Асанқайғы (XIV — XV ғғ.)
Асанқайғы Сәбитұлы – жырау, суырып салма ақын. XIV ғасырдың екінші жартысында Еділ бойында дүниеге келген философ-ақын, қазақтың жырауы, XV ғасырдың 60-жылдары қайтыс болған. Оның шығармашылығында негізгі орын алатын қазақ тұрмысының өзекті мәселелерін арқау еткен философиялық-нақылдық жанрлар: толғау, терме, шешендік сөздер болып табылады.
Асанқайғы Алтын Орда хандығының, сонан кейін Қазақ хандығының негізін салған Ұлығ Мұхаммедтің ең беделді кеңесшілерінің бірі болған. Шығыс Дешті-Қыпшақта өрбіген саяси күрес кезеңінде Әбілқайыр ханның қарсыластары – 1456 жылы Қазақ хандығының негізін қалаған сұлтандар Керей мен Жәнібектің жағында болды. Сонымен бірге, бұл хандықтың идеологы, барлық қазақ руларының бір мемлекетке бірігуін құптағандардың бірі.
Асанқайғы көшпенді халық тұрмысына жұт, табиғи апаттар көп нұқсан келтіретінін жете сезеді. Осыған орай, Асанқайғының жанға жайлы, жері нулы, суы мол, барлық адамдар терезесі тең өмір сүретін жерұйықты іздегені туралы аңыз да елге кең тараған. XV ғасырдың орта шенінде Ақ Орда күйреген соң, қазақтардың руларының Шығыс Дешті-Қыпшақтан Шу мне Талас өзендеріне үдере көшуін тудырған өзара феодалдық қырқысулар аңызда айқын суреттелген.
Асанқайғы – қазақ халқының ертеңін ойлап, еңсесін көтеруді өмірлік мұрат еткен дала абызы. Осыған байланысты, Желмаясымен жер жаннатын іздеген жырауды Асанқайғы деп атап кеткен. Тұла бойы ізгілікке толы, халқын сүйген дананы Ш.Ш. Уәлиханов «көшпенділер философы» деп атайды.
Асанқайғының нақ жерленген жері белгісіз. Екі дерек бар: біріншісі бойынша, Жезқазған облысының Ұлытау ауданында, ал екіншісі бойынша, Қызылорда облысының Шиелі ауданындағы Шиелі ауылынан 16 шақырым жерде жерленген екен. Асанқайғыға арнап жасалған ескерткіш «Асан ата күмбезі» деп аталады, Қызылорда облысында орналасқан, бұл ескерткіш 1982 жылдан бері мемлекет қорғауында.
Сөздік
суырып салма ақын – поэт-импровизатор
аркау еткен – в которых поднимались
философиялық нақыл – философские изречения
толғау – стихотворение-размышление
терме – нравоучительные песни
негізін салу (= қалау) – основать
ең беделді – самый авторитетный
кеңесші – советник
өрбіген – возрастающая
құптағандардың бірі – один из тех, кто поддержал
жұт – джут (массовый падеж скота)
табиғи апаттар – природные бедствия
нұқсан келтіру – нанести вред
жете сезу – основательно (детально) чувствовать
осыған орай – в связи с этим
жері нулы – плодородные земли
жерұйық – рай
кең тараған – широко распространилось
күйреген соң – после падения
үдере көшуін тудырған – кочевать с насиженных мест
өзара феодалдық қырқысу – межфеодальная вражда
айқын суреттелген – ярко изображен ???
ертеңін ойлау – думать о завтрашнем дне
еңсе көтеру – приободрять, поднимать дух
дала абызы – степной мудрец
осыған байланысты – в связи с этим
ізгілік – святость, благодеяние
жер жаннаты – рай
дана – мудрец, гений
Тапсырмалар
1. Мәтінді оқып, мазмұнын айтып беріңіздер.
2. Мәтінге сұрақтар құрастырыңыздар.
3. Мәтіннен көмекші сөздерді қатысты сөздермен теріп жазыңыздар.
4. Мәтіннен алынған келесі сөздердің синонимдерін табыңыздар: мұрат, шен, нұқсан, ізгілік, негіз салу, абыз, барлық, өмірлік, құптаған.
5. Мәтіннен есімше мен көсемшелерді жазып алып, олардың жұрнақтарын белгілеңіздер.
6. Мәтіндер бойынша кез келген сөздерді қолданып, келесі тапсырмаларды орындаңыздар: дыбыстық талдау, морфологиялық талдау, синтаксистік талдау.
7. Асты сызылған сөздерді формалдық белгілері арқылы қай сөз табына жататынын анықтаңыздар.
8. Мәтіннен тәуелдік …… ???????