Орман-мелиоративтік шаралар
Орман мелиорациясы Егістік жерлердің, бау-бақшалардың,табиғи жайылымдардың кемістіктерін жойып,өнімділігін арттыру үшін сол сияқты ауыл шаруашылық дақылдарын табиғаттың кеселді жағдайларынан(мысалы: қауыншылық топырақты эрозиядан су шайып немесе жел ұшырып кетуден тағы баскалардан)сақтау үшін қолданатын мелиорация шараларының бір саласы.
Негізгі роль-агроорманмелиорацияда қорғаныстық орманның табиғи немесе жасанды жолмен пайда болуы сан-алуан мелиоранттық ықпалды қорғалады.Қорғаныстық орман дамуы әр формада экалогиялық және әлеуметтік тұрғыда айрықша оңтүстік ормансыз аумактарда маңызы зор.Зертелген әдістерде олар әліде нақты және жан-жақты материалды бағалауда. Қорғалатын орман комплекстарының ең маңызды факторы биялогиялық күшті қосылыс территориялық жасалу маңында іске асады. Орман айғыздары эколгиялық жолымен және жануарлар мен өсімдіктерімен ерекшеленеді.Сыртқы пішініне қарғанда біртін деп жоғалып басқандайда жаңа шартар бойынша пайда болып орнатылады. Орман айғыздарына құстар қоныстанады, ауыл шаруашылығының егістік алқаптарында : жануарларды сақтайтын және тамақпен қамтылған.Егістік алқаптарда ауруларды турдырмау ушін шаралар қолданылады. Ауыл шаруашылығында арамшөптер және жазықтағы шөптер жиі орманның айғыздарына өтіп, оларды әлсіретеді.
Нақты ормандар көбінесе су қоймалар жағалауында немесе аз мөлшерде, әсіресе Батыс Сібір жақта төменінен орналасады. Фауна кендаласында тышқандар,үйірме табандар, жабайы құстар, жәндіктер т.б. Кен дала өзінің құнарлығымен ерекшеленеді. Соңғы кезде кең дала даммен өңделіп және егістік жерге айналған. Кең дала алқаптары қорда сақталады. Техникалық және дәнді дақылдар өнімдері кең даланы негізі болып табылады. Табиғат жағдайына байланысты кең далада өнімді жоғарғы деңгйде алу үшін жағдай мүмкіндігі жоқ,себебі жел соғу, желдік және су эрозиясына байланысты , тиісті іс шара қажетілігін қалайды . Ауылшаруашылық өнімдерінің биологиялық тиімділігі артуы үшін кең далада орман мөлшерін өңдеу іс шаралардың негізі болып табылады.
Кең дала көлемінде үш үлкен қосымша өсіміне сипаттама беріледі: Солтүстік ормандала бұл орман кеңдала негізгі мезофильдік түріне (суғармалы деңгейін қажет етеді) түбірлі деп есептеледі жер бөлшегінің ормандық өсімділігі. Орман өсімділігінің және шөп бірге өсуі су тапшылығын білдіреді.
Екінші қосындысы су тапшылығына байланысты.,құрғақ жерде өсетін өсімдікке және су тапшылық жерде өсетін өсімдікке қияқ шөпке айналуы.
Үшіншіден оңтүстікке құрғақ кең дала, жартылай кең дала өсімдіктерімен мөлшері. Табиғатта қолайсыз жағдайына және құрғақшылыққа байланысты қажет орман алқптарына жағдай жасау.
Бұл зоналарға жатады : кең дала және құрғақ зоналар. Агроорман іс шараларды басқару және жоспарлау жоғарғы тәжірибелік мағынасы бар біркелкі құнарлы топырақтық ауа райы және геоморфологиялық жағдайға және үлкен территорияның бөлшектік айырмашылығына байланысты табиғи және орман сақтау іс шараларына байлнысты ауылшаруашылық өнімдерін тиімділігін көтеру.
Орман жолақтарын отырғызу арқылы топырақ құнарлығын арттыру
Топырақ климаттық жағдайлармен қатар өте маңызды экологиялық фактор, өйткені онымен орманның өсіп – дамуы байланысты. Ол орманның барлық қасиеттерімен белгілерін анықтайды. Оның құнарлығымен құрамы, әлпеті, бонитеті, орман түрі, тіршілігі, топырақ бетіндегі жабыныш қалыптасады. Топырақ күшті сүректің техникалық сапасына, тамыр жүйесінің формасына, табиғатттың қолайсыз жағдайларына төзімді болуына, жабайы жануарлардың, зиянды жәндіктердің, саңырауқұлақ ауруларының болуына әсер етеді. Ал орманның өсіп-өнуі мен табиғи қайта құрылуындағы шешуші жағдай. Топырақтан ағаштар мен бұталар минералдық заттарды тұздар ретінде алады, олар: N, K, P, Ca, Mg, Fe, S және микроэлементер: Zn, Cu, Mn т.б.
Топырақ ағаштардың тамыр жүйесін қалыптастырады, ол механикалық құрамымен ылғалдылығына байланысты. Терең, жақсы дренаждалған топырақтарда, әсіресе құмды және саздақ құрамды жерлерде, ағаштардың жерге жайылуы жақсарады, өйткені күшті сырықты тамырланады. Құрғақ топырақтарда, әсіресе құмды, қарағайдың өзіде желден сұламды, өйткені тамырлары жер бетінде қалыптасады.
Орман, өзіде топырақ құрылымына әсер етеді. Ол жапырақтар, қылқандар, бұтақтар, өлген дәндер, қабықтар, бүрілер түсімін береді. Ол түсімдер жер бетіндегі тірі қабатпен, микроағзалар әсер еткесін, шіріп орман төсенішін қалыптастырады, ол топырақ құрылымына, шіріктер немесе гумус, минералдық заттар жиналуға, физикалық-механикалық қасиеттеріне әсер етеді. Әр ағаштың жапырақтары мен қылқандары әр түрлі шіриді, ол илік заттар, шайыр болуға байланысты, сосын олардың бірігуі жерде жатуына әсер етеді. Қайың жапырақтары, қарағай қылқандары және түскен бүрілер, сонымен қатар жұмсақ, майысып тұратын төсеніш жасайды. Топырақ құнарлығын білдіретін жұмсақ гумус қалыптасуы осымен байланысты. Ондай төсеніште шіру үрдісі жедел жүреді, өйткені ауаның оттегі жақсы қамтамасыздандырылады, ылғал жеткілікті. Төсеніште бактерийлер, микроағзалар, құрттар және басқа жәндіктер мен жануарлар көп болады, сондықтан гумус қалыптасады, қоректік заттармен бай: органикалық және минералдық. Ол органикалық заттардың барлық санынан 85 … 93 % құрастырады.
Шырша қылқандары, көктерек жапырақтары бір-біріне жабысып жатады, сондықтан шіру үрдісі нашар жүреді. Бұл жағдайда дөрекі, қышқыл гумус қалыптасады, өйткені төсеніште саңырауқұлақтар көп болады. Оттегі аз болғандықтан, төмен температуралық жағдайларда бұл төсеніштерде жаңбыр құрттары жоқтың қасы, ылғал молдығынан, микроағзалар мен тескіш жануарлар болмаған соң төсеніш бір-біріне жабысып қатты болып қалады.
Жайылымды қорғау сызықтарын аймақтық топырақ-климаттық шарттарға сәйкес, ағашты немесе бұталы тұқымдарды отырғызып немесе егіп жасайды. Ресей Федерациясының Еуропалық бөлігінде және Сібірде сызықтарды үш қатардан (қатарлардың арасының ені 3-5 м және екпе көшеттердің қатарда орналасуы 0,8-1,5м арқылы) немесе әрбіреуінің ені 3 м-ге дейін үш егу таспаларынан (тор аралық өнделмеген сызықтар бойынша 3-6м) үңгу бойынша немесе басқа топырақты мелиоративтік өңдеу бойынша жасайды.
Жасыл шатырлар жануарлардың өміршеңдігін және олардың өнімділігін айтарлықтай жоғарлатады.
Жергілікті сияқты жасыл шатырлар — екпе ағаштардың ауданы бойынша кішігірім, қайсысы қуаң далалардың, шөлейт және шөлдердің барлық аймақтарында құрылуы мүмкін. Дамыған мал шаруашылығының көптеген аймақтарында жағымсыз топырақтық жағдайлар және климат құрғақшылдығы ағаш тұқымдарының түгел дерлік табысты өсіп-жетілу мүмкіндігін шектейді, бірақ осы жағдайда да төммен орналасқан шұғымалары бар жақсы топырақ- гидрологиялық шарттарымен кішігірім жер учаскелерін табуға болады. Оларғаисортаңды, ақ сортаңды, өте сортаңды ашық-сарғылт және қоңыр топырақты бөлуге болмайды.
Әр қора қой үшін немесе ірі қара мал табыны үшін екі жасыл шатыр салған жөн: біреуін ферманың жанынан (қоралар), суаттан алыс емес күндіз демалатын учаскеде (100 м алыс емес); екіншісін – жайылымдық учаскенің ортасынан. Құстар үшін жасыл шатырды тікелей құс қораның жанынан бір жағынан немесе екі жағынан салады. 1200-1300 бас қойдың төлдейтің қорасы үшін немесе 180-200 бас ірі қара мал табыны үшін 1,0-1,2 га ауданд алатын жасыл шатыр салады; 500-600 бас қой қорасы үшін немесе 100-120 бас ірі қара мал үшін 0,3-0,5 га ауданмен шектелуге болады.
Жасыл шатырдың көлеңкесінде малдар қалыпты орналасуы үшін бір басқа шаққанда келесі аффективті көлеңкелі бет аумағы қажет: қойлар үшін 2,5-3 м2 (қозылар үшін 1,5-2,0 м2), ірі қара мл үшін 10-12 м2 (бұзаулар үшін 4-6 м2) және құстар үшін 0,2-0,3 м2.
Желді дәлізді жасыл шатырда жарым күн уақытта тиімді көлеңкелі жабын ауданы, әдетте, оның жалпы аумағының 50-60% асайды, қора немесе табын үшін тиімді көлеңкелі беттің ауданының есептелген нормасын екі есе көбейтіп және жасыл шатыр үшін қажет учаске ауданын алады. Күзде ертелік терең сүдігер жыртуды өткізеді, бірақ 45-60см терендікке үңги жыртуды жүргізген жөн. Тегістелген жыртылған жерде аспалы орқазғышпен ауданды бөліктеп және таңбалағаннан кейін 60-80 см тереңдікті шұңқырлар дайындайды, қайсысына күзде немесе келесі көктемде көшет отырғызады. Жасыл шатырларды 3-5 жастағы ірі өлшемді көшеттерден (биіктігі 3м кем емес) отырғызған жөн. Отырғызу алдында көшеттерде 1,5-2 м биіктік штамб қалыптастырады және ұшр басын кесіп тастайды. Отырғызу кезінде екі бағытта қатарлардың тузы сызықтығын қамтамасыз етеді. Жаыыл шатырды пайдалануды отырғызғаннан кейін 2 жылдан кейін бастайды (ірі өлшемді көшеттерді отырғызғанда).
Аймақтық жағдайларына және тағайындалуына байланысты жасыл шатырды жасау кезіне қауырсын сабақты шегіршінді, шетен жапырақты үйеңкіні, алмұртты, ақ қарағанды, гледичияны, айлантты, грек жаңғағын, жиде, сексеуіл, жүзгін, дала және татар үйеңксін, алма ағашын, абрикос, қарағай, жібекшені, ал сумен жақсы қамтылғанда – теректі: канадалық, ақ және т.б. қолданған жөн. Құстарды дәруенді жеммен қамту үшін сондай-ақ басқа жемісті (шие, құмарта, терн, ирга, алтын түсті қарақат және т.б.) және бұршақ тұқымдастарды (сары қараған) отырғызған жөн. Ірі қара мал және қойлар үшін жасыл шатырға ұшар басы қалың және жылдам өсетін тұқымдарды енгізеді. Жасыл шатырды бір тұқымды етіп жасамаған жөн, микро шатырларды, қарама –қарсы бір тұқымнан жасау қажет.
Фермалық (қоралық) қорғаныш екпе ағаш тары — сызық типті орманды көшеттер, қыста қарлы және суық желдерден, ал көктем-жазғы және күзгі мерзімде шаңды борандардан және топырақ және шаңды күртіктерден малдарды және мал шаруашылық фермаларын қорғау үшін мал шаруашылық фермасының және қорасының басым желдер жағынан немесе жан-жағынан орналасқан. Ферма және қора алдында отырғызылатын көшеттер мал шаруашылық қүрылыстарынан 30-50 м қашықтықта, ені 10-20 м (3-5 қатар) 2-4 орманды кулисалардан тұратын, әрбіреуі олардың арасында 15-20 м қар жинауыш үзінділермен ормандық сызықтар түрінде орналасқан. Кулисалар, қар жинауыш үзінділердің саны және олардың ені қар күртіктерінің өлшемімен анықталады.
Фермалар және қоралар маңында қорғаныш екпе ағаштарын негізінен екпелерді отырғызу арқылы жасайды, сирек тоғай шеті қатарлаарына бұта кулисаларын енгізіп ірі өлшемді көшеттерді отырғызады. Ауыр топыр-гидрологиялық шарттарда қора (ферма) маңында екпе ағаштарды тек бұталардан жасайды. Қатар араларының ені 3-4 м, қатарда екпелердің орналасуы 0,8-1,5 м сайын, көшеттердің 2-3 м сайын. Өсу орнының нақты шарттарына байланысты ағашты және бұталы тұқымдастар ретінде ең тұрақты тұқымдарды пайдаланады.