалағандардың бірі.
1456 ж. Керей хан мен Әз-Жәнібек ханның Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріне қоныс аударуы қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды тарихи оқиға еді. Бұл оқиғаның мән-жайы мынадай болатын: 1428 ж. Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктерге бөлінгенде өзара қырқыс үдей түсті.
Бұрынғы Ақ Орданың орнына Әбілқайыр хандығы мен Ноғай одағы құрылды. Шайбани тұқымынан шыққан Әбілхайыр хан бұрын Орда Ежен ұрпағы билеген Ақ Орда территориясы — Шығыс Дешті-Қыпшаққа 40 жыл (1248-68) үстемдік етті. 15 ғ. ортасында Әбілхайыр хандығында толассыз болып отырған қантөгіс соғыстар мен ішкі феодалдық қырқыстар болған сайын үдеп, феодалдық езгі мен қанау халық бұқарасын ауыр күйзеліске түсірді. Аласапыран соғыстар мен феодалдық бытыраңқылық салдарынан Дешті-Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан мал жайылысын пайдаланудың дағдылы көшіп-қону тәртіптері бұзылды, көшпелі тайпалар мезгілінде жайлау-қыстауларына бара алмайтын болды. Бұл көшпенді мал шаруашылығына ауыр зардабын тигізді. Осындай ауыр тауқымет тартқан халық бейбіт өмірді, Әбілхайырдың үстемдігінен құтылып, өз алдына тіршілік етуді армандады.
Өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды, ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан мен Жәнібек ханға көшіп кетті. Мұндай тиімді жағдайды дер кезінде пайдаланған қазақ хандары Керей мен Әз Жәнібек бұдан он екі жыл бұрын өздері ауып кеткен ата қонысы Дешті-Қыпшаққа қайта оралды.
Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472-73 жж. Сырдария жағасындағы қалалар үшін Моңғолстан ханы Жүністің ордасына Бұрыш сұлтанның шабуыл жасаған кездерінде айтылады. Тарихи материалдарда Керей ханның хандық билікті ұлы Бұрындыққа бергені туралы, Керей ханның Өзбек ұлысын басқарған кезеңі, оның тағдыры қай уақытта, қандай жағдайларда қаза болғаны туралы нақты мәліметтер көрсетілмеген. Керей хан 1472-73 жж. оқиғалардан кейін қайтыс болған деп есептеледі.
Сөздік:
үстемдік – господство, властвование
қоныс аударуы – переселение
мұрындық – тоненькая палочка, продеваемая через хрящи под
ноздрями верблюда, за которую приивязывают поводок
оқиға – событие, происшествие
мән-жайы – смысл, суть
ыдырау – рассеяться
үдей түсу – усиливать
толассыз – без затишья
қан төгіс – кровопролитные
езгі мен қанау халық – угнетаемый и эксплуатируемый народ
күйзеліске түсу – быть угнетенным
аласапыран – хаос
бытыраңқылық – разделение
салдар – последствие
мал жайылысын – пастбище для скота
зардабын тигізу – нести последствия
тауқымет тарту – испытывать лишения
тиімді жағдай – выгодные обстоятельства
дер кезінде – своевременно
ауып кету – переночевать
Тапсырмалар
1. Негізгі мазмұнын қалдырып, мәтінді қысқартыңыздар.
2. Мәтінге сұрақтар құрастырыңыздар.
3. Мәтіннен берілген келесі сөздермен сөйлем құрастырыңыздар: көшіп кету, тәртіп, оралу, ұсақ, өзара, бұрын, ішкі, көшпелі, пайдалану, маңызды, оқиға, ұрпақ, армандау, құтылу,дала, ауыр, бейбіт.
4. Мәтіннен құрмалас сөйлемдерді жазып алып, түрлерін анықтаңыздар.
5. Мәтіннен біріккен және қосарлы сөздерді қатысты сөздермен бірге теріп жазыңыздар.
6. Асты сызылған сөздерді формалдық белгілері арқылы қай сөз табына жататынын анықтаңыздар.
7. Мәтіннен сын есімдерді жазып алып, сапалық және қатыстық екенін белгілеңіздер.