Тарихи кұжаттар және олардын түрлері
Тарихты оқытуда жазбаша құжаттарды қолданудың маңызы.
Тарихи дереккөздеріне адам қолымен жасалан — оның қоршаған ортамен байланысының нәтижесі, материалдық мәдениет, салт-дәстүр заттары, жазба ескерткіштер жатады. Әдістеме пәнінде кең мағынада айтқанда, жазба ескерткіштерді тарихи құжаттар деп атайды.
Ресейлік әдіскер-ғалым, профессор М. М. Стасюлевич 1863 жылы оқушылардың тарихи дамуы үшін оқулықпен жұмыс жасағаннан тікелей тарихи дерек көздерімен (кұжаттармен) танысудың маңызы зор екендігін айтқан еді. Ол осылайша түпдеректермен жұмыс істеуге негізделген Практикалык әдіс бойынша сабақ жүргізуді ұсынады Осы әдістемеге негіздеп «Жазушылар мен ғалымдардың жазуындағы орта ғасырлар тарихы» деп аталатын үш томдық хрестоматия жазып, жарыққа шығарды.
Ал, кейбір ғалым, әдіскерлер (М. Н. Коваленский, А. Ф. Гартвич, Н. А. Рожков) тарихи құжаттар негізінде оқушылардың дербес жұмыс істеуіне негізделген зертханалық сабақ өткізуді ұсынады.
Дегенмен, көптеген әдіскерлер мектептегі оқуды бірыңғай құжатгармен жұмыс жасауға құруды негізсіз деп есептейді. Олардың пікірінше, тарихи кұжаттарды тек негізгі білім көзі болып табылатын мұғалім әңгімесі мен оқулыққа қосымша ретіңде қолдану тиімді болмақ. Құжаттар оқушылардың білімін терендетіп, нақтылап, сабақтың корнекілігін арттырады.
Құжаттың атқаратын роліне қарай оның сабакта қолданатын орны белгіленеді. Зертханалық әдісті қолданғанша кұжатты оқып-үйрену оқулықпен жұмыс жасаудан бұрын атқарылуы тиіс. Ал құжаттану әдістемесін қолдаушылар оқулықтың тиісті параграфымен танысқаннан соң барып оқушылардың тиісті құжатпен танысқаны дұрыс деп есептейді.
Сонымен, тарихи құжаттарды қолданудың маңызы неде? Құжаттың сыртқы түрімен танысу арқылы тарихты оқытудың көрнекілік қағидасы іске асады. Құжат мұғалім әңгімесін жандандырады, соның негізінде жасалған тұжырым сенімді шығады. Құжаттың маңыздылығының бір қыры – ол тарихи материалды нақтыландырып, откен уақыттың жарқын бейнесі мен суретін көз алдыңа келтіріп, дәуір тынысын сезуге көмектеседі. Қадырғали Қосымұлының «Жамиғ-ат Гауарих» еңбегінің бастапқы азатжолын мысалға келтіруге болады. Ескі құжаттар ежелгі автордың тілі, ойлау жүйесі, тұрмыс-салт ерекшелігі туралы көрнекті безендірме береді.
Құжаттармен жұмыс барысында оқушылардың ойлау және қиялдау процесінің белсенділігі артып, олардың тарихи білімді игеруі және тарихи санасының дамуы жемісті бола түседі. Оқушылардың мынадай дербес жұмыс істеу дағдылары қалыптасады; құжатты оқу, талдау және қажетті ақпаратты теріп алу, бұрынғы және қазіргі құжаттардың маңызын бағалап, талқылау. Оқушылар сабақ барысыңда құжаттардың тарих ғылымы үшін маңызын танып, олардан бір кездері өмір сүрген аламдардың ізін аңдай алады.
Тарихи құжатардың түрі және оларды сабаққа таңдап алудың өлшемдері. Тарихты оқытуда қолданылатын құжаттарды топтастыру тәсілі тарих ғылымында қолданылатын зерттеу тәсілімен салыстырғанда әлдеқайда оңай. Ол құжат мәтінінің сипатына негізделеді. Ол сипат бойынша барлық құжаттарды екі топқа топтастырамыз. Бірінші –баяндау-суреттеу құжаттары: екінші — өз кезінде практикалық маңызы болған актылық сипаттағы құжаттар. Бұл құжаттар бірін-бірі толықтырып отырады. Ал коркемсөз ескерткіштері құжаттардың қосымша тобын кұрайды.
Актіліқ құжаттар – заңдық, шаруашылық, саяси, бағдарламалық кұжаттарды құрайды (грамоталар, заң, жарлық, келісім-шарт, статистикалық, және тергеу кұжаттары, бағдарламалар, сөздер). Баяндау – суреттеу құжаттары — жылнама, шежіре, хроника, естелік, хат, саяхатжазбаларын құрайды. Көркемсөз ескерткіштері ежелгі және ортағасырлар тарихындағы халықтың ауызекі шығармашылығы (миф, мысал, шешендік сөздер, аңыздар,жоқтау жырлары, эпос).
Сабақта қолдану үшіп, ғалымдардың пікірі бойынша, кұжаттар мынадай болуы-керек:
— тарихты оқытудың мақсаттары мен міндеттеріне сай болуы;
— сол дәуірдің негзгі, барынша түрпаттық деректері мен оқиғаларын қамтуы тиіс;
— бағдарламалық материалмен тығыз байланыста болып, тарихи білімінің өзектілігін арттыруға ықпал жасауы керек;
— мазмұны мен көлемі оқушыларға ауырлық түсірмеуі тиіс; тарихи құбылыс, оқиға туралы оқушылардың білімін нақтылап терендететіндей құжат мазмұнында түрмыстық және сюжеттік нақтылық болуы; оқушыларға белгілі бір сезімдік ықпал жасауы тиіс.
Мұғалім мен оқушылардың тарихи құжаттармен жұмысы
Құжатты оқып – үйрену әдістемесі. Тарих сабағында құжаттарды оқушылар да, мұғалімдер де қолдануы мүмкін. Құжат тым күрделі болса мұғалім оның мазмұнын оқушыларға түсіндіріп береді; құжатқа сілтеме жасап, дәйексөз келтіреді (әңгімелеудің дәлелділігін күшейту үшін); өз әңгімесін нақтылау және қызықты ету үшін кұжаттан үзінділер пайдаланады. Әңгімені жандандыру үшін құжат үзінділерін төл сөз ретінде қолданып, тарихи тұлғаға мінездеме беріледі.
Оқушылардың құжатпен жұмыс жүргізуі оларды жасына, танымдық мұмкіндігіне және дайындық деңгейіне қарай күрделене берсді. 5-6 сьптығарда баяндау — суреттеу сипатындағы қарапайым материалдар пайдаланылады; оның көлемі 10-15 жолдан аспауы тиіс; ал 7-8 сыныптарда талдау жасалатын заңдық және шаруашылық құжаттардың саны арта түседі; 9-11 сыныптарда саяси бағдарламалық құжаттар кеңінен қамтылады.
Құжаттармен жұмыс істеуге үйрету мынадай кезендерден тұрады:
1) Мұғалім кұжатты талдаудың үлгісін береді;
2) Оқушылар мұғалімнің көмегімен құжатты талдайды;
3) Мұғалімнің жетекшілігімен жеке дербес жұмыс жүргізеді;
Құжатты өз бетінше сынынта және үйде оқып үйренеді. Мұғалім сыныпта оқушыларды кұжатпен таныстырып, тапсырманың мазмұнымен хабардар етеді. Оқушылар үйде құжат негізінде қысқа хабарлама, суреттеме дайындап, оқулықтың мәтіні, безендіру бойынша шығармашылық мазмұндама дайындайды. Әрине дербес жұмыс жасау үшін құжат барлык оқушыға жеткілікті болуы керек.
Құжаттармен жұмыс жүргізу мынадай дағдыларды да меңіеруді талап етеді; құжатты оқып әңгімелеу және ол бойынша жоспар кұру, құжатты дербес талдап. ол бойынша сұрақтарға жауап беру; бірін-бірі толықтыратын ұқсас кұжаттарды салыстыра талдау; құжатқа сыни баға беру. Осы дағдылардың барысында оқушыларға кұжаттағы қисындық түйінді, негізгі идеяны анықтап, белгілі бір ережелерге дәлел тауып үйренеді. Мұғалім оқушыларға «бұл туралы кұжатта не жазылғанын оқындар», «кұжат мәтіні негізінде…..дәлелде», «өз пікірінді құжат негізінде тиянақта» деген мазмұнда тапсырма береді.
Жоғары сынып оқушыларының құжаттармен жүргізетін жұмысы күрделене түседі. Оларға ендігі кезекте күрделі тапсырмаларды орындауға тура келеді. Ол тансырмалар мына мазмұнша болуы мүмкін:
құжат мазмұнының бастысын, екінші кезектісін таңда; өз тандауынды негізде;оқып үйренетін оқиғаның себебін, қай кезеңге тән екендігін анықта;оқиғаның іске асуына қандай тарихи алғышарт немесе идея, бастама нсгіз болды;жағдайларды салыстыр; қажетті дереккөзінен мәліметгерді таңдап ал;саяси және мемлекеттік қайраткерлерге мінездеме бер; түпдерек бойынша хабарлама дайында;
оқып үйренген құжаттар қазіргі қоғамдық құбылысты тани білуге қалай көмектескенін ойлап көр.
Мұғалімнің түпдеректі сабаққа пайдаланар алдында оны алдын ала електен өткізіп, педатогикалық екшеу жасайды. Ол неғұрлым екшелген сайын оны оқушылардың дербес игеруі, қабылдауы оңайлай түседі. Педагогикалық еклеу дегеніміз -сабақка пайдаланатын құжаттың мазмұнын тандау дегенді білдіреді. Қажет болған жағдайда мұғалім кұжат авторының стилін озгертпей-ақ кұжатты еркін пайдалануы мүмкін. Одан әрі мұғалім оқушылар үшін жаңа терминдер мен ұғымдарды түсіндіріп, құжатпен жұмыс істеудің тапсырмаларын анықтайды.
Жинақталған өлкегану материалдарын жүйелі түрде қолдану мақсатын іске асыру үшін мұғалім мынадай жүйеленген таблицаны қолдануына болады.
Мұғалім сабақ барысында құжатты қолданар алдында оған қысқаша сипаттама береді; құжат қайда, қашан қандай мақсатта, кім жазды; бұл құжаттан оқушылар не біледі?
Сабақтың тақырыбы, рет саны Жергілікті материалды қолдану мақсаты Жергілікті материалдың қысқаша мазмұны Жергілікті материалды пайдалану тәсілі Оқушыларға арналған әдебиеттер
Түркістан-Қазақ хан-дығының астанасы Қалалардың рөлінің
артуын нақтылау, олкетану дерегімен
бекіту Түркістан қаласының сауда, қолөнер діни орталықтан саяси орталыққа айналуы Оқушының қала туралы буклет, хабарлама,
баяндама дайындауы. «Түркістан тарихы мен мәдениеті». Түркістан, 2000 ж.
«Мұра»
Мұғалім «Жеті Жарғы» туралы әңгімелеп отырып, оның алдында «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы» деп аталатын заңдар жинағы болғандығын хабарлап, ол зандарда меншік түрлері, қылмыс деңгейлері, оларға салынатын қүш өлшемдері жазылғандығын баяндайды. Оқушылар одан әрі «Жеті Жарғының» мәтінін талдауға кіріседі: 1) Мәтін бойынша ауызша дәлелдеу; 2) Қүн өлшемдерін анықтау; 3) Құжаттың жекелеген тармақтарын бөліп алу; 4) Құжаттың мазмұнын анықтауға көмектесетін сұрақтар түзу.
Оқушылар құжатты жеке беліктер бойынша оқиды, ал мұғалім жекелеген сөйлемдерді түсіндіріп, құжат мазмұнын қаншалықты меңгергендігін анықтау үшін «Үзіндіде не туралы айтылған?» «Мына сөйлемнің мазмұнын қалай түсінесің?» Содан соң барып құжатты қайталап оқып, жекелеген бөліктер бойынша талдауға кіріседі. Оқушылардың жауабы толық және дәл болып, тұжырымдар құжатқа сілтеме жасау арқылы негізделуі тиіс.
Орта буын оқушыларымен өткізілген сабақтарда құжатты тарихи дерек пен әдеби шығарманың арасындағы айырмашылық туралы ұғымдар қамтылуы тиіс. Мысалы, түркі халықтарының мифтері туралы әңгімелегенде олардың қайсысы рас, қайсысы ойдан шығарылғандығын түсіндіреді.
Сабақ барысында тарих курсымен хронологиялык байланысты, тақырыпқа қатысты оқушылардың отбасы тарихының құжаттары ретіңде отбасы мүшелерінің жазбаларын, фотосурсттерін де қолдану тиімді. Бұған қатысты мынадай тақырыптарды атауға болады: «Менің отбасым XX ғасырдың 30-жылдарында», «Ұлы Отан соғысы біздің отбасы өмірінде», «Біздің отбасының еңбектегі және соғыстағы наградалары».
Құжаттың көрнекілігі оның мазмұнын көрнекілік қағидасымен ұштастырғанда тиімді бола түседі.
Құжатты талдау нәтижесінде оқушылардың санасында тарихи ұғымдар қалыптаса бастайды. Ол ұғымдар дайын білім түріндс емес, оқушылардың логикалық ойлау қызметінің барысында қамтылуы тиіс. Белгілі бір мәселені құжаттар арқылы нақты адамдардың көзқарастарындағы қайшылык. айқындалады, ол жағдай, процестер мен құбылыстардың мәнін ашуға көмектеседі. Бір мәселені әр түрлі ұстанымдарда қамтылған құжаттарды салыстыру барысында оқушылар бір мәселе туралы бірнеше көзқараспен таныса алады.
Құжаттарды оқу материалында орын алған кайшылықтарды шешуге де тиімді қолдануға болады. Оған байланысты құжаттармен жұмыс жүргізуге берілетін тапсырмалар оқушылардың танымдық мүмкіндігін ескеріп беріледі. Құжаттарды оқып үйренуге байланысты тапсырманың сұлбасы мынадай: құжатты талдау — одан деректерін теріп алу — оларды ауызша әңгіме, ролдік ойын, жазбаша шығарма түрінде баяндау. Бұл жерде құжаттарды баяндау мен карта; зандық құжат пен күнделік жазбасы; жеке түлғаның естелігі, хаттары мен портреті деп жұптаған орынды.
Оқушылар құжат бойынша сұрақтар дайындап, сөзжұмбақ құрастырады, оқиғаны баяндап, мәтіндер дайындайды. Талқылап, талдап, толықтырғаннан соң мәтін оқулықтың тақырыбына қосылады. Бұл мәтін оқушыларға барынша түсінікті, өйткені оны өздері түзді ғой. Осы жолмен қалыптасқан тарихи ұғым барынша тұракты болмақ
Мұғалімнің құжаттарды тандауына мектеп хрестоматиясы көмектеседі. Кейбір хрестоматиялар тек құжаттарды біріктірсе, ендігі бірі — құжаттар, оларға түсіндірмелер, ғылыми-көпшілік әдебиеттердің үзінділерін құрайды, ал үшіншілері — көркем немесе басқа әдеби шығармалардан тұрады. Сабактың мақсатына қарай мүғалім аталған хрестоматиялардың бірін тандайды.
Тарихи дереккөздерінің конспектісі мен тезистерін дайындау
Дереккөздерімен жұмыс жоғары сыныптарда ұйымдастырылады. Мұндай дерек көздеріне тарихшылардың, экономистер мен саясатшылардың ғылыми еңбектері мен қолбасылардың, мемлекет басшыларының, әдебиет пен өнер қайраткерлерінің естеліктерін қосуға болады.
Мұғалім сабақтағы қысқаша кіріспе сөзінде бұндай еңбекпен жұмыс жасаудың міндеттеріне тоқталады. Онда құжапың жасалған уақыты, мақсаты мен міндеттері, қысқаша сипаты антылады. Одан әрі еңбектің құрылымы, негізгі идеясы сөз болып, тарихи оқиғалар мен құбылыстарға баға берудегі маңызына тоқталады. Алғашқы ксзде бүкіл сынып ғылыми еңбекті термин, ұғымдардың сөздігін жасай отырып түсіндіру арқылы оқиды. Мұғалім мәтін бойынша сұрақтар дайындайды. Кейін тек күрделі мәтіндер түсіндіріліп, өзгесі оқушылардың өздігінен оқуына беріледі. Олар мәтіннен негізгі идеяны тауып, оған сипаттама беруге тырысады.
Мұғалімнің тапсырмасымен оқушылар жай жоспардан күрделі жоспар жасауға, одан әрі еңбектің қисындык күретамыры тесис жасауға ауысады. Тезис — дерек көзіне ешқандай сілтеме, түсіндірме, безендірме жасалмай баяндалған қысқаша негізгі мазмұн. Тезисте жалпы ой желісі басым болады. Алғашқы кезде оқушылар мұғалімнің көмегімен, кейін дербес жағдайда еңбектің тезисін дайындайды. Бір құжатың негізінде олар тезис дайындап, конспект жасауға үйренеді.
Конспектілеу — мәтіннің ең маңызды жағдайларын барынша қыска етіп жазбаша баяндау. Оқушылар құжаттың жоспары қалай жасалып, ол қалай тезиске айналып, сонымен деректер және үлгілермен қалай толықтырылғанын (конспектіге айналғанын) жетік білуі тиіс. Конспектілеу арқылы жинақталған білім баяндама, реферат дайындағанда пайдаланылады.
Конспект дайындауға байланысты түрлі жаднама бар. Солардың бірі мынадай:
1) Конспектілеу алдында шығарманы мұқият оқып, жоспарын құру; 2) Конспектілеуді бастағанда автордың (немесе жинақ редакторының) дәл аты-жөнін, жұмыстың толық атын, шыққан жері мен уақытын көрсету; 3) Ғылыми еңбектің тарау, бөлім, параграфы барлық кезде де дәл көрсетілуі тиіс; 4) Мәтін қысқа мазмұндалады, бірақ негізгі ойлар мен далелдер толық жазылуы тиіс; 5) Конспекгілегенде цитата қолданылуы керек; 6) Конснектілеу барысында түрлі шартты белгілер жүйесін қолдану керек, олардың конспект бойынша жауап бергенде көмегі көп.
Оқушылар осылайша құжаттарды тұтастай немесе фрагменг түрінде конспектілеуді, сол бойынша тарихи тұлғалар, оқиғалар мен құбылыстарға баға беріп, құжатпен дербес, шығармашылық жұмыс жасауға үйренеді.