Капиталды салымның және байланыс саласының жаңа техникасының тиімділігі.

Капиталды салымның және байланыс саласының жаңа техникасының тиімділігі.

Капиталды қойылым (инвестиция), құрамы, структурасы, қаржыландыру көзі
Экономикалық тиімділікті бағалаудың статистикалық тәсілдері.
Салыстырмалы капитал қойылымының эконоимикалық эффектісі мен байланыстың жаңа техникасы
Инвестицияны бағалаудың динамаикалық тәсілдері. Капиталды салымның және жаңа техниканың экономикалық тиімділігін бағалау кезіндегі есептеу факторы.
Капиталды қойылымның экономикалық эффектілігін бағалау және байланыстағы жаңа техника бойынша уақыт факторын тіркеу

Капиталды қойылым (инвестиция), құрамы, структурасы, қаржыландыру көзі.

Капиталды қойылым—бұл материаодық, еңбектік, қаржылықресурстардың қосындысы, ол жаңа және техникалық негізгі фондтың қайта қарулануына кететін бағыт.
Бұл—негізгі фондты орындауға кететін кеңейген біруақыттық шығын.
Капиталды қойылымды жоспарлау процесінде олардың көлемі ғана емес, сонымен қатар оның структурасы да анықталады, яғни жалпы көлемдегі түрлі шығындардың пайыздық қатынасы алынады. Капиталды қойылымның структурасының бірнеше түрлері бар:
тармақтық—яғни байланыстағы капиталды қойылымның тармақ бойынша қатынасы;
территориялық—яғни РФ жеке ауданы бойынша капиталды қойылымның қатынасы;
технологиялық—яғни құрылыс технологиясы бойынша капиталды шығынның қатынасы;
Капиталды қойылымның көбіне ең маңыздысы технологиялық құрам мен структурасы болып табылады.
Құрылыстық жұмысқа кететін шығын, шамамен 15-17%.
Монтаждық жұмысқа кететін шығын, шамамен 30-37%.
Жасап шығаруға, транспортировкаға, құрылғыны жинақтағанға кететін шығын, шамамен 45-48%.
Басқа да шығындар, шамамен 3-5%.
Динамикада құрылыстық жұмысқа кететін шығынның пайыздық салмағы және оған сәйкес құрылғыны жасап шығаруға және оны монтаждауға кететін шығынның өскені көрсетіледі. Бұл жаңа құрылыстық жұмыс өте қымбат тұратындықтан кәсіпорын реконструкция мен өндірісті қайта техникаландыруына инвестицияны бағыттайды.
Капиталды қойылымның қаржыландыру көзіне келесілері жатады:
Орталықтандырылған—РФ мемлекеттік бюджет есебінен.
Орталықтандырылмаған:
Кәсіпорынның жинаоған фондысынан түсетін пайда;
Несиелік инвестициясы;
Кәсіпорынның амортизациялық фондысы;
Байланыстағы біріккен обьектісінің шет елдік инвестициясы;
Жергілікті бюджеттің құрамы;
Қызыққан коммерциялық структураның инвестициясы.

Инвестиция – бұл қаржы құралдарын кампиталды сақтау және ұлғайту мақсатында экономикалық қызметтің әр түріне салым салу.
Инвестиция – бұл біздің экономика үшін жаңа термин. Орталықтанған жоспарлы жүйе шеңберінде негізгі қорлар өндірісіне кететін барлық шығындар, сонымен қатар олардың капиталды жөндеуімен түсіндірілетін
«Валовые капиталды салымдар» түсінігі қолданылды.
Нарықтық экономикада бұл түсінік кең ауқымды. Инвестицияны реалды (капиталды) және қаржылай (портфельді) деп ажыратады. (1-сурет)
Реалды инвестициялар – бұл мемлекеттің, кәсіпорынның және физикалық беттің физикалық капиталға салынатын ақша құралдары (жаңа негізгі қорлар құру үшін, кеңейту, реконструкциялау, техникалық қайтй қаруландыру, өндірісті қуаттандыру үшін).
Қаржылай (портфельді) инвестиция – бұл акцияға, облигацияға және т.б. құнды қағаздарға
иелену мақсатында салым салу , басқа да қаржылы құралдарды капиталды ұлғайту және сақтау мақсатында қолдану.
Нақты инвестициялар елдің экономикасын жақсарту үшін көптеген әлеуметтік проблемаларды шешу орайында, яғни ең алдымен халық санының деңгейін өсіру үшін ( ОПФ-ны жүйелік жаңарту және өндірісті кеңейту, НТП-ны тездету, өндірітің және қызмет көрсетудің жақсартылған сапасы, жұмыссыздықты шешу және т.б.) ел экономикасында және де кез-келген кәсіпорында үлкен роль атқарады.
Өндірістің инвестициялық саясатының негізгі бағыттары келесілер:
1.»міндеттелінген инвестициялар» , яғни басқаруды жақсарту есебінде ғана қамтамасыз етіле алынбайтын қоршаған ортаны қорғау, еңбңекті қорғау, тауарлардың қауіпсіздігі, не болмаса қызметтің басқа да шарттары үшін заңды нормаларды сақтауға арналғандар.
2.Тиімділікті күшейту мақсатындағы инвестициялар(реконструкция және техникалық қайта қаруландыру). Олардың мақсаты – ескіріп қалғант құрылғыларды жаңарту, персоналды оқыту немесе өндірістік қуатты өндіріске шарттары ыңғайлы аудандарға тасымалдау (қауіп минималды) есебінде кәсіпорындағы шарттарды азайту үшін шарттарды құру.
3.Өндірісті кеңейту мақсатындағы инвестициялар (келесі кезектерді құру, негізгі және көмекші өндірісті кеңейту). Олардың мақсаты – бұрыннан қалыптасқан нарық үшін қазіргі өндірічс есебінде тауар өндірісін және қызмет көрсетуді кеңейту ( қауіп деңгейі төмен).
4.Жаңа өндірісті құру мақсатындағы инвестициялар. Бұндай инвестициялар кәсіпорында бұрын шығарылмаған тауарларды шығаратын (қызмет көрсетудің жаңа типін ұсынатын) жаңа кәсіпорын құруды қамтамасыз етеді, не болмаса кәсіпорынға бұрыннан шығарылып жатқан тауарлармен немесе қызмет көрсетумен жаңа нарыққа шығуға әрекет жасауға рұқсат береді.(қауіп деңгейі жоғары)
5.Зерттеудегі және инновациядағы инвестициялар. (қауіп деңгейі жоғары)
Кәсіпорынның барлық мүмкін инвестициялық стратегияларын екі топқа бөлуге болады:
-пассивті инвестициялар, яғни жаңа технологияны енгізу, сұранысқа ие тауарларды өндіруді ұйымдастыру, жаңа нарыққа қол жеткізу немесе бәсекелес фирмаларды жою есебінде ең болмағанда табыс көрсеткішін төмендетпеуді берілген кәсіпорындағы операция салымының тиімділігін қамтамасыз етеді.
-активті инвестициялар, яғни жаңа технологияны енгізу, сұранысқа ие тауарларды өндіруді ұйымдастыру, жаңа нарыққа қол жеткізу немесе бәсекелес фирмаларды жою есебінде кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін және оның табыстылығын бұрынғы жеткен деңгеймен салыстырғанда жоғарылатуды қамтамасыз етеді.
Байланыстағы инвестициялық қызметті қаржыландырудың негізгі көздері мыналар: (2-кесте )
Меншікті құралдар (амортизация, ұйымның билігінде қалған қызметтің негізгі және басқа түрі(жинақталу қоры), ақшалай қорландыру және азаматтың апаттан немесе апаттық жағдайлардан қауіпсіздігін өтеу жинағы)
Несиелік құралдар(банктік және бюджеттік несиелер, облигациялық қарыздар)
Инвестордың өзіне тарту құралдары (акцияның сатылуы, еңбек коллективінің, азамат, заңгер мүшелерінің жарналы және басқа жарналары)
Бюджеттік қаржы бөлу;
Шетелдік инвестициялар.
Жалпы көлемде құралдардың дамуы мен модернизациялануына бағытталған капиталды салымдардың көптеген пайыздық салмағымен және байланыс желілерімен телекоммуникациялық компанияның жеке құралдары айналысады.
Инвестициялық қызметтің мемлекеттік реттелуі , яғни инвестициялық саясат келесілермен орындалады:
— салықтық еңбекақы мөлшері және льготпен дифференциалданған салықтық жүйеге кіріспе; (Инвестициялық салықтық преференциялар корпоративті кіріс салықтарына, жер салығына және дүние-мүлік салығына жүктеледі)
-жеке территорияның және өндірістің дамуына дотация, жәрдем ақша, бюджеттік қарыз түрінде қаржылай көмек жүктеледі;
-кредитті, амортизациялық саясатқа сәйкес өткізілу;
-норма мен стандарттың, сертификацияның дұрыс орындалуын бақылау.
Мемлекет өзіндік формадан тәуелсіз шетелдік инвестицияны қорғауға кепілдік береді. Инвестициялар құнсыз ұлттанған немесе реквизицияланған бола алмайды.

Өндірістің және байланыс дамуының экономикалық эффектісін
бағалау әдісі және қағидасы .

Жалпы алғанда өндірістің эффектісі өндіріс процесінің қортындысын көрсетеді,өндіріс процесінде алынған және тірі және еңбек н\е еңбек шығындыларының қорытындыларының қатынасы:
Эффектілік =өндіріс процесі /шығын н\е ресурс.
Бұдан «өндіріс процесі»—бұл абсолютті қортынды,ал «эффектілік»— бұл үлкейткіш қатынасы.Егер эффектілік жоғарласа—бұл шығын н\е ресурстың минимум мәнінде эффектің үлкейгені.Бұндай есеп байланыс кәсіпорынның алдында,сонымен қатар жоспарлау алдында тұрады
Байланыс дамуындағы бағалану эффектісінің негізіне халық шаруашылығындағы әдістерді анықтайтын жалпы принциптері жатады,бірақ байланыс тармағын спецификация есебімен алғанда.Байланыс тармағы боынша типтік әдіске және өндірілген ұсынысқа сәйкес жоспарланған объект эффектіснің есептелуі мен байланыс техникасының жаңалануы негізгі екі бағытпен бағыталады:
Бірінші бағыт—бұл капитал қойылымының жалпы экономикалық эффектісінің бағасы,ол жалпы тармақ бойынша қолданылады,сонымен қатар салыстыруға арналған альтернативі жоқ байланыстың жеке объектісі ретінде де қолданылады.
Екінші бағыт—бұл капитал қойылымның салыстырмалы экономикалық эффектісінің және байланыстағы жаңа техниканы салыстыратын альтернативті нұсқаның шарты бойынша бағасы.
Бұл екі бағыт эффектінің негізгі және қосымша анализ көрсеткіші мен әдіске сәйкес есептеуді қажет етеді.
Негізгі бұл—капитал қойылымының пайызы эффектілік коэфиценті, сатып алу уақыты,келтірілген шығындар және т.б.
Қосымша:
Социалды(еңбек ақы,қауіпсіздік техникасының,күзет еңбегінің жақсаруы);
Экологиялық(қоршаған ортаны күзетуінің жақсаруы);
Сапалық(жылдамдықтың өсуі,таралудың дәлдігі және байланыстағы жұмыстың тұрақтылығы);
Таза заттар (түсті металдың,жеткіліксіз материалдардың,өндіріс ауданының,электр энергиясының,мұнайдың үнемделуі).

Көптеген үлкен мөлшердегі тәсілдер капиталды салымның тиімділігін анықтау үшін жасалады. Оларды екі топқа бөлуге болады: статистикалық және динамикалық. Жоспарлы экономика периодында капиталды салымның экономикалық тиімділігін анықтауға арнайы нақтыланған тәсіл әрекет етеді. Оған капиталды салымның абсолютті және салыстырмалы тиімділігін анықтады. (статистикалық тәсіл)
Нарықтық эконромика жағдайында инвестициялық бағдарламаларды қаржыландру мен іске асырудың негізі ақшаның уақыттық құнына негізделген жаңа динамикалық әдістерді қолданатын жобалардың бизнес-жоспары болып табылады. Олар салымның және төлемнің әр түрлі кезеңдеріне қатысты бірдей қосындысын құндылығының теңсіздігін ескеруге мүмкіндік береді, яғни ол ұзақ уақытқа салынған капиталға байлансты жобаларды дұрыс бағалау үшін маңызы зор.

Алдымен статистикалық тәсілдерді қарастырайық.
Жалпы(абсолютті) экономикалық тиімділікті бағалау тәсілі.
Статистикалық тәсілдер бұрынғыдай жобалардың экономикалқ тиімділігін бағалау кезінде қолданылады, әсіресе оператор жобаның кеңеюін, модернизациялануын немесе іске асу мерзімін өздігінен қаржландырған кезде.
Өндірістің мақсатының және оның нәтижелігінің негізделуі үшін капиталды салым тиімділігінің жалпы(абсолютті) көрсеткіштері қолданылады.
Жалпы (абсолютті) тиімділіктің негізгі көрсеткіштері жалпы тиімділік коэффициенті және капиталды салымның сатып алыну мерзімі болып табылады.
Жалпы тиімділік коэффициенті (Ек) өндірістің дамуына кеткен бір уақыттық капиталдық шығынды сипаттайды .
Экономиканың жеке салаларында, сонымен қатар байланыс саласында және сала аралығында жалпы тиімділік коэффициенті табыстың капиталды салымға қатынасымен анықталады

Ек=Досн.д-Эр/К=Пр/К,

мұндағы Досн.д-негізгі кәсіпорынның кірісі;
Эр-жылдық эксплуатациялық шығын;
ΔП-кірістің жалпы сомасы.

Капиталды салымның (Tк) сатып алыну мерзімі (қайтару) жылдың қандай кезеңіндегі капиталды салымды іске асыру нәтижесіндегі әсерді көрсетеді, бұл салымның сомасын өтей алады.
Жалпы жағдайда сатып алыну мерзімі жалпы (абсолютті) тиімділік коэффициентіне кері шама ретінде есептелінеді, яғни
Тк=1/Ек (4)
Мысалы:
Кәсіпорынның капиталды шығындары 80млн. теңге құрады.
Жобаны іске асыру нәтижесінде шығын 30млн. теңге болғанда 50млн. теңге табыс табу жоспарланады.
Ек=(50-30)/80=0.25Тк=10,25=4жыл
Қарапайым сатып алыну мерзімі алғашқы инвестициялардың инвестициялық жобаның экономикалық өмірлік циклы мерзімінде өтелуін бағалауда кең қолданысқа ие көрсеткіш болып табылады.
Қарапайым сатып алыну мерзімін есептеу тәсілінің кемшіліктері бар, 3 негізгі жағдайды қарастырмайды: 1) уақытқа байланысты ақша құндылығының әртүрлілігі; 2) сатып алыну мерзімі өткеннен кейінде ақша түсімінің болуы; 3) шаруашылық қызметінен түскен мөлшері жағынан әртүрлі ақша түсімдері.

Салыстырмалы экономикалық тиімділікті бағалау тәсілі
Бірнеше нұсқалардың ішінен біреуін таңдау қажеті туындаған жағдайда қолданылады.
Нұсқаларды салыстырудың және ең тиімдісін таңдаудың негізгі көрсеткіштері (критерийлері) қарастырылған шығындардың көрсеткіші болып табылады. Қарастырылған шығындар (Зпрі) салыстырылатын әр нұсқа бойынша жылдық шығынды (Эрі) және капиталды салымдарды (Кі) көрсетеді, барлық нұсқалардан ең жақсысы қарастырылған шығындардың минималдысы болады, яғни

Зпр і=Эр і+Ен(пл)*Кі , минимум

мұндағы Эр і – әр нұсқаға байланысты осы жылдық эксплутациялық шығын сомасы;
Кі- сол нұсқаға сәйкес капиталды салымның сомасы;
Ен(пл)- салыстырмалы экономикалық тиімділіктің нормативті (жоспарлы) коэффициенті;
і-1,2…n –нұсқа саны.

Бұл формулада шығындар мен капиталды шығындардың Э мәндері әр і-ші нұсқаға сәйкес келеді. Ал, экономикалық тиімділіктің нормативті (жоспарлық) коэффициенті барлық нұсқаларда тең. Ол қосымша капиталды шығынның әр теңгесі қандай нормативті табысты алып келетінін көрсетеді. Яғни ол іске асырылатын шығындардың тиімділігінің минималды шегін анықтайды.
Салыстырмалы экономикалық тиімділіктің нормативті (жоспарлық) коэффициенті 0,2 тең болған жағдайда қабылдайды, яғни бүл 5жылдық сатып алыну мерзіміне сәйкес келеді және оптималды нұсқаның экономикалық негізделуі бойынша халықаралық есептеу тәжірибесінде кең таралған болып келеді.
Мысалы:
Жаңа техниканы енгізудің салыстырмалы экономикалық тиімділігін анықтау, егер мыналар белгілі болса:

Нұсқа 1
Нұсқа 2
Эр
20
14
К
100
120
Ен
0,2
0,2
Зпр
40
38
Еср

0,3
Т

3,3
эк Затр

 

Екі нұсқа салыстырылған жағдайда қосымша көрсеткіштер – салыстырмалы тиімділік коэффициенті және сатып алу мерзімі есептелінеді.

Еср=Эр1-Эр2/К1-К2=20-14/120-100=0,3

ТОК=К2-К1/Эр1-Эр2=120-100/20-14=3,3л

Қарастырылған шығындар формуласымен негізінде шексіз нүсқаларды салыстыруға болады, бірақ сонымен қатар салыстыру үшін база таңдаудың маңызы өте зор.
Нақты техникалық, өндірістік және басқада есептерлің барлық салыстырмалы шешім нұсқалары көрсетілетін қызметіне, обьект қуатына және байланыс жүйесіне, өткізгіш қабілетіне, уақыи бойынша капиталды салымды бөлуге, құрылғы параметрлерінің сапалылығына қызмет көрсету мерзімінің тиімтілігіне және капиталды және қазіргі уақыттағы шығындарға әсер ететін мөлшерлеріне байланысты т.б. көрсеткіштеріне қойылуы керек .
Шығындығында, 10мың номерге арналған АТС құру оның эксплуатациясы сияқты қымбат болады, бұл 5мың номерге арналған телефондық станцияны құру және эксплуатациялауға қарағанда қымбат. 120 және 480 каналдардағы жіберілу жүйесі бағасы бойынша айтарлықтай ерекшеленеді.
Қызмет көрсету мөлшерімен оны іске асыру табыстарымен және қуатымен ерекшеленетін нұсқаларды салыстыру кезінде нұсқаларды қою жеке шығындармен іске асырылуы керек, қарастырылған шығындарды анықтау формуласы мынадай болады:

Зпр.уд.і=Сі+Ен(пл)Куд.і , минимум

мұндағы Сі – меншікті эксплуатациялық шығын;
Куд.і –меншікті капиталды шығын.
Олар қызмет көрсету бірлігінің табиғи күйінде, байланыс қызметі табыстарымен немесе өндірістік қуат бірлігінде есептелінеді(номер, канал, 1 Квт. және т.с.с.).

Салыстырмалы капитал қойылымының эконоимикалық эффектісі мен байланыстың жаңа техникасы

Егер екі нұсқа салыстырылса, онда олардың көрсеткіштері келесідей сипатталады:
Салыстырмалы коеффициенттің есептелу формуласы:
Еср = ∆ Ээк / ∆ Кдоп (62)
Мұндағы ∆ Ээк –эксплуатационды шығынның үнемі, мың руб.;
∆ Кдоп – жақсы нұсқадағы қосымша капитал қойылым, мың руб.;
Бұл коэффициент жақсы нұсқадағы қосымша капитал қойылымды бір рубльге кететін шығынның үнемі (Енорм= 0,15).
Қосымша капитал қойылымның сатып алу уақытының есептелуі:
Тдоп=∆ Кдоп / ∆ Ээк (63)
Бұл көрсеткіш қосымша капитал қойылымның сатып алу ының жылдық үнемін көрсетеді.(Тн=6.6 жыл).
Нұсқа бойынша бірдей кіріс кезіндегі жылдық экономикалық эффекттің есептелуі:
Эжыл= (Эр1 + Εн*Κ1) — (Эр2 + Ен*К2) (64)
Мұндағы Эр1, Эр2 – бірінші және екінші нұсқадағы эксплуатациондық шығын, мың руб.;
Κ1, К2- бірінші және екінші нұсқадағы капитал қойылымы, мың руб.
Бұл көрсеткіштерден басқа төмендегідей көрсеткіштер есептеледі:
Өзіндік құнның пайызының төмендеу формуласы:
Кірістер тең болғанда:
∆С = ( 1 — Эр2 / Эр1 ) * 100 % (65)
Кірістер тең болмағанда:
∆С = ( 1 — С2 / С1 ) * 100 % (66)

С2 , С1- бірінші және екінші нұсқаға сәйкес өзіндік құнның 100 руб. Кіріс.
Еңбек өнімділігінің пайызының өсуінің есептелу формуласы:
Кірістер тең болғанда:
∆ Птр = ( Р1 / Р2 – 1 ) * 100 % (67)
Кірістер тең болмағанда:
∆ Птр = ( Птр2 / Птр1 – 1 ) * 100 % (68)
Егер нұсқаның бірнешеуі салыстырылған болса (екіден көп), онда олардан шығынды ең аз алып келгені таңдалынады (Зі). Келтірілген шығындардың анықталуы:
Бір жылдағы есептеудің формуласы:
Зі = Эрі + Ен * Кі (69)
Мұндағы Эрі- і-ші нұсқа бойынша эксплуатационды шығын, мың руб.;
Кі — капитал қойылымы, мың руб.
Барлық сатып алу уақытының есептелу формуласы:
Зі = Эрі + Тн * Кі (70)

5. Инвестицияның экономикалық тиімділігін анықтаудың динамикалық тәсілі.
Инвестицияның тиімділігін бағалаудың халықаралық тәжірибесі ақща құнының уақыттық концепциясында негізделеді.
Дисконттау есебінде негізделген инвестициялық жобаларды бағалау тәсілдері:
— Таза қарастырылған баға – NPV (Net Present Value);
— Инвестицияның рентабельділік индексі – PI (Profitability Index);
— Кірістің ішкі нормасы – IRR (Internal Rate of Return);
— Инвестицияның дисконтталған сатып алыну мерзімі – DPP (Discounted Payback Period);
Инвестициялық жобаларды бағалаудың арнайы әдістерінің пайда болуының негізгі себептерінің бірі ақша құралдарының уақыт бойынша бірдей емес бағалылығы болып табылады. Іс жүзінде бұл қазіргі теңге бір жылдан кейін болып есептелетін болады. Бұл шындық қаржы операцияларының аксиомасы болып табылады және де экономика құрылысының бүкіл механизмін және инвестициялық жобалардың анализдерін анықтайды.
Бұл аксиоманың әділеттілігінің ең қарапайым мысалы банктің сақтау шотына салынған құралдардың механикасы болып табылады. Біз бүгін депозитке жылына 5%-ке 1000 теңге салдық деп есептейік. Бір жылдан кейін сақтау шотындағы сомма 1050 теңгені құрайтын болады. Біздің мысалда бүгінгі 1000 теңге 5% алғанда болашақ құны (future value немесе F) 1050 теңгені құрайтын болады.
Егер біз банктан ақшаны алатын болсақ және оны екінші және үшінші жылға қплдыратын болсақ, онда 5 жылдан кейін сомма мынаны құрайтын болады:
FV=PV(1+E)K
1000*(1+0.1)^5=1610.51 ңге
Бұл көбейту моделі
FV – біз кез-келген түрде инвестициялаған және бізді инвестициялацтын бұл ақшалар жұмыс жасайтын уақыт мерзімінде бөлетін сомманың болашақ мөлшері.
PV (present value) – біздің болашақта табыс табу мақсатында инвестициялайтын қазіргі уақыттағы сомманың мөлшері.
E – біздің инвестицияларымыздың табыстьылық мөлшері, берілген мысалда ол сақтау салымындағы банктік процентке тең, ал негізінде инвестицияның табыстылығына тең.
К – біздің инвестициялар коммерциялық айналымда бізге табыс таба отырып қатысаиын стандартты уақыт мерзімінің саны.
Енді кері есепті шешіп көрейік, яғни қазіргі уақыттағы бағасын (PV) (немесе
болашақта нақты бір сомманы алу үшін біз қазіргі уақытта қаншалықты инвестициялау керек екніміді шешу) анықтайық. Бұндай есепті шешу үшін мағынасы бойынша кері болып табылатын формула пайдаланылады.
PV=FV/(1+E)t немесе PV=FV*1/(1+E)t=1610.51*1/1.1^5=1000
at=1/(1+E)t (7)
мұндағы at – дисконттау коэффициенті;
E – дасконттау нормасы;
t – есеп қадамының номері.
(E) дисконт номері (рентабельділіктің берілген норомасы) бірлік мөлшерінде және жылдық пайызда беріледі. (Инвестор талап ететін кіріс нормасы).
Ақша ағымын m қадамында дисконттау оның мәнін (CFm) дисконттау клэффициентіне көбейтужолымен іске асады.

Қазіргі уақыттағы құны дисконттау коэффициентіне көбейтілге болашақ құнына тең.
Дисконттау дегеніміз ақшаның болашақ құнын қазіргісіне алып келу процесі.

Дисконттау коэффициентін әр уақытта бөлек есептеу қажет емес, олар арнайы кестелерде беріледі.
Дисконттау салымы макроэкономикалық ортаның қаржылық нарық конъюнкторына әсерін сипаттайтын фактор ролін атқарады.
Дисконттау салымы жобаны ақша салудың альтернативті мүмкіндіктерімен беретін (мысалы, банк депозитіне немесе мемлекеттік құнды қағаздарға – бұл қауіпсіз кіріс алып келеді) салыстыруға мүмкіндік параметрі болып табылады.
Көп табысты не беретінін анықтау керек. Аналитик орнатақан (E.r) коэффициенті жылдық қайтарым пайызынан алғанда табылады.
Тағы бір түсінік енгізейік – ақша ағымы.
Инвестрленетін капиталды қолдану тиімділігінің құны ақша ағымын (cash flow) табу жолымен іске асады, яғни ол инвестициялық жобаны және қазіргі уақыттағы инвестицияны реализациялау процесімен іске асады. (4-сурет)
Инвестициялық практикада ақша ағымы таза шығыс түрінде немесе таза кіріс түрінде болуы мүмкін. Таза шығыс – бұл шығындардың әр түрлеренің кірістің әр түрлерінен көбеюі, белгісі “-“.
Таза кіріс – бұл кірістердің әр түрлеренің шығыстың әр түрлерінен көбеюі, белгісі “+“.
Тиімділік есебі көбінесе инвестицияланатын жобаның реализациясының нолінші немесе бірінші жылдарында негізделеді. Инвестицияның ақша ағымының мөлшері жылдық мөлшер ретінде қарастырылады.
Таза жаңа мән тәсілі (NPV-тәсілі).
Ақша ағымының жоба табысының қазіргі уақыт мерзімінің бөлігіндегіт таза кіріс пен шығыс айырмашылығын құрайды.
Бұл көрсеткіш ақша түсірілімінің қосындысының жоғарылауын шығын қосындыларына қарап әр түрлі уақыт кезеңіне қаиысты тиімділік құндылығы тең емес жобаның іске асуын сипаттайды. Ағылшын аббревиатурасында бұл көрсеткіш NPV (Net Present Value) деп белгіленеді.
NPV= EMBED , (8)
Мұндағы NP – таза қазіргі уақыттағы құн ;
n – жобаны іске асыру периодының саны ;
CFt – t периодындағы таза ақша ағымы.
l0 – алғашқы шығындар соммасы.
Егер есептелінген қазіргі уақыттағы төлем ағымының таза құны оң болса (NPV>0), онда
бұл өзінің экономикалық өмірінде жоба алғашқы шығындардың l0 орнын толтырады, берілген r стандартына сәйкес табыс табуды, сонымен қатар оның NPV-ға тең кейбір резервтерін алуды қамтамасыз етеді. Жобаны іске асыру нұсқаларынан табыстың таза дисконтталған көрсеткіші жоғары болатынын таңдау керектігі айдан анық.
Табыстылық индексі.
Кейде жобаларжың тиімділігі кіріс пен шіғістің айырмашылығымен емес, оның қарым-қатынасымен бағаланады. Табыстылық индексі (Profitability Index) жобаның оған салынған құралдардың салыстырмалы тиімділігімен сипатталады. Олар дисконтталған және дисконтталмаға ақша ағымы ретінде есептеліне алады.
Дисконтталған шығындардың табыстылық индексі және рентабельділігі ақша ағымының соммасының (жинақталған салымдар) ақша шығыстарының (жинақталған төлемдер) соммасыны қатынасымен анықталады. Берілген көрсеткіш үшін ең жақсы инвестициялық жобаны таңдауды қолдана отырып мынаны естесақтау керек, яғни тиімді жобалар үшін мәні әрдайым бірліктен көп болады.
EMBED PI= EMBED , (10)
Егер PI>1 болса, онда жобаны қабылдау керек ;
PI<1 болса, онда жобаны қабылдамау керек ;
PI=1 болса, онда бұл жоба табысты да, шығынды да емес.
Табыстылықтың ішкі нормасы немесе халықаралық практикаға сәйкес IRR (Intrnal Rate of Return) дисконттың Eн.n нормасын көрсетеді, таза дисконтталған табыс нольге айналады, яғни берілген тиімділіктер мөлшері берілген инвестициялық шығындармен салыстырылады.
Табыстылықтың ішкі нормасының экономикалық мазмұнынан ІТН>Eн.n инвестициялық жобаларында таза дисконтталған табыс болады және сол себепті тиімді.
Ал ІТН<Eн.n жобада таза дисконтталған табысы теріс болады және де сол себепті тиімсіз.
Табыстылықтың ішкі нормасы көбінесе жобаның экономикалық негізделуінің бірінші қадамында есептеледі, ал одан кейін инвестор талап ететін норманың салынған капиталмен салыстырылады.
EMBED =0 (11)
Е дисконттың мұндай салымында берілген таза табыстың мәні 0-ге тең.
IRR=E, яғни NPV=0 болған кезде.
Бұл коэффициентті жоспарланған инвестициялардың тиімділігін анализдеу кезінде есептеудің мәні мынада: IRR бұл жобамен ассоциацияланған болуы мүмкін максималды рұқсат етілген шығын деңгейін көрсетеді. Мысалы, егер жоба толығымен коммерциялық банктің көмегі есебінен қаржыланатын болса, онда IRR мәні банктік пайыздық салымның рұқсат етілген деңгейінің жоғарғы шегін көрсетеді, яғни бұл жоғарылату жобаны шығынды етеді.
Егер IRR>E болса, онда жобаны қабылдау керек ;
IRR<E болса, онда жобаны қабылдауға болмайды ;
IRR=E болса, онда жоба тиімді де, шығынды да емес.
Инвестициялық жобаның сатып алынуының дисконтталған мерзімі жобаның іске асуынан басталған минималды уақыттық интервалды сипаттайды. Осылай, инвестициялық шығындардың сатып алыну мерзімі суммалық дисконтталған таза кіріс капиталды салыммен және инвестициялаумен байланысты басқа да шығындармен теңесетін жылдық уақыт мерзімі болып табылады.
Ол алғашқы шығындарды толық қайтаруға қажет жыл мөлшерін есептеуден тұрады, яғни табыстардың ақша ағымы шығындардың ақша ағымының суммасымен теңескен кезден. Егер табыс тең емес бөлінсе, онда сатып алыну мерзімі инвестиция кумулятивті табыспен өтелетін жыл санын тікелей есептеумен анықталады.
PBP көрсеткішін есептеудің жалпы формуласы мынадай болады:
DPP=n, егер CFt>1 болған жағдайда
CFt – табыстың таза ақша ағымы
Жоғары дамыған индустриалды елдерде 30 жыл бұрын тиімділікті бағалаудың бұндай тәсілдеріне деген көзқарасҚазақстандағы қазіргі уақыттағыдай болды. Орталық Еуропа елдерінде (ФРГ, Австрия, Швейцария) 1989 жылы 90%-ға жуық сауалнама алынған кәсіпорындар инвестицияның тиімділігін бағалау үшін есептеудің динамикалық тәсілін қолданған.
Нарықтық қатынас жағдайында қорларды құру және модернизациялауға байланысты инвестиция бағыты оны іске асыру қаупімен байланысты.
Қауіптер мыналарға байланысты:
1.Экономикалық жағдайдың және заңдылықтың тұрақсыздығына, инвестицилау шартына және табысты пайдалануға;
2.Пиитикалық жағдайдың тұрақсыздығына, елдегі және аймақтағы әлеуметтік-экономикалық өзгерулерне;
3.Технико-экономикалық көрсеткіштер динамиеасының дәл еместігіне және толық еместігіне, жаңа техникалар мен технологиялардың параметрлеріне;
4. Нарықтық бағаларының, валюта курсының ауытқуы;
5.Табиғи климаттық жағдайлардың анықталмағандығы, табиғи апаттардың болу мүмкіндігі;
Серіктестігіңнің қаржылық жағдайы туралы толықтай емес немесе дәл емес көрсетпеу (төлемеудің, күйзелістің, банкроттың болу мүмкіндігі).
Сондықтан инвестицияны іске асыра отырып кәсіпорындар жобаны іске асырудың қауіпті азайтатын экономикалық ұйымдастыру механизмін шығару керек. Ол үшін жағымсыз өзгерулер кезінде қатысушылар қауіпін азайтуға мүмкіндік беретін сценарий ойластырып табу керек.

Негізгі қорларды қолдану өзіндік құнның төмендеуін және алдыңғы жылдың байланыс шығындарын қамтамасыз етеді,сонымен қатар материалға кеткен шығындар,қосалқы бөліктер және электроэнергия ,олардың көлемі байланыс құрылысына қызмет көрсететін құрал-жабдықтың көлеміне байланысты.Сонымен қатар әрбір компанияда материалдық және энергетикалық ресурстарды үнемдеу жолдары сияқты жүйелі жұмыстар жүргізілуі керек.
Әртүрлі шығындардың қысқарылуы,соның ішінде жалпы шаруашылық және әкімшілік-басқару шығындары.Бұл басқару құрылымының жақсаруы,басқару аппараттарының арзандауының және механикалық немесе автоматтандыру функцияның көмегімен жүзеге асырылады.Коммунальдық қызмет көрсету және командировка шығындарын үнемдеу керек.

Байланыс қызметінде бағаның құрылу жүйесі.
Шаруашылық субьектісінде бағаның құрылу жөніндегі сұрақтар маңызды және қиын болып келеді.
Дайын азық-түлікті,тауарды және қызмет көрсетуді өткізу,баға негізінде іске асады.
Мұндай әдістеме кәсіпорындарға шығындардың орнын толтыруға мүнкіндік береді,сонымен қатар өнеркәсіптің модернизация және даму жолдарын іске асырады.
Байланыста бағаның құрылу жүйесі қызмет көрсету және өнеркәсіп процестердің спецификасы ретінде және жалпы рыноктық принцип негізінде,сол сияқты жалпы экономикалық және факторлар,рыноктағы телекоммуникациялық динамикасы ретінде құрылған(1 таблица ).
Бағаның әртүрлі маңызды салалық жүйесі 1 таблицада көрсетілген және сипаттамалары бойынша классификацияланған.
Байланыс қызметтерінің тарифтері –ол әлеуметтік ортада,өндірістік және жеке бас қолданушыларына және абоненттерге ақылы қызметерді іске асыратын баға жүйесі.Бұл саладағы бағаны берілген классификациялық топтың екі түріне қарағанда,пайдаланушыларға арналған тариф жиі қолданылады.
Байланыстырушы қызметтеріне және трафикті өткізу қызметтеріне баға-бұл жалпы қолданыстағы электробайланыс желісіндегі операторлар арасындағы есептеулерге арналған,ақырғы пайдаланушылармен желілік қызметтерге қатысушы ішкі баға категориясына жатады.
Өзара есеп айырылысуды жүргізетін есептік бағалар ішкі бағалардың бір түрі болып табылады.Олар халықаралық есептеу жүйелерінде, пошталық, телеграфтық және телефондық байланыс қызметтері үшін, байланыс операторларының жұмысы арасындағы, агенттік келісіммен жасалған есептеулер үшін және де басқа салалардың субъектерінің шаруашылық құны (мысалы, пошта тасымалдауға қатысатын транспорттық мекемелермен есептесу үшін).
Мемлекеттің баға қалыптасу жүйесіне және оның либерализация дәрежесіне сәйкес реттелген және еркін тарифтер мен бағалар болып бөлінеді. Мемлекеттік реттеуге жататын бағалар және тарифтер жеке қызметтер түрі, олардың тізімі арнайы нормативтік актілермен орнатылады. Мемлекеттік реттелген бағаның нақты қызметтерге қосылуы үшін негізгі критериялары болып сәйкес тауар нарығының монополизация дәрежесі және қызметтің әлеуметтік мәні болып табылады. Әлеуметтік мәні бар әмбебап байланыс қызметтерінің тарифтерін ҚР-да АИС орнатады, АРЕМ бақылайды.
Бәсекелестігі жоғары дамыған немесе тарифтердің өсуі қызметтің тұтыну дәрежесіне едәуір әсер етпейтін байланыс қызмет секторының нарығында тарифтерді өндіруші нарықтық баға қалыптастыру факторлары әсерінен өздері орнатады. Еркін тарифтер, мысалы, мәліметтер тарату, жылжымалы байланыс және дербес радиошақыру, телематикалық қызметтер, яғни жаңа қызмет түрлерін іске асырады.
Жаңа инновациялық қызметтер тарифтері және олардың дәрежесі мен динамикасы баға қалыптастырушы факторлар әсерінен операторлармен қалыптасады, олардың арасында бәсекелестік жоғарғы орын алады. Әсіресе бәсекелестіктің артуы, әртүрлі тұтынушылар категорияларына байланысты есептелген нақты қызметтер түрлеріне қарау, олардың сапасы жоғары параметрлерінің талап етулеріне байланысты операторлардың көпнұсқалы тарифтік жоспарларын өңдеп шығаруына әкеліп соғады.
Жалпы айтқанда, бәсекелестіктің артуы реттелмеген қызметтер тарифінің тұрақты тенденциясының төмендеуіне әкеледі.
Байланыстағы баға қалыптастыру стратегиясы.
Байланыс операторының бағалық саясаты басты міндетінен шыға қалыптасады – дәстүрлі жаңа қызметтер өндіруге аз шығынмен жеке тұтыну және қоғамдық максималды қанағаттандыру.
Осы екі мәселенің тиімді шешімі тек қана оптималды баға қалыптастыру стратегиясын таңдағанда мүмкін.
Мекеменің саясаты тарифтер орнату аймағында, нарықтағы бәсекелістік дәрежесі, қызметтің өмірлік сатысы, мемлекеттің баға қалыптастыру жүйесіне және басқа факторларға әсер етуіне байланысты телекоммуникациялық секторда келесі стратегиялар қолданылады:
Қаймақтарды алу стратегиясы, оларды өндіруде көп шығынға ұшырататын қызметтерді іске асыру тарифтерін қарастырады. Оны тек жаңа қызметтер нарыққа шыққан кезде қолданады, олардың көшірмесі қазіргі уақытта нақты нарық сегментінде жоқ. Қаймақтарды алу стратегиясы тауарлы нарықта қолданылады, ол жерде баға қалыптасу жүйесі мемекетпен реттелмейді. Егерде оператор нақты емес нарықта үстемдік етсе монопольдік жоғары бағаны орнатады, онда антимонопольдік заңдар жүйеде орын алады.
Ену бағалары стратегиясы – өндіруші қызметтер жүйесіне минималды кірісі бар немесе өндіруге кеткен шығыннан аз тарифтер орнатады. Стратегия мақсаты болып көпшілік сұранысы бар жаңа және дәстүрлі қызметтер жүйесімен жаңа нарық жүйесіне шығу табылады. Қажетті әсерді оператор өндірудің масштабынан және бәсекелестікті сығудың әсерінен алады.
Дифференциялданған баға қалыптастыру стратегиясы, арнайы тұтынушы сегменттері және уақытқа тәуелді нақты абоненттердің жеңілдіктерді қолдану бір атаулы қызметтер тарифтерін орнатуды қалыптастырады.
Бұл стратегия диференциялды тарифі бар телекоммуникациялық мекемелерде қолданылады, мысалы, белгілі бақылауға алынатын қызметтер жүйесі жергілікті телефондық байланыс, екі абоненттер тобынан – мекеме және халықтан тұрады.
Дифференциялданған тарифті қолдану тәулік сағаттары және апта күндерін біркелкі емес жүктемемен тегістеуге және өндіруші қуаттарын біркелкі қолдануға мүмкіндік туғызады. Дифференциялданған баға қалыптастыру стратегиясын жаңа қызметер жүйесін көрсететін операторлар қолданылады, мысалы, жылжымалы байланыстар тарифтік жоспарын төмендетілген түрде демалыс күндері жүйедегі арнайы абоненттермен сөйлесу және т.б. төлемдерін қабылдайды.
Баға қалыптастырудың психологиялық стратегиясы, абоненттердеқосымша пайда алу және нақты қызметтер жүйесіне көңіл аударатын арнайы психологиялық әсерлерді қолдануға негізделген.
Мысалы, 100 бірлікке қарағанда 99,9 бірлік тұтынушымен жеңіл қабылданады. Психологиялық бағаларға инновациялық қызметтер жүйесіне қолданылатын бағаларды жатқызуға болады, себебі жоғары баға жоғары қызмет сапасын көрсетеді.
Бәсекелестік баға қалыптастыру стратегиясы.
Берілген стратегияны операторлар іске асыру кезінде бәсекенің бағасына, ыңғайлы тарифтік жоспарларды қолдана алады, тарифтер дәрежесін өзгертпей ақ қосымша жаңа тұтынушылық қызметтермен толтыра алады, тарифтердің төмендеуіне және қосымша клиенттерді қызықтыра отырып өндіру шығынын қысқарту.
Бәсекелестік стратегиясы маркетингтік зерттеулерді алдын ала талап етеді. Жалпы нарықтық тенденция конъюктурасы бағаланады, тұтынушылардың берілген қызметтерге қатынасы олардың төлеу мүмкіндігі, сұранысы және қалауы осы процеске жатады.
Әдетте телекоммуникациялық бірнеше баға қалыптастыру стратегиясын қолданады, көрсетілетін қазметтер номинклатурасы бар оптималды тарифтік саясат қалыптасу үшін, олардың өмірлік циклы бәсекелестік дәрежесі мемлекеттік органдардың әсерін және басқа факторларды қолданады.
Реттелген қызметтер жүйесінің тарифтері олардың нақты бағасын есептей отырып орнатылады. Жалпы алғанда осы әдістің формуласы:
Цті=ЭОЗ+Пнорм+НДС (5)
Бұл жерде ЭОЗ-і-ші экономикалық дәлелденген шығындар; Пнорм-і-ші қызметтер жүйесінің тарифін қосқандағы нормативті кіріс; НДС-қосылған бағаға салық, оған кіреді: мекемеден бұл салық орнатылған тарифтен жоғары алынады.
Нормтивтік кіріс және экономикалық дәлелденген шығындар реттеуші орган әдісімен анықталады.
Берілген әдіспен тарифтерді орнату өндіруші қызметтерге артығырақ, себебі тарифтер өндіру шығындарын толығымен есептейді, ал оған инвестициядан және мүмкін іске асыру программаларынан келетін кіріске кепілдік береді. Жұмысшылардың әлеуметтік қауіпсіздігіне бағытталған.
Қазіргі уақытта телекоммуникациялық жүйесі дамыған мемлекеттерде тарифтерді реттеуде баға қалыптасудың шектік әдісін қолданады. Мысалы, ол Еуропаның барлық мемлекеттерінде, АҚШ, Канада және ТМД елдерінің бір қатарында.
Оны қолданған кезде реттеуші орган белгілі күнтізбе кезеңіне тарифтер өзгеруінің шектік индексін (ИПИТ) операторларға орнатады.
Жалпы, мына формуламен анықталады:
ИПИТ=Jинф-ΔJэф (6)
Бұл жерде Jинф-мемлекет экономикасындағы инфлияциондық процесті сипаттайтын көрсеткіш, арнайы бірліктерде; ΔJэф-жоспарланған кезеңде байланыс оператор қызметінің тиімді өсуі.
Шетел практикасында инфляция факторы әртүрлі көрсеткіштермен есептелінеді: тұтынушылық баға индексі, мемлекеттегі өндірістік тауардың баға индексі, басқа мемлекеттердегі баға индексі, эталон үшін реттелген органмен алынуы немесе инфляциондық көрсеткіштері, БҰҰ, дүниежүзілік банк және т.б. халықаралық органдармен ұсынылады.
Жоспарланған кезеңде байланыс оператор қызметінің тиімді өсуі ИПИТ көрсеткішін есептегенде қолданылады, себебі телекоммуникациондық сектор – өндіріс еңбегін жоғарылату үшін объективті шарттары бар және басқа да экономикалық салаларда өндіріс ресурстарының қайтарылып берілуі бар өндіріс сферасы. Немесе тарифтің төмендеуіне байланысты күтілетін артықшылыққа ие болу.
Телекоммуникациялар мекемелер үшін тарифтердің шектік өзгеру индексін есептеу, өндіру шығындарын азайту және керекті кірісін алу үшін қолданылады.
Бәсекелестік нарықта келісім тарифтері қолданылуы мүмкін, ол жерде сатушы және тұтынушы бір бірімен қызмет бағасын еркін келістіре алады. Алайда бұл жағдайда өндіруші өз шығынын жаба алады, ал тұтынушы қызметті төлей отырып оның объективтілігін таниды, яғни келісім тарифтерін қолданған кезде шектік шығындар тарифінің негізіндегі принципі қолданылады.

5. Капиталды қойылымның экономикалық эффектілігін бағалау және байланыстағы жаңа техника бойынша уақыт факторын тіркеу.

Қазіргі өндіріс интенсификация шарты және нарықтық экономикаға көшу шаруашылық механизмінің басқаруында уақыт факторының тіркеуі, өндіріс эффектілігінің, капиталды қойылым эффектісінің және ұзақ мерзімді инвестиция есебіндегі жаңа техниканың есебімен актуалды проблемаға айналды. Уақыт факторының тіркелуі жаңа техниканы тезірек пайдалану үшін, инвестициондық периодты қысқарту үшін, құрылыс периоды мен бітпеген құрылыстың тоқтап қалуының төмендеуі бойынша капиталды қойылымды ең тиімді орнату үшін қажет.
капиталды қойылымның орындалуы мен одан толық эффект алудың арасында уақыт бойынша үзіліс (лаг) болады. Ол инвестициондық циклдың жалғасуымен анықталуына арналған ( t1 — t5 ), яғни

Мұндағы t1,t2 проекттің басы мен аяғы;
t3, t4 құрылыстың басы мен аяғы;
t1, t5 инвестициялық цикл.
Байланыс саласы бойынша лаг норма бойынша:
Құрылыс 1,З жыл;
Тіркеу қуаты 1,7 жыл;
Жалпы қадам З жылды құрайды.
Капиталды қойылымның жалпы бағасы бойынша тіркеу лагы есепке алынуы қажет, себебі кәсіпорынның эксплуатацияға енуінен кейін тіркеу процесінде қуат проектісі мен капиталды қойылымның сатып алынуы орындалады.
Капиталды қойылымды салыстыру, жаңа техниканы енгізу кезінде түрлі уақыттың шығыны өндіріледі және бірдей уақыт моментімен шешіледі. Бұл әкелінген шығын уақыт моменті әр жылдың өлшемінің αt коэффициентінің көбейтіндісінің жолымен анықталады. Ол төмендегі формуламен анықталады:
αt=(1+Eнп)*tp-t (70)
мұндағы tp — есептік жыл;
t – есептік жылға келетін шығын мен қорытынды жылы;
Eнп – дисконттау коэффициенті, қазір ол 0,15 құрайды.
есептік жылға келетін шығын мен қорытынды жылының коэффициентінің көмегімен бірдей моментке әкеледі:
Алдыңғы жылдың шығыны – келер жылға αt > 1 көбейту жолымен;
Кешіккен жылдың шығыны келер жылға αt < 1 көбейту жолымен.

Бақылау сұрақтары
1.Инвестиция дегеніміз не және оның қандай түрлерін білесіз?
2.Инвестицияны қарпжыландыру көзі не?
3.Инвестициның дамуын мемлекет қалай ынталандырады?
4.Абсолютті экономикалық тиімділіктің экономикалық негізі неде?
5.Салыстырмалы экономикалық тиімділікті қандай жағдайларда қолданады және ол қалай анықталады?
6.Ақшаның уақыттық құнын елемеу инвестиция ққұнына қалай әсер етеді?
7.Инвестицияны бағалаудың қандай тәсілдерін білесіз және оның экономикалық мәні неде?
8.Жобаның қаупі дегеніміз не?