Әбсаттар қажы ДЕРБІСӘЛІ,
ҚР Білім және ғылым министрлігі Р.Б. Сүлейменов
атындағы Шығыстану институтының директоры,
филология ғылымдарының докторы, профессор
ЖЕТІСУДЫҢ ҒҰЛАМА ПЕРЗЕНТІ – ЖАМАЛ ҚАРШИ
Ортағасырлық көрнекті мемлекет қайраткері, атақты тарихшы ғалым, әдебиетші, ақын Мұхаммед Хайдар Дулати (1499–1551) «Тарих-и Рашидиде»: «моғолдар Балағасұнды Қаралық» деп атаған, «Сұрах әл-лұғат» («Тілдің айқындығы») кітабының авторы «Мұлхақат-и ас-сұрах» («Тілдің айқындылығына толықтыру») атты еңбегінде: «Менің әкем Баласағұнның хафиздеріне жататын. Ол өзінің «Толықтыруында» әр қаланың ғалымдарының есімін атаған. Самарқан қаласынан оннан аз ғалымды атайды. Бірақ Баласағұннан шыққан соншама көп ұлылар мен ғалымдарды санап, олардың кейбіреулері туралы әңгіме де келтіреді, осы ғалымдардың барлығы бір қалада, бір заманда өмір сүргеніне ақылың қайран қалады. Қазіргі кезде олар туралы Баласағұнда ешнәрсе мәлім емес. Сондай-ақ мен Қаралық деген жер туралы да ести алмадым [1, 402-б.], – деп жазған. Бірақ неге екені белгісіз Мұхаммед Хайдар Баласағұн туралы жазған автордың атын атамаған. Оның аты-жөні – Әбу-л Фадл ибн Мұхаммед әл-Қарши.
Ол XX ғасырға дейін қазіргі Жетісу өңіріне қараған Құлжа жеріндегі ежелгі Алмалық қаласында туылған. Алмалық туралы Қазақ совет энциклопедиясында: «Оның орны Іле өзенінің бойында. Хантәңірі, Талқы тауларының аралығында. Қорғастан 13 шақырым жерде. Кезінде ол Орта Азиядан Жетісуды басып Моңғолияға, Батыс Сібірге, Ертістің жоғарғы бойына баратын керуен жолдарындағы аса ірі сауда орталығы болған. Ол кезде бұл өңірді ғұн, үйсін тайпалары мекендеген, кейін оған түрік, қидан, моңғол тайпалары келген. Шағатай әулеті тұсында (XIII ғ.) Алмалық осы хандықтың саяси-экономикалық және мәдени орталығына айналды…» [2, 279-б.], – делінген.
Міне, осы Жетісудың Алмалығында жоғарыда Мұхаммед Хайдар Дулати айтқан тарихи-география-филологиялық «Мұлхақат ас-сурахтың» авторы Жамал Қарши 1230/31 жылы дүниеге келген, яғни ол моңғолдар Отырар, Сығнақты жаулап, халықты қанға бояғаннан кейін, 10 жылдан соң туылған.
Оның аса құнды, тарихи шығармасы ұзақ жылдарға дейін белгісіз болып келді. XIX ғасырда Орта Азияның Ташкент, Самарқан, Бұхара қалаларын патшалық Ресей басып алған соң, аталмыш шаһарлардан империя астанасы Санкт-Петербурге Бұхарадан әкетілген сандаған қолжазбалар арасында Жамал бабаның да «Мұлхақатының» бір бөлігі болған. Оған Орта Азияның атақты зерттеушісі В.В. Бартольд (1869–1930) көңіл аударған. Ол «В VIII томе ЗВОРАО (Заметки восточного отделения (Имп.) Русского археологического общества, Спб.) Н.Ф. Петровский (1837–1908) упомянул о «Прибавлениях» к словарю «Ас-Сурах мин ас-Сихах» – сочинении, о котором упоминает автор «Тарих-и Рашиди» и которое, как передавали господину Петровскому ученые мусульмане, представляло «нечто вроде словоря исторического и географического». Слова Мухаммед – Хайдара заставляло пологать, что в этих «Прибавлениях» заключался драгоценный историко-литературный материал. В примечании и статье господина Петровского барон В.Р. Розен (1849–1908) указал на Оксфордский экземпляр «Ас-Сурах», снабженный по словам доктора Г.Эте, «бесчисленный множеством пространных глосс и прибавлений на полях».
Во время моего пребывания в Оксфорде в 1895 г. я по указанию барона Розена, обратил внимание на эту рукопись; глоссы оказались чисто филологическими и не имели ничего общего с теми «Прибавлениями», о которых говорится в «Тарих-и Рашиди». Оставалось еще надежда, выраженная в том же примечании барона Розена, что может быть в Средней Азии «со временем еще найдется экземпляр «ас-Сураха» с Прибавлениями», – дейді де, әрі қарай «В настоящее время в Азиатском музее императорской Академии наук, благодаря В.П. Наливкину (1862–1918), находится рукопись «Прибавлении» (Cod. Mus. As. 430 a), к сожалению, не совсем полная. Некоторые отрывки будут помещены в моем труде «Туркестанский край в эпоху монгольского нашествия», здесь мне хотелось бы вкратце изложить содержание рукописи» [3, 8-том, 98-б.], – дей отырып, «Мұлхақаттың» Бұхара нұсқасының мазмұнымен таныстырған.
Мұхаммед Хайдар Дулати, В.В.Бартольд, В.Розен, Н.Ф.Петровский, В.П.Наливкиндерден кейін, Кеңес Одағы кезінде қазақ ғалымдарынан Жамал баба туралы салиқалы ойларын ортаға салған академик Әлкей Марғұлан. Ол өткен ғасырдың 70-жылдары «Қазақ Совет энциклопедиясы» үшін жазған мақаласында жетісулық дананың еңбегі туралы біршама жақсы деректер айтқан.
Әлкей ағамыз: «Жетісу топырағында туып-өскен ғалым, тарихшы, жазушы… Әкесімен бірге Қаңлы тайпасының ортасында болып, олардың тарихи шежіресін, аңыздарын көп тыңдаған… Ол моңғол дәуірінде Орта Азия мен Жетісудан шыққан жеке-дара жазушы. Сол заманда Орта Азия мен Жетісуда болған оқиғаларды жете біліп, оны бірінші рет толық жазған ғұлама ғалым… Жамал Қаршидың бұл қасиетін Жетісудың одан үш ғасыр соң жасаған тағы бір тумасы Мұхаммед Хайдар Дулати ерекше бағалап, оны өзінің ұлы ұстаздарының бірі санаған» [4, 4-том, 245-246-б.], – дей келіп, оның өзі мен шығармашылығына жоғары баға берген.
Бұл ретте өзбек ғалымдарының да еңбектерін атай кеткен жөн.
1988 жылы Ташкентте «Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XIX вв» [5] атты еңбек жарыққа шықты. Өзбек шығыстанушылары араб, парсы, түркі тілінде X–XIX ғасырларда жазылған аса құнды трактаттарды орыс тіліне аударып, оларға түсіндірмелер жасап жариялады. Олардың ішінде Жамал Қаршидың «Мұлхақат ас-сурахы» да бар-ды. Оны парсы тілінен Р.Ш.Шарафутдинова тәржімелеген.
Жетісу перзентінің атақты шығармасын одан кейін де ғалымдар назардан тыс қалдырған жоқ. 2005 жылы Р.Б. Сүлейменов атындағы Шығыстану институты «Истории Казахстана в персидских источниках» атты сериямен Жамал бабаның «Мұлхақатын» Наманған қолжазбасы бойынша орыс тіліне аударып алғы сөз, түсіндірмелер, мәтін факсилимесімен шығарды. Тәржімелеп зерттеуін жүзеге асырғандар – Ш.Х.Вохидова, Б.Б.Аманова, жауапты редакторы – Әшірбек Момынов. Біз Жамал туралы мақаламызда осы тәржімеге де сүйендік.
Жамал Қаршидың «Ас-Сурах мин ас-Сихахының» 700 беттік парсы тіліндегі қолжазбасын мен Каирдегі «Кітаптар үйінің» қолжазба қорынан 2000 жылдар басында таптым. Оны енді мұқият зерттеу керек. Оның В.В.Бартольд, В.Розен секілді ғалымдар таба алмаған тарауы осы нұсқадан шығып қалар ма екен?
Жамал Қаршиды сөйтіп Жетісудың Алмалығының тумасы дедік. Әкесін ол жоғарыда айтылғандай баласағұндық хафиздердің бірі еді десе, ал шешесі марылық шейх Әбу Әли шаһтың тұқымдарынан-ды. Алмалық қазір Қытай жерінде. Алматы облысы Панфилов ауданындағы Қазақстан-Қытай шекарасынан 13-15 шақырым, Іле өзеніне жақын жатыр. Шаһар қираған. Болашақ ғалымның жастық шағы міне, осы Алмалықта өткен. Өйткені ол ұстазы Захир ад-дин Ашраф ибн Наджиб әл-Касаниден дәріс алып жүргенде 12 жаста екен. Бұл 1250–1251 жылдары дүние салған Бұзаргұлы Сұқнақ текіннің билік кезі болса керек.
Жамал мемлекет басындағылардан көп қамқорлық көрген. Өйткені ол Жошының қызы Білген-бикенің перзенті Сығнақ (Сұқнақ) текіннің ұлы Ил-Бұтардың тәрбиешісі болған. «Мен оны еңбек етуге, оған өзімнің білім, білігімді ектім. Себебі өзім солай тәрбиеленген едім. Менің мақсатым – солардың [патша] сарайы еді. Өйткені онда пайда келтіргім келді. Сондықтан да мені (олар) әл-Қарши [сарайлық] деп атай бастады. Хижраның 648/1250–1251 жылы Маңкухан таққа отырғанда Сығнақ текін дүниеден өтті. Баласы Данышпан текін әкесі Сығнақ текіннің мәйітін ол жақтан Алмалыққа алып келді. Ол әке тағына ие болды. Бағынбай жүргендерді бас игізді. Данышпан текін әдепсіз, тәуекелшіл, жомарттығы ысырыпшылыққа жақын, епті және батыр жасөспірім еді. Ол хижраның 655/1257 жылы Күз Балықта (Баласағұн маңындағы кент) қайтыс болды. Оның денесі Алмалыққа әкелініп, қамалдағы әкесінің сағанасында жерленді. Ал Ил Бұтар хижраның 673/1274–1275 жылы Алмалықты тастап, Қашғарға бет алғанда тым жас кезінде дүниеден өтті» [6, 131-132-б.], – деп еске алады.
Жамалға жергілікті билік басындағылар ғана емес, сондай-ақ садр (дін басы) Бұрһан ад-дин де қамқорлық жасаған. Соның арқасында Жамал мемлекет кеңсесінен Диуан әл-инша уа’-л китаба атты лауазым алған.
Дей тұрғанмен, 1263–1264 жылдардың соңында ол бимәлім себептермен Қашғарға қоныс аударады. Онда оны екі шейх қарсы алып, жергілікті Садр Камал ад-дин Әбу Абдулла Хұсейн ибн Мұзаффармен таныстырады. Қашғарда садрмен ол жаңа Отанында не істейтіні, қандай іспен айналысқаны жөн екендігі, әрқайсысының пайда зияны туралы ақылдасады. Садр оған поэзиямен айналысуды ұсынады.
Бұл өнер оған моральдық та, материалдық та қайыр әкелетінін айтады.
Жамал Қарши одан кейінгі дін қайраткерлерімен де достық жағдайда өмір сүрген. Садр Сағад ад-дин оған отырарлық белгілі тілші ғалым Әбу Насыр Исмайл ибн Хаммад әл-Джауһаридің (? – 1002/1008) «Сихахына» қосымша жазуды ұсынады. Өйткені Алмалық перзенті араб тілі ғана емес, парсы тілін де жақсы білген.
Жамал Қарши Исмайыл әл-Жауһаридің «Тадж әл-луға уа сихах әл-арабийасымен» Қашғар қаласына барған кезде, ұстазы Бурхан ад-диннің кітапханасында танысқан. Ол Отырар перзентінің еңбегі негізінде оны араб-парсы сөздігі етіп қайта жасаумен қатар оған «Ас-Сурах мин ас-сихах» деген атау бермек болады. Сөйтіп ол мақсатын хижраның 681 жылы (1282 жылдың) сафар айында (27 мамырда) Қашғарда орындаған. Жамал дүниелерінің литографиялық нұсқалары Индия мен Ираннан табылған. Соңыра Жамалдың сөздігіне қосымшалар мен түсіндірмелер қосылса керек.
Арада біраз уақыт өткен соң Жамалдың өзі аталмыш сөздігі «Ас-Сурах мин ас-сихахқа» ескертулер (Мұлхақат) жасамақ болады. Ол оқушыға сөздіктің тиісті жерлерін түсінуге көмектеседі деп ниеттенген. Дей тұрғанмен, оның ол дүниесі әртүрлі болып шыққан. Бірте-бірте ол «Мұлхақат би-сурах» деп аталып, жеке еңбекке айналған. Табылған нұсқаларына қарағанда «Мұлхақат би-с-сурах» жиі көшіріліп тұрғандықтан, жеке томға айналып кеңірек таралған [7, 7-том, 7-8-б.].
Сонымен Жамал хижраның VII ғасырының екінші жартысында бірқатар жұрттарға сапарлар жасайды. 1269–1270 жылдары Әндіжан мен Талас өңіріне, ал 1272–1273 жылы Шашта (Ташкентте), 672/1273 жылы Сырдарияның төменгі ағысы бойындағы Баршынкент пен Жендте болады. Дәл сол жылдары мәшһүр шейх Камал ад-дин әл-Хорезми ас-Сығнақи қайтыс болған-ды. Ол моңғолдардың қолынан 1221 жылы Хиуа маңында қаза тапқан атақты сопы Наджм ад-дин Кубраның (1145–1221) шәкірті еді. Жамал оның зиратына барып, құлыптасына қазанаме (эпитафия) жазған.
Шашқа ол бір емес, 1293–1294 жылдары екінші ретте барса керек. Сонан соң сонда тұрып жатқан ұлының жұмысына байланысты үшінші рет сапар шеккен. Ол сондай-ақ Сырдарияның шығысындағы қазіргі Тәжікстан жеріндегі Ходжендте де болған. Онда ол жергілікті шейхтармен танысады. Ол туралы Жамал өз еңбегінде ескертіп отырған.
Жамал өз туындысын Орта Азиялық моңғол билеушілерінің басында Хайдудың баласы Чапар тұрған кезде жазса керек. 1305–1306 жылдары хандар арасында талас-тартыс басталып, ол өрши түскен. Соның кесірінен Чапар тақтан тайдырылған да, барлық билік патшазада Туваның қолына өткен” [8, 7-том 105-106-б.].
Сонымен «Мұлхақат би-с сұрахты» тарихи, діни, филология және географиялық шығарма дедік. Онда грамматика, сонан соң әлемге белгілі тұлғалар, пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.ғ.с.) жұбайлары мен ұрпақтары, аналары, есімдері, пайғамбарлардың, Адам атаның (ғ.с.) шежіресі, данагөйлер мен билік басындағылардың және пайғамбарлардың ата-тек шежіресі сөз болады.
Оған қоса Алла елшісінің (с.ғ.с.) бабасы Абд әл-Мүтталибтің ұрпақтары, шииалардың 12 имамы, ансарлар мен мухаджилер ізбасарларының аты-жөні, Бану Умаийа руларынан шыққан билік иелерінің ныспылары, аббастық халифалар мен олардың өмір сүрген жылдары, қазасы, грамматика мен лексикография ғылымының белгілі өкілдері туралы естелік, қарилердің, қасиетті кітап тәпсіршілерінің аты-жөні, кейінірек ғұмыр кешкен қасиетті Құранның тәпсіршілері, көне дәуірлік (жаһілдік) араб ақындары, олардың ішіндегі белгілілері әңгімеленеді.
Сонымен қатар атақты мұсылман билеушілері мен сұлтандар, мауереннаһрлік түркі текті белгілі хақандар, Сам руынан шыққан атақты билеушілер мен сұлтандар, селжұқтардан шыққан әміршілер мен сұлтандар, кейбір белгілі билеушілер мен уәзірлер, Хорезм шаһтық сұлтандар, моңғол текті хақандар мен олардың тарихының мазмұндамасы, белгілі әмірлер мен уәзірлер шығармаға арқау болған.
Еңбекте машһүр кісілер мен атақтылар жайлы тәптіштей жазылған сыпаттама, белгілі имамдар, сәлде иелері, саййдтар мен шарифтерді еске алу, Алмалықта тұрған білгір садрлар мен саййдтар, атақты имамдар, Қашғар қаласы мен оның атақтыларының сипаттамасы, ұлық қасиет иелері, белгілі кісілер, Хотан шаһары мен оның атақтылары, Ходжент қаласы, Ферғана елі, Шаш қаласы, Баршынкент жұрты, Женд шаһары жайлы мәселелер қамтылған.
Алмалық
Жамал Қарши «Алмалық шаһары – Алла оны өзінің үлкен жарылқауына бөлесін. Мен әдейі Алмалықтан бастап отырмын. Ол заңды да. Өйткені ол менің туған жерім, беліме кременнен от шығарған, беліме қанжар байланған мекенім, отаным, достық байланысым болған жер, өмірімнің бір бөлігіне айналған, даңқым басталған елдегі астана, дін кіндігі, билеушілер мен хақандардың тұрған жері. Оның ауасы жанға жайлы, желі жеңіл, ал суының дәмі тәтті. Жел ол жерге жанға жайлы жылылық пен ылғал, жері хош иіс жағынан мускустан да асып түседі. Бақтар гүлдеп тұр, ал талдарының бұтақтары жеміс салады, жайлауы шөпке бай, тоғандары – тола, таңертеңгі сұхбат желдері кешкімен қосылып, ымыртта қоңырсалқын хош иіс әкеледі», [9, 131-б.] – десе, ал Мұхаммед Хайдар Дулати «машһүр қалалардың бірі – Алмалық. Бұл қазіргі кезде де белгілі қала. Тоғылық Темір ханның мазары сол жерде, онда [байырғы] қала тіршілігінің белгілері сайрап жатыр. Хан мазарының күмбезі өте биік әрі жазулармен әшекейленген. Оның қабырғасына жазылған жазудың бір үзіндісі есімде қалыпты, ол былай: Осы ғимарат – шебер Шербаф тоқымашының өнері”. Бұл шебердің Ирақтан екендігі осыдан белгілі. Өйткені Ирақта тоқымашыны шербаф деп атайды. Сол себепті хронограммада 760 (сана)//1358-1359 келтірілген» [10, 402-б.], – дейді.
Тоғлық Темірдің (1329-1362) Моңғол хандары арасында бірінші болып ислам дінін қабылдағандығын айтқан жөн. Тоғлық Темір туралы М.Х.Дулатидің «Тарих-и Рашидиінің» алты тарауында айтылған. Онда «Тоғлық Темір ханның балалық кезеңі» (2-тарау), «Тоғылық Темір ханның ислам дінін қабылдауы (3-тарау)», «Тоғылық Темір ханның Мауереннаһр аймағына жорығы жайында әңгіме» («Зафар намеден» үзінді, 4-тарау), «Сахиб қыранның [Ақсақ Темірдің] Қажы Барлас әмірлерімен мәжілісі және оның Жайһундария [Әмудария] жағалауынан оралуы, сондай-ақ Тоғлық Темірдің әмірлерімен кездесуі жайында» («Зафар намеден» үзінді, 5-тарау), «Тоғылық Темірдің Мауереннаһр өлкесіне екінші жорығы туралы» [«Зафар намеден» үзінді, 6-тарау], «Тоғылық Темірдің өзінің сүйікті ордасына оралуы» [«Зафар намеден» үзінді, 7-тарау] бар.
«Зафар наме» Ақсақ Темірдің тарихы жайлы парсы тілінде жазылған, көпшілікке танымал тарихи еңбек. Шараф ад-дин Әли Йазди бұл тарихи еңбегін 828//1425 жылы аяқтап, Ақсақ Темірдің мұрагері Шаһрухқа тарту еткен («Тарих-и Рашиди». –Алматы, 2003, Ескертпелер, Бірінші кітап, 531-бет.).
«Тарих-и Рашидидің» түсіндірмесінде сондай-ақ ол туралы: «Тоғлық Темір – алғашқы Моғолстан ханы. Хижраның 730/1329 – 1330 – 764/1363 жылдары өмір сүрген. Шыңғыс ханның екінші ұлы Шағатай ханнан тарайды. Шығу тегі: Шыңғысхан → Шағатай → Мамкан (Мүтүген) → Қара Үйсін (Есін Дува) → Барақ хан → Давадж (Дува) → Есенбұға → Тоғылық Темір. Тоғылық Темір жергілікті тайпа әмірлерінің қолдауымен таққа отырды. Өмірінің соңына дейін билік құрды. Мауереннарһрды бағындырып, онда өз ұлы Ілияс Қожаны билеуші етті» [11, 532-б.], – деп жазылған.
Шығыстанушы тарихшы ғалым Әшірбек Момынов Жамал еңбегіне жазған түсіндірмесінде: «Алмалиг – город в Самиречье, расположенный на берегу реки Или, к северо-западу от современного города Кульджи в Китае. Впервые упоминается как столица района Кульджи. В период монгольского завоевания здесь находилась резиденция ханов Чагатайского улуса. Алмалыг сыграл роль торгового центра на караванной дороге, которая связывала Золотую Орду и Среднюю Азию с Монголией и Китаем. В XVI веке город находился уже в развалинах. В.В. Бартольд его отождествляет с урочнищем Алимту в районе Кульджи, где находится гробница Кутлуг-Тимура. По мнению Бернштама Алимту находится около г. Алма-Аты» [12, 131-б.], – дейді.
Мұхаммед Хайдар Дулатидің арғы аталары осы қалада Моңғол билеушілерімен ғұмыр кешті. Әлкей Марғұлан ол жайлы: «Мұхаммед Хайдардың бабалары да атақты адамдар еді: Дұғлат тайпасынан XV-XVI ғасырларда бірнеше атақты адамдар шықты. Олар: Әмір Темірдің Моғолстанды жаулауына қарсы тұрған белгілі Камаридтен, Болашы, Түлек, Жорас деген кісілер. XV-XVI ғасырларда бұлардың аталары Шағатай мемлекетінің үлкен астанасы Алмалық маңында болып, оларға қызмет етті. Алмалық – Жетісудағы ең үлкен қала. Сауда мен мәдениеттің, саяси тіршіліктің қайнаған ортасы болды. Хайдардың арғы аталары Дұғлат Бауырты, оның баласы Болашы Шағатай ұрпағы Есенбұға мен Тұғлық Темірге қызмет істеп, Моғолстанның атақты билерінен болған. Бұл екеуі де Тұғлық Темір дәуірінде Алмалық қаласы төңірегінде сақталғаны байқалады.
XIII-XIV ғасырларда Шағатай хандары мен Дұғлат билерінің жаз күні жайлаған жері – Іле өзенінің бойы, Ақкент деген жер. Қазіргі Жаркент (Панфилов) қаласына жақын тұрған. Хайдар аталарының тұрақты қонысы – осы Алмалық қаласының Жетісу өңірі. Өзге дулаттар Алмалықтан Ташкентке дейін созылып отырған. Бұл ара – Ұлы жүз тайпаларының ескі дәуірлерден XIX ғасырларға дейін мекен еткен жері. Тарихи шежірелердің көрсетуінше, Дұғлат Болашы би XIV ғасырдың бірінші жартысында жасаған кісі. Болашы мен Хайдардың арасында 6-7 ата екен. Хайдардың түп атасы – Болашы Шағатай ұрпағы Есенбұқа мен оның баласы Тұғлық Темір заманында билік құрған кісі» [13], – деп жазады.
Алмалық қаласы қазір жоқ. Бірақ Тоғлық Темірдің кесенесі аз-кем бұзылып, өңі кете бастағанымен сақталып, біздің заманымызға жетті. Шыңжаңдықтар Алмалық маңында күні кешеге дейін негізінен қазақтар тұрған дейді.
Жамал Қарши: «Бұзар – Алмалықтың ханы. Ол туралы жоғарыда айтылды. Оның тоғыз ұлы бар еді. Һиндучак-малик, Сығнақ текін, Ахмед текін, Хұсейн текін, Сүлеймен текін, Зу-л Фиқар текін, [Дауыт текін], Тұтқан текін, Үш Алды текін. Солардың бәрінің тәуелсіздігі мен арқа сүйер қамқоры Сығнақ текін» [14, 131-б.], – дей отырып оны әкесі Бұзар ханның Шаңғыс ханға бергені, ал Батухан оны қарындасы Білген бикеге үйлендіргенін айтады да, әрі қарай Сунақ текіннен туған Даншиман текіннің де өмір тарихын баяндайды әрі әңгімеге өзі де араласып отырады.
Алмалықтағы Тоғылық Темір ханның кесенесі (XIV ғасыр)
Жамал Алмалыққа ислам дінінің қамқоры болған Хабаш Амид әл-Кармини-йи Бұхара әл-Иларгуриден сүйеніш табу үшін келген. Оның Шағатай ұрпақтарынан екендігін ескерте отырып, 1260 жылы дүние салғанын және Алмалық маңындағы Тартақ деген жерде жерленгенін айтады. Бұл мырзамен Жамал ұстазы шейхтың баласы Ахмед ибн Айюб ибн Ахмед әл-Баласағұниді шығарып бара жатқанда танысса керек.
Содан кейін Алмалық перзенті өзі білген, таныған Әбу-л Фадаил Мухаммед ибн Әби Бакр ар-Рашиди әл-Абиуардиді, Ғазна мен Гераттың билеушісі Шамс ад-даула уа-д динді атайды. Оған өзінің қызмет еткенін, ақырында оның өзіне құрметті шапан жапқанын еске ала келе, әрі қарай оның қалай қаза тапқанына тоқталады да әңгімесін рубаимен жалғастырады.
Баласағұн
Қазақ совет энциклопедиясында: «Баласағұн – Қарахан мемлекетінің астаналарының бірі болған ортағасырлық қала атауы. Жазба деректерден X ғасырдан бастап белгілі. Әл-Макдисидің мәлімдеуінше, ол «игілікке бай, үлкен қала» болған. Ал Махмут Қашғари Баласағұнның Күз-Ұлыс неме Күз Орда деген басқа атауы болғанын хабарлайды. Зерттеушілердің пікірінше:
1. Баласағұн алғашқыда (VIII ғ.) түрікше Беклік (Бекелік-бекініс), соғдыша Семекне деп аталған. Баласағұн тұрғындары түркі және соғды тілінде сөйлеген. Қала 1210 жылы Шыңғыс хан әскерлеріне қарсылықсыз беріліп, Бабалық («Жақсы қала») деп аталады. Шығыстанушылар: В.В.Бартольд, А.А.Бернштам, М.Тынышбаевтар Баласағұнның дәл орнын анықтауға күш салды. Баласағұнның орны туралы ғылымда бірнеше пікір қалыптасты.
2. Мұхаммед Хайдар Дулатидің кітабында (XVI ғасырдың 1-жартысы) Джу (Шу) елінде күмбезі мен мұнарасы ғана қалған, қираған қала орны бар, оны жергілікті халық «Борана» деп атайды делінген. Автор осы жерде құдай жолын қуған имам Мұхаммед Факиһ Баласағұнидің қабірі бар екендігі жайлы да хабарлайды. Бұл дерек Баласағұнның орны осы Борана емес пе деген ой тудырады. Борана – Шу өңіріндегі ең үлкен ескерткіштердің бірі. Тоқмақ қаласынан оңтүстікке қарай 15 шақырым жерде. Оны 1978 – 1983 жылдары В.Д.Горячева зерттеген. Қала айналысы төртбұрышты қорғаныс дуалмен қоршалған. Солтүстік және батыс қабырғаларының ұзындығы 870 метр, оңтүстік жағы 500 метр.
3. 1974 жылдан ҚазМУ археологтары (жетекші У.Х. Шалекенов) зерттеп жатқан Шу өңіріндегі Ақтөбе деп аталатын көне қала Баласағұнның орны деген де пікір қалыптасты. Онда: «ұсынылып отырған осы қалалардың қайсысы да V-XIII ғасырларда дамыған өркениет орталығы болған» [15, 2-том 104-б.], – деп жазылған.
Айюб ибн Ахмед ибн Айюб әл-Баласағұни
Жамал Қарши Жетісудың қалалары ғана емес, сондай-ақ олардан шыққан ойшылдар жайлы айтуды да ұмытпаған. Айюб ибн Ахмед ибн Айюб әл-Баласағұниді ол: «менің ұлы шейхым, тәу етуге лайық тұлға, Құдайдан қорқатын, таңғаларлық ғажайып іс жасаушы Шамс әл-Хаққ уа-д-дин», – дей отырып оны жоғары бағалайды. «Оның мазарын Алла Тағала жарық етсін, тыныштығын еселендірсін» [16, 1-том 135-б.], – дейді. Соған қарағанда баласағұндық ойшыл шынында да Орта Азиялық даналардың бірі болса керек. Сонымен қатар ол Ашраф ибн Наджиб ибн Мұхаммед әл-Касаниге де жоғары баға береді, оны «әл-алим раббани, екінші ан-Нұғман, маулана аш-шейх әл-имам, біздің заманымыздың ғалымдарының ұстазы, ислам білгірлерінің білімпазы, ас-садр аз-захид әл-абид, күндерді ауыз бекітумен өткізуші, мықты, үлкен әдебиетші, үлкен білім иесі, рационалды білімді игеруде алдына жан салмаған Захир әл-милла уа-д дин», – деп мақтайды. «Ондайларды аналар әлі туған жоқ, ұлы адамдарды анықтағанда оған сүйенетін. Мен 12 жасқа толғанымда оны Алмалықта кездестірдім, оның алдында жатқан «әл-Арабият фи тарджамат әл-Құран» атты еңбегін оқи бастадым, хижраның 640/1242 жылы ол маған пайғамбарымыздың хадистерін үйретті. Хадис құдіреті күшті (бір Алланы) танудағы ең бірінші ғылым және барлық істі шешудегі соңғысы. Бірнеше жылдардан кейін ол (Алмалықтан) Қашғарға қоныс аударды да (хижраның) 659/1260 жылының мухаррам айында сол қалада қайтыс болды.
Оны ас-садр әл-аллама Маулана әл-Мұзаффар жоқтады, Алланың ол екеуіне де рақымы түссін. Оны ол таңдаулы ұйқасқа құралған өлеңдік жауһарлармен жоқтады. Міне, ол айтқан өлеңдер:
Өзіме өзімді кінәлап айтамын…
Тыңда мені, жұбаныш талап етсең, жауап бер маған.
Бұл өмір күн сайын қысастық жасайды.
Кейбіреулерді тартып алып, бізге күтпеген жайт әкеледі.
Бұл таңғаларлық емес пе, тақуалы сенім…
Мазасызданған таза жүрекпен кетті (ол).
Шынында да ғылым мен әдебиеттің жарық жұлдызы сөнді,
Имам Ашраф ибн Наджибтің дүниеден өтуімен.
Ол барлық сұрақтарға жауап беретін еді,
Енді, оларға жауап беретін ешкім жоқ.
Дүние шынында да осындай жігітті дүниеге әкелді
Енді міне атақты адам қалмады, – дейді» [17, 135-136-б.].
Сондай-ақ ол сол кездің данагөйлері – Бадр әл-милла уа-д-дин деп Мұхаммед әл-Фарахиді де атайды да, оны өзінің Алмалықта 1248 – 1249 жылдары көргенін айтады. Одан кейін ол Әбу Жағфар Таһир ибн Әби-л Мағали әл-Хұсайни әл-Балхи, Мұхаммед ибн Умар ар-Рази, Бурһан ад-дин әл-Мукри әл-Худжанди, Ради ад-дин Зарбахш әл-Бахарзилерді атай отырып, олардан үйренгенін алға тартады. Соңғы кісімен бірге ол қасиетті Меккеге сапар шегіп, қажылық парызын өтегенін еске алады.
Алмалықта тұрған садрлар мен даңқты имамдар ішінен Ау деген атпен белгілі Ала әл-Хаққ уа-д-динге, Бурһан әл-Хаққ уа-д-дин әл-Аджалл, Бадр әл-милла уа-д-дин әмір Хайдар әл-Мұтаййабқа, ал қашғарлықтардан Камал әл-милла уа-д-дин Әбу Абдулла әл-Хұсайни ибн Әби-л Музаффар әл-Балади аш-Шайбаниге, әл-Муиззи және Маулана Бұрһан ад-дин Алим әл-Бұхариге, ходжендтіктерден осы шаһардың қазысы Садр әл-милла уа-д-дин әл-Хұджандиге, осы шаһарлық мүфти Бұрһан әл-милла уа-д-дин әл-Алаға, имамдардың мақтанышы Ифтихар әл-милла уа-д-дин әл-Мүкриге, мемлекеттегі сыйлы кісі еді деп Джамал ад-динге, Наджм әл-милла уа-д-дин ас-Садри ас-Сахибиге, Маджд ад-динге, Шамс әл-милла уа-д-дин ибн Дихкан Газиге, Фахр әл-милла уа-д-дин әл-Джауаликиге тоқталады. Олардың әрқайсысына «захир әл-милла уа-д-дин», «Бадр әл-милла уа-дин», «Шамс әл-милла уа-д-дин», «Шейх әл-имам әл-джалил», «Қади әл-Қудат», «Изз әл-милла уа-д-дин», «садр мин садр», «ас-садр әл-аджал», «ас-садр әл-имам аз-захид», «әл-абид аш-шариф әл-имам әл-хумаш», «әл-афиф әл-фақиһ ан-набих әл-мұтаабид әл-мұджтаһид», «шайх әл-имам уа-л муслиман», «ас-саййд әл-муртада әл-муджтаба әл-муалла», «сұлтан улама» деген теңеулер берген.
Қашғар
Жамал Қарши «Қашғардың ислам құзырындағы тамаша қала, ұлылардың бесігі, қасиетті әмірлердің Отаны, ұлы ғұламалардың мекен жайы, шаһар жері жағынан құнарлы да шұрайлы, жүзімі мол, жеміске бай, кемшіліксіз, алқаптарының суы мол, егістіктері жаңбырға мұқтаж емес, климаты құрғақ; көктем мен жазда жаңбырсыз, ал қыс пен күзде қар бола бермейді; Қарлы қыс жазда жеміс бере бермейді, ал көктемгі жаңбыр күзде мол өнімге кенелте қоймайды. Ауасы ылғалды-залалды, ал құрғақшылық жанға жайлы. Қала халқы жер жыртуға жаз кезінде өгіз бен сиырды пайдаланбайды, сол себепті жерді кетпен және киркамен өңдейді. Олардың өміріне қажетті астық, жеміс, үйге қажет керек-жарақтар, әшекей заттар, көрпе-жастық және т.б. бар» [18, 140-141 б.], – деп жазады.
1994 жылы Мұхаммед Хайдар Дулатидің жерленген жерін анықтау мақсатымен Қашғарға барғанымда Жамал бабаның осы жазғандарының ақиқаттығын көріп, таңғалдым.
Оның жазуынша: «Қашғарда улы құрт-құмырсқа мен жылан жоқ, өзендері суға бай, ағаштары жемісті, гүлді, тек ауасы шаңды, суының реңі қызғылт. Қашғардың климаты құрғақ, сол себепті ағаштары құртты, ауасы шіріткіш, жерді шаң мен күйе қаптағыш, ал жұртының көзінен жас аққыш және құлақтары есіту жағынан әлсіз боп келеді…».
«Алмалықтан Қашғарға қоныс аударғаным өте жақсы болды, мұнда саудам жақсы жүрді. Мұнда маған жақсы, оңтайлы орналастым, көңіл-күйім көтеріңкі. Бұл өте жақсы жер. Алғаш келгенімде қамқоршым және екі дүние ғұламаларының қамқоры ас-садр әл-кабир әл-хабр әл-хабир әл-аллама ан-нахрир, ханафиттер мен шафиғилердің жетекшілері, екі тариқаттың ортасында тұратын, ғұламалар мен хақандардың сұлтаны Камал әл-милла уа-д дин Әбу Абдалла әл-Хұсейн ибн Әби-л Мұзаффар әл-Балади аш-Шайбанидың марапатына лайық болдым. Ол мені шәкірттікке алып, өзіне жақындатты. Осы кезде маған маулана, ғылымдардың күні әл-Муиззи және Маулана Бұрһан ад-дин Алим әл-Бұхари келді. Ол екеуі менімен Алла рақым еткір мауланаға барды. Ол маған қолын өбуге рұқсат еткеннен кейін, жанұялық жағдайымды сұрады. Мен үшін оған Маулана әл-Муиззи: «Ол үйленбеген бойдақ, әйтсе де менімен болғандай құмарлық ханым иманды нығайту үшін онымен бірге келді», – деп жауап берді. Сонан соң ол маған құрмет көрсетумен қатар, назар салып әдеттегіден тыс күтпеген сұрақтар қойды. Ол: «Біздің қалада қалай күн көрмексің? Не істейсің?» деп сұрады
Мен: «Мен сіздің еркіңіздемін, қалауым да сіздің қолыңызда. Менің қабілетімді бағалаңыз, қолымнан келетін іске тағайындаңыз», – дедім.
Ол айтқанымды мұқият зерделеді де, сонан соң: «Егер сен академиялық ұстаз бен тағылым беру курсын бітірген болсаң, онда оның шарттарының бірі не жеткілікті жас, ал менің ойымша сен әлі отызға да жеткен жоқсың», – деді. Мен отыздың үшеуіне келіп қалғанымды айттым. Ол уағыз айтудың қазір пайдасы аз іс екеніне тоқтала келе, хұсни хат және адабпен айналысқанның жөндігін айтты, өлең өнерімен айналысқанның пайдалы екеніне көңіл аударды. Сонан соң ол поэзияны сипаттай келе, оның құндылығы мен өзге өнерге қарағанда артықшылығын қадай айтты» [19, 1-том 140-141-б.].
Қашғар қаласы (XIX – XX ғасырлар)
Осындай уәжден кейін ол Жамалға ақындықпен айналысқанның жөн екеніне тоқталады, сол өнерді ұсынады, әсіресе, ұйқасқа аса мән беру керектігіне көңіл бөледі. Ол: «Мен сенің жанға жайлы, жеңіл өлеңдерің, тамаша, керемет поэмаларыңның бар екенін естідім. Поэзия теңізіне сүңгіп, тереңінен поэзиялық жауһарларды, асыл тастарды алып шық. Күндердің бос, қиналыспен өткенінен, түндерің бос қайталанғанынан сақтан, өйткені бұл облыста екі тұлпар кеңпейілділік салтанатыда, жомарттық киімінде жарысуда. Фадлийат жанры бойынша бірдеңеде жарысқанда Алла оған рақат еткір Маулана: «Өзің қалағанды емес, менен қалағанды зерделе», – деді.
Ол өзінің өлеңдер диуанын (жинақты) айтып жаздыруды мен Қашғарға келгенге дейін оқып бітірген еді. Мен одан тағылым алу үшін келгенімде, ол екінші рет айтып жаздыруды қайталады және нені жазып алу керектігін нұсқады. Әрбір айтып жаздырған сайын ол менен қасидасының біреуін дауыстап оқуды сұрады:
Оның құрметіне айтылған мадақ өлеңдердің бірі:
Сен ақ жұлдыздар шоғырынансың, менің әміршім Камал ад-дин,
Сен иман үшін сияқты бұл әлемнің құдіретісің,
Сенің қатысуыңа рұқсат етілген,
Діни сауал жоқ
Немесе дін саласындағы даналардың қарарындай?
Оның қазасынан соң арада 10/20 күн өткен соң ғажайыптың куәсі болдық. Қарғыс атқыр салық жинаушылар келіп, шабуыл жасап, тонаған соң, көп халықты өлтірді. Олар бірнеше ғұламаларды, саййдтарды, белгілі өкілдерді ұрлап әкетіп дарға асты, мыңдаған тамаша жастарды, сұлу қыздарды тұтқынға алды. Олардың әрқайсысы жақсы адамдар еді. Олардың жортуылынан біз ажалдан аман қалғандармен бірге қауіпсіз, тығылған жерімізден шықтық, тұтқыннан, оттан, тұтқын секілді адам естімеген қуғыннан шыққан соң, қамқоршымыздың қазасы жайлы естідік. Тез оны көруге асықтық. Ол шалқасынан жатыр екен. Ұйықтап жатқандай көрінді. Ол жаңа ғана моншадан шыққан сияқты, одан бу шықты… Бұл қаңтар айының (әл-қанун) ортасы, қақаған қыс айы еді. Өлең:
Әл-Қанун (айында) от жалындамай жатып сөнеді,
Түкірік ауыздан шықпай жатып, қатады.
Өлеңде айтылғандай:
Тек қас қана мұзбен құрсауланбайды,
Дәуір де мұз киімін киді
Егер бокалыңнан 30-ды төксең
Бисер сияқты ол саған оралады.
Шатқалдар мен төбелер қар жамылды.
Барлық жолдар қатты қармен жабылды.
Қатты аяз патшалығы түсті,
Тасаға тығылғандардың әрқайсысы,
және жортуылдан құтылғандар
сал ауруы ұрғандай болды.
Бақытсыздық пен қасіреттен қорыққандай» [20, 143-144-б.].
Қашғар шаһарынан соң Жамал Хотанды, әрі қарай Ходжендті, оның ауасын, табиғатын, ол жерден шыққан атақты кісілерді сипаттайды. Одан кейін Ферғана еліне, ол өлкедегі Ош, Шаш және оларда өмір сүрген атақты кісілер туралы әңгімелейді.
Қашғардағы Айт Кар мешіті (XV ғасыр)
Осы жерде айта кететін тағы бір жайт – біз сөз етіп отырған кездерде және оған дейін және кейін де Шығыс Түркістан (Қашғар, Жаркент, Хотан, Тұрфан, Алмалық) мен Батыс Түркістан (Шам, Самарқан, Бұхара, Ферғана, Ходженд) арасында жақсы байланыс болған. Бауырлас екі өлке зиялылары өзара әдеби, мәдени, ғылыми тығыз қарым-қатынаста болған. Әсіресе, бұл ғылымдарға қатысты.
Шаш
Жамал Қарши еңбегінде айтылатын, мың жылдан астам тарихы бар Батыс Түркістандағы ежелгі Шаш, қазіргі Ташкенттің де өзіндік тарихы бар.
«Шаш, Чач – Сырдария өзенінің оң жағы, Шыршық өзенінің алабындағы ертедегі тарихи облыс. «Чач» атауы Сасан әулетінің патшасы Шанур I-нің (б.з. 262 ж.) жазбаларында, ал «Шаш» атауы арабтардың Орта Азияны жаулап алған кезіндегі араб тіліндегі жазбаларда кездеседі. 712–713 жылдары Шашты арабтар талқандады. Саман әулеті мемлекет құрылғаннан кейін Шаш оның негізгі облыстарының бірі болды. Таяу Шығыстан Қытайға баратын «Ұлы Жібек жолы» Шаш арқылы өтті. Шаштың астанасы Бинкент (XI ғасырдан Ташкент) бір кездері Шағатай ұлысы хандарына, ол құлаған соң Темір әулетіне қарады. Ташкент маңындағы феодалдық иеліктер «Шаш» деп аталды» [21, 12-том, 202-б.].
Иә, Шаш туралы да Жамал баба жақсы пікір білдірген. Әдеттегідей ол оны «суының дәмді, климатының жанға-жайлы, өсімдіктерінің бай, жайыла өскен шаһар бұрындары исламның үлкен қалаларының бірі еді» – деп жазады.
Сондай-ақ әрі қарай: «бұрындары дінсіз түркі халықтарының бірі шаһарды түнде келіп қоршап, оған топан судай қаптаған. Олар (түркілер) соғыс жағдайын барлау үшін таңертең келіп көргенде, қамал ішінен әлдебір дауыстарды естиді де: «Бұл нендей дыбыстар» деп сұрайды. Оларға жұрт ол азаншылардың таңғы намазға шақырып жатқан дауыстары ғой деп жауап береді. Түнді жаңғыртқан шафиғилар таңғы намазға шақыруларын үзбей жалғастыра берген еді. Шашта төрт мыңнан астам мешіттер бар болатын. Әрқайсысында 70 яки 60 үйден жұрт тұратын. Осы жайтты естіген олар (түркілер) мұндай жауаптан шошып кетеді. Сонда олар: таңертең ұйқыларынан оянған олар, өздерінің бізден көп екенін көріп, бізге қуып жетіп түкірсе, түкірігіне батырып жіберер дейді де қаша жөнеледі. Мұның бәрі олардың намазға шақырған азандарынан болған жайт еді [22, 1-том, 153-154-б.], – деп суреттейді.
Әбу Бакр әл-Қаффал аш-Шаши
«Мен Шашта болдым. Онда имам, мұхаққиқ, мұфассир Әбу Бакр әл-Қаффал аш-Шашидің моласын көрдім. Алла оны жарылқасын. Мен оның таңғажайып істері туралы төмендегіні естідім. Ол қажылыққа барған соң, сол кездегі халифаның әмірімен Бағдатта тұрып қалады. Әлдеқалай ол талабаларға сабақ беріп жатқанда, орнынан тұрады да Шығыс жаққа қарап «Аллаһу акбар» дейді. Сөйтеді де садақтың жебесін сол жаққа қарай жіберіп қалады. Оның мәнісін сұрағанда ол: Мен туған қаламды қоршап алған дінсіздермен шайқастым деген екен. Бұл мерзім жазылып қойылған. Ал бұл жайт Шаш халқының дінсіздермен соғысып, яғни оларға қарсылық көрсетіп жатқан кезде болған. Сол сәтте жұрт «Аллаһу акбар» деген дауысты естиді. Садақ оғы дұшпандарға жаңбырдай жауады. Сөйтіп Алланың қалауымен дұшпандар жеңіліс тапқан.
Мен Әбу Бакр әл-Каффал аш-Шашидің кесенесінің есігіне араб және парсы тілдерінде төмендегідей 2 қита (жол) өлең жазып кеттім. Ол араб тілінен аударғанда төмендегідей:
Мен керек-жарағымды сұрау үшін мұнда келгенімде,
Бақытты ырым (белгі) нышанмен еріксіз былай дедім.
Алла Тағала, маған сәттілік құлпын аш
Бұл ғұлама әл-Қаффал жеткен жеңістердің
Ол мырзадан мен үлкен үмітпен оралдым.
Менің тілектерімнің бәрі орындалатындай.
Парсы тілінен аудармасы:
Қайырымды құпия дауыс маған былай деді:
Ей шаршаған, қашанға дейін тығырыққа тірелесің?
Бақыт кілтін табу үшін кел,
Әбу Бакр Қаффал Шашидің сарайына кел.
Мен ол тұраққа келдім де өз сияпатымды алдым.
Сен де кел, егер денсаулық қаласаң» [23, 153-154-б.].
Енді Мұхаммед ибн Әли Бакр әл-Қаффал әл-Кабир аш-Шашиге (904 – 976) тоқтала кетейік.
Әл-Қаффал (құлыпшы) күниялы Мұхаммед ибн Әли, әдетте, Әбу Бакр әл-Қаффал аш-Шашиды, отырарлық әлемге әйгілі ұлы ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің (870 – 950) замандасы деуге болады.
«Қаффал аш-Шаши (толық аты – Әбу Бакр Мұхаммед ибн Әли әл-Қаффал аш-Шаш әл-Кабир; 904 – 976), – деп жазады өзбек ғалымдары, шафиғилік мазһабтың жетекші ғалымдарының бірі, мұхаддис, фақиһ, әдебиетші, ақын. Хазірет Имам (қысқаша «Хаст имам») атымен белгілі. Кейбір деректерге қарағанда, салмағы 0,5 кг келетін ғажайып құлып-кілт жасағаны үшін Қаффал (құлыпшы) лақабы берілген. Терең білімділігі үшін «Имам әл-Кабир» («ұлық Имам») деп танылған. Ташкенттегі өнерпаз отбасында туылған. Балалық және жастық жылдары Шашта өткен. Танымал мұхаддис және илаһиятшы Хайсам ибн Күлайбтан тағылым алған. Араб шығысындағы мемлекеттерде аралап, ұзақ сапарларда болған. Бағдадта күн кешкен. Машһүр имам Әбу-л Аббас Ахмад ибн Умар ас-Сурайжидің (850 – 918) шәкірті атанған. Халифатта түрлі лауазым, міндеттерді атқарған.
Қаффал аш-Шаши Мауереннаһрда, әсіресе, Шашта шафиғилық мазһабты таңдап (қарап), діни білімдердің кең етек жаюына, шариғат негіздерінің мекемделуіне үлес қосты. Оның заңгерлік, логика секілді білім салаларына арналған «Адаб әл-бахс» («Зерттеу әдебі»), «Хусни жадал» («Диалектика сұлулығы») іспетті еңбектері белгілі және кең жайылған. Каффал аш-Шаши өлеңдер де жазған. Оның кейбір үзінділері ғалым (сириялық) ас-Сүбкидің «Табақат аш-Шафиғиясы» – Шафиғилық мазһаб дәрежелері» арқылы сақталып қалған.
Ол Ташкентте қайтыс болды. Оның қабірінің үстіне темірліктер әулетінен шыққан Ғұлам Хұсейн кесене тұрғызған (1541–1542). Өзбекстан тәуелсіздік алған соң оның жанына үлкен күмбезді мешіт салынды. Ташкент ортасындағы үлкен алаң Хаст Имам атымен аталады [24, 291-б.].
Ресей тарихшысы С.М.Прозоров та оның өмірі мен шығармашылығына бірнеше бет арнаған.
Ол «белгілі дінтанушы, фақиһ, хадистанушы ойшыл. Мауереннаһр өлкесіне суннизмнің төрт мазһабының бірі – шафиғилік діни мектепті таратқан. Шашта (Ташкентте) дүниеге келді. Ғылым, білім іздеп ислам әлемінің біраз елдері мен жерлерін, шаһарларын шарлады. Нисабурде (Нишапурде [Иран]), Бұхарада болды. Сондағы даңқты мұсылман ғұламаларының дәрістерін тыңдады әрі оларды жазып алып жүрді. Ол жақтан оралған соң сол кездері Шаш пен Әбу Ханифа мазһабын ұстанатын түркі текті халық арасында шафиғи діни мектебінің ілімін уағыздады, шешендігі, уәждерінің сенімділігі, дәлелдер мен уәждерінің арқасында түркілер елінің көпшілігі шафиғи ілімін қабылдады.
Шафиғи дәстүрі оны Мауереннаһрдегі фиқтың білгірі деп біліп, беделін мойындап, оған өте жоғары мақтаулар мен құрметті атақтар берді, оны Шафиғидің ұстазы (шейхы) деп атайды. Жұрт жас кезінде оның әуелде муғтазила, сонан соң ашғари ілімін қабылдағанын айтады. Шафиғи діни проволық мектебінен ашғари діни мектебіне ауысуды (көбірек муғтазила каламы арқылы), сол кездегі мұсылман ғалымдарының діни мансапындағы заңды қозғалыс әрі қалыпты іс санайды. Ашғари-мүтакаллим әл-Джувайнидің (?–1085) мақұлдауына қарағанда Қаффал калам ілімі бойынша әл-Ашғаридің (?–936) өзінен тағылым алған.
Ал фиқһ бойынша әл-Қаффалдың ұстазы ретінде атақты ат-Табари (?–923), Әбу Бакр ибн Хузайма (?–933), Әбу-Бакр әл-Бағанди, Әбу-Зайд әл-Маруазидің аты аталады. Нисабурде болғанында Әл-Қаффал талай рет оның үйінде қона жатқан көрінеді. Әл-Қаффал ислам тарихында көрнекті орынға ие көптеген шәкірттер қалдырған. Әсіресе, оған журжандық, бірақ жастайынан Бұхарада (соңыра Нисабурде тұрған) тағы бір шафиғилық Әбу Абдалла әл-Халими (950 – 1012) жақын жүрген. Ол Әбу Абдалла Әбу Бакр әл-Уданиден (?–945) хадистер жазып алып, фақһ бойынша дәріс алған. Бірақ бірте-бірте әл-Халими Бұхарадағы мұхаддистердің (асхаб әл-хадистердің) жетекшісіне айналады. Әртүрлі қалаларда қазылық етеді.
Әл-Қаффал Мауереннаһрдегі ұстаздары мен Әбу Бакр әл-Уданиден кейінгі ең білімпаз шафиғит ғалымы саналған. Әл-Халимиден басқа әл-Қаффалдың белгілі шәкірттері еді деп Әбу Сулейман әл-Хаттаби әл-Бусти (?–998), өте беделді хадистанушы, көптеген еңбектердің авторы, Әбу Дауд жинаған хадистердің түсіндірушісі, белгілі хадис жинаушы, «Нишапур тарихы» атты еңбектерің авторы ибн Манда (?–1005), сопылардың өмірі туралы анықтама жазған және белгілі хадис жинаушы Әбу Абд ар-Рахман ас-Сулами (?–1021) аталады. Әл-Қаффал шәкірттері арасынан, сондай-ақ фақиһтер Әбу Абд ар-Рахман әл-Ибрисами (немесе әл-Абрасами), аз-захид Әбу Исхақ аш-Шаши, Наср ибн әл-Хусейн әл-Умари әл-Маруази және басқалар сөз болады.
Әл-Қаффал фиқһ, хадис, ақида, экзегетика бойынша (кейбірі жартылай немесе толық) сақталған шығармалардың авторы. Оларда ол мұсылман құқығының шафиғи мазһабы бойынша («Китаб фи усул әл-фиқһ», «Махасин әш-шариа фи фуруғ аш-шафиғиа», «Шарх ар-Рисала») әдіснамасы (әл-усул) мен әл-фурудың жекеленген сұрақтарына мазмұндама жасады.
Аш-Шафиғидың түсіндірме жазуы («Жолдау» («ар-Рисала») жергілікті жерлердегі жұртқа аш-Шафиғи ілімін таратудың бір әдісі болатын. Әл-Қаффал сондай-ақ Құранға қажет үлкен түсіндірмелер жасады. Одан нисабурлық белгілі мутакаллим ашарит Әбу Саһл ас-Сулуки (?–980) мұғтазила ілімі бойынша қолдау көрді.
Әл-Қаффалдың қасидасы (өлеңдері) да кеңінен танымал болатын. Ол оның ақындық қуатын байқатты. Оның замандасы, жерлесі, ақын Абд әл-Малик ибн Мұхаммед аш-Шашидің «Жасақ жылы» Каффалмен екеуінің Румға әскери жорықта болғандығы туралы әңгімесі жеткен. Сол кездері Византия императоры Никифор Фокиден (963 – 969) мұсылмандардың намысына тиетін (қорлайтын) жолдау келген. Жасақтардағы ғазилер арасында Хорасан, Шам, Ирақ, Мауереннаһрлық әдебиетшілер (адаб), ақындар, шешендер бар еді. Әлгі жолдауға тек Қаффал ғана тойтарыс бере алды. Абд әл-Малик кейін тұтқынға түсіп қалып, Константинопольде отырғанында әл-Қаффал жазған қасида-жауаптың өзіне ерекше әсер еткенін айтады. Әсіресе, шығарма және жолдау ғана емес, сондай-ақ оның авторы да оны таңғалдырғанын һәм ерекше мақтаныш сезімін тудырғандығын әңгімелеген.
Міне, Шафиғи дәстүрі мен араб әдебиетіндегі әл-Қаффалдың образы жалпылама осындай. Сондай-ақ онымен қатар Мауереннаһр дәстүрі де қалыптасқан. Ол бойынша әл-Қаффал «Ташкент әулиелерінің» бірі. Падишаһ Мұхаммед немесе Хазіреті Имам. Күні бүгінге дейін Ташкентте оның мұсылмандар барып тұратын кесенесі мен мақбарасы сақталған. Ташкентте ол «әулие» туралы әңгіме бар. Жергілікті аңыз Қаффалды Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.с.) немересі (Халифа Әлидің ханафит әйелден туған ұлы) Мұхаммед ибн әл-Ханафиямен байланыстырады. Мұхаммед ибн әл-Ханафия кайсаниттердің көсемі саналады. Мұхаммед әл-Ханафия Исхақ баб (Исхақ ат-түрк) деген атпен белгілі, ол түркілер еліне, исламды тарату үшін келген. Міне, осы Исхақ бабтан бүкіл түркілердің арғы атасы саналатын сопы Ахмед Йасауи келіп шығады (Йасы, Түркістанда 1166/67 жылы қайтыс болған). Мауереннаһрлық дәстүр сөйтіп әл-Қаффалдың өмір тіршілігін Мауереннаһр сүннитерімен таласқан Түркістандағы қайсанилермен байланыстырады және осындай таластан Түркістан қайсаниттері шафииттер, исмаилиттер – сопылар әсеріне көбірек ұшыраған. Сопылық-йасауилік қайнар бойынша, әл-Қаффал 55 жыл бойы Шашта әл-хиқма ілімінің илаһилік даналығын насихаттаған» [25, 388-390-б.].
Шашқа бірінші рет келгенінде Жамал Қарши хижраның 671//1272-1273 жылы патша Қадр Мәлік пен оның патшайымы және олардың балалары әл-аджалл әл-ағазз Ала ад-динмен, таңдаулы имамдармен және шейх әл-ислам һәм олардың садры, садрлықтың көкжиектегі айы Джалал әл-милла уа ад-дин әл-қади әл-имам Садр әл-Хаққ уа-д-дин және оның ұлы Нұсрат әл-Хаққ уа-динмен кездеседі.
Жамал Шашқа екінші рет келгенінде қаланың билеушісі, әмір, жомарт үлкен жүректі, тамаша адам Саййд Кұнда-Паз (Баз) ас-Самарқанди, сонан соң Алмалығи атты Нусрат ад-дүния Пахлаван – Махмуд ибн Саййд әл-аджалл Ала ад-динмен ұшырасады.
Жамал ол туралы: «бұл Палуан (паһлауан) менің інілерімнің бірі болып келеді. Оның даңқты ұлы Әмір Насырмен менің туыстығым бар-ды және ол менің қарындасымның ұлы еді. Менің Палуанға арнаған рубаиым мен өлеңім бар. Ол төмендегідей:
Жомарттығы мен үлкен жүректілігі мәлім патша,
Оның қолы мен жүрегі – сыйлықтар мен сияпаттардың қайнары.
Ол сияқтылар болған емес және әлемде жоқ.
Мен оның кім екенін айтайын – ол Махмуд Палуан (Паһлауан).
Мен оның ұлына бір муашшах (өлең) арнадым:
Ей, сенің көзіңнен табиғат нұрланады
Сенің тамаша есіміңді естігенде жүрек қуанады.
Сенің ата-тегіңе бақыт жақын..» [26 1-том 153-155-б.], – деп жазған.
Жамал баба сондай-ақ Шаш халқының көпшілігінің апиын шегетінін, сол себепті де олар жәндіктер сияқты екенін, жатжерліктерге ит сияқты дұшпандықпен қарайтынын, ит сияқты жұртты тістері және тырнақтарымен пәршектеп тастауға дайын екендігін айтады.
2007 жылы 16-17 тамызда Ташкентте ЮНЕСКО-ның халықаралық конференциясы өтті. Сол жолы хазіреті Имам (Қаффал әл-Шаши) мешітінде де болдық. Оған келетіндер шынында да көп екен.
Баршынкент
Жамал Қарши Сыр бойындағы Баршынкентте де болған. Қазақ совет энциклопедиясында бұл шаһар туралы: «Баршынкент, Қызқала, Қышқала – ортағасырлық қала орны. Сырдарияның төменгі ағысы маңында, Қызылорданың оңтүстік батысында 25 шақырымдай жерде. Қала орнына өткен ғасырда П.И.Лерх, В.А.Самаур, 1946 жылы С.П.Толстов бастаған Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы зерттеу жүргізген. Академик Ә.Марғұлан Баршынкентті Алпамыс батыр жырындағы Гүлбаршынның есімімен байланыстырады.
Баршынкент Шыңғыс хан шапқыншылығына дейін оғыздар мен қыпшақтар арасындағы шекаралық аймақтағы үлкен маңызды стратегиялық бекініс және мәдени-сауда орталығы болған. Хорезм, Қыпшақ, Қимақ хандықтары әскерлеріне табанды қарсылық көрсеткен. Кейін ұзақ уақыт қаланы ала алмаған. Жошы хан әскерлері қамалды қоршаған орға өзен суын бұрып, қаланы суға бастырып, берілуге мәжбүр еткен. Шапқыншылықтан қираған қала көп ұзамай қалпына келтіріліп, Жошы ұлысының Сыр бойындағы орталығына да айналды. Баршынкентте теңге соғатын сарай болғаны да белгілі. Осының бәрі оның Алтын Орда тұсында да ірі саяси, мәдени және білім ордасы болғандығын көрсетеді.
Баршынкент туралы мәліметтер ортағасырлық тарихшылар мен елшілердің қолжазбаларында көп кездеседі. Солардың бірі Плано Карпини: «Сыр бойының халқы мұсылман тілінде сөйлейді, салт-дәстүрлері де мұсылманша. Осы маңда қираған қамалдар мен қалалардың орындары өте көп. Жақын жерден өтетін өзеннің бойында тұрғаны – Жанкент, Баршын және Ашанас. Олардан басқа да қалалар бар, бірақ біз олардың аттарын біле алмадық. Қаланың аты XV ғасырдан бастап жазба деректерде кездеспейді. Оның күйреуіне не себеп болғаны әлі зерттелмеген. Баршынкент жайлы көптеген ғалымдардың (Д.Оссонның, В.Бартольдтың, Ә.Марғұланның) еңбектерін оқуға болады, – деген» [27, 2-том 158-б.].
Иә, сөйтіп Жамал Қарши Сыр бойындағы қалалар мен онда тұратын халықтардың тарихын хатқа түсіру ниетімен 1273 – 1274 жылдары Сыр еліне арнайы келген. Бұл жылдары Отырар мен Сауран, Сығнақ пен Жент секілді рухани орталықтардың қиратылғанына елу жылдан асқан еді.
Міне, осы Баршынкент тарих бетінен жойылып кетпей тұрған кезде мұнда жоғарыда айтылғандай Жамал баба Қарши келіп, қаланы оның маңын, халқы мен оның ұлы перзенттерін көзімен көріп, байқағандарын хатқа түсірген.
Ол сөйтіп осы шаһар мен одан шыққан Хұсам ад-дин Баршынлағи атты әдебиетші, ақын, ойшыл жайлы да құнды деректер қалдырған.
Хұсам ад-дин Баршынлығи
Жамал өз дүниесін әуелі Баршынкент жайлы мағлұматтар беруден бастаған. Оны ол қала немесе қамал емес, мекен (диар) деп атаған. Соған қарағанда Баршынкент шынында да бекіністік дәрежедегі қыстақ қана болған сияқты. Егер Жент Сырдариядан біршама қашық, Қызылқұм қойнауындағы Іңкәрдария тұсында болса, Баршынкент керісінше, Сырдың оңтүстік жағалауына жақын, Сығнақ пен Асанастың орта тұсында еді деуге болады. «Баршынкент мекенінде, – деп жазады Жамал Қарши, – қар көп, бұл құм төбелердің тоқайласқан жері. Мұнда маса мен құмырсқа көп. Бұл бір даланың қылқанды құрт-құмырсқасының жиналған жері. Таулар бір-бірінен алшақ жатыр» [28 1-том 155-б.].
Диар (мекен) немесе қыстақ қана болғанымен Баршынкент белгілі мәдениет орталығы болған. Мұнда дуалы ауыз шешендер мен жезтаңдай әншілер, сөз өнерінің белгілі майталмандары ғұмыр кешкен. Олардың арасында атағы алысқа кеткендері де жоқ емес. Сол себепті де Жамал «Баршынкетке мен атақты ғалым (әл-аллама), дін мен әкімшілік басшысы (садр ас-судур), қараңғы түндегі толық ай (бадр ад-дайджур), жер басып жүргендер арасында бұрын болмаған керемет иесі (ағджуба әл-анам), әсіресе, «Тақрирдің» («Құптау») авторы, Алла Тағаланың рақымы түскір шейху-л Хұсам әл-милла уа-д дин ислам, ұлт пен діннің қылышы Әбу-л Махамид Хамид ибн Асим әл-Асими әл-Баршынлығиден тағлым алу үшін келдім» [29, 155-б.], – деп ағынан жарылған.
Жамал Қарши Сыр сүлейін жер-көкке сыйғызбай, тілі жеткенше мақтаған. Сөйтсек, ол жерлесімізді «қараңғы түндегі толық ай», «бұрын болмаған керемет иесі» деп босқа айтпаған екен. Өйткені Баршынлығи ойлы да мәнді, айтары, берері мол, салиқалы еңбектері үшін шынында да ел сыйлаған адам болған.
Сонымен баршынкеттік ғалымның өз аты – Әбу-л Махамид Хамид. Әкесінің ныспысы – Асим әл-Асими. Ал Баршынлығи оның баршынкенттік екенін білдіреді. Алғашқы білімін ол Сыр бойындағы келесі бір шаһар Жентте алған. Есейе келе, ол хорезмдік ғалымдармен қоян-қолтық араласып, білімін молықтырған. Фиқһ (мұсылман заңы) ғылымы бойынша маманданған. Кейінірек Жент пен Баршынкент медреселерінде ұстаздық еткен. Бойындағы дарыны оны тек фиқһ ғана емес, сонымен қатар пәлсапа, тарих, тіл мен әдебиет саласындағы зерделі сөздердің зергеріне айналдырған. Сол себепті де Жамал Қаршидің Баршынлығиға берген бағасында үлкен шындық жатыр.
Байыппен жазатын қаламгердің мағлұматтарына тереңірек үңілсек, жерлесіміз жайлы тағы да ол «үлкен садр (садр кабир), теңдесі жоқ тамаша ғалым (алим нахрир адим ан-назир), мұндай оқымыстыны бұрын ешкім көрген жоқ, мәңгі бақи өмір сүрсе де көре алмайды» [30], – деп бөле-жара мадақтағанан байқаймыз. Мұндай бағаны Жамал Қаршидың Баршынлығимен сұхбаттасып, оқу, білім, ғылым, әдебиет пен мәдениет, өнер жайлы ой бөлісіп оның білімпаздығына көзі жеткеннен кейін ғана бергендігінде, әрине, дау жоқ.
Баршынлығи әуелі дін ғылымының маманы болған. Осы салада біршама еңбектер жазған. Бірақ ондай дүниелерінің біздің заманымызға жеткен-жетпегені белгісіз.
Жамал Қарши жерлесіміздің қаламынан туған «Ат-Тазкир» («Әулиелердің өмірбаяны») мен «Тақрир» («Құптау») атты шығармаларының атын атай отырып, ұлы ғұламаның Құранға тәпсір (түсіндірме), уағыз (хұтаб) және басқа да ғылым салаларын қамтитын бірқатар трактаттар (рисалалар) жазғанын тілге тиек етеді. «Егер баршынкенттік ғалым «интуиция (бадиһа) мен импровизация (иртиджал) кеңістігін тапса, ол проза мен поэзияға мініп, онда да сайран салар еді» – дейді. Сөйтеді де, өз ойын «оның проза мен поэзия жайлы да араб тілінде жазған ғажайып шығармалары (тасаниф) бар», – деп аяқтайды.
Жамалдың жазғандарына қарағанда, баршынкенттік ойшыл шынында да, ғылымның сан-саласында өнімді еңбек еткен. Мысалы, ол әуелі Хорезм өлкесінің мақтанышы, Жаралла лақапты Әбу-л Қасым аз-Замахшаридің (1075 – 1144) «әл-Мұфассал» («Толық») атты қомақты да үлкен, араб тілінің грамматикасына арналған еңбегін ықшамдап, етек-жеңін біріктіріп жаңа жинақ жасапты. Соңынан оған «әл-Мұджаммал» («Қысқа») деген атау берген. Соған қарағанда ол Баршынкент медреселерінің бірінде ұстаздық еткен сияқты. Осы ретте ислам діні мен оның түрлі ағымдары, Құран мен сүннет, хадистер жайлы жерлесіміз өмір сүрген ғасырларға дейін де талай еңбектер жазылғанын айтқан жөн. Оның ішінде аса ірі, ауқымды мәселелерді сөз ететін сүбелі де қомақты шығармалар аз болмаған. Баршынлығи ондай дүниелерді араб тілін толық игеріп үлгермеген шәкірттер үшін жоғарыда айтылғандай ықшамдап, мазмұндалған нұсқасын жасап отырған. Шығыс халықтарының әдебиеті мен мәдениеті тарихында мұндай тәсіл ежелден бар.
Ислам діні берік орныққаннан бастап Орта Азия мен қазақ даласында мұсылман заңы (фиқһ) үстемдік ете бастады. Жергілікті халық күнделікті өмір, тұрмыста оны басшылыққа алып, өзінше пайдаланған. Сол себепті де Тұран жерінің көзі ашық, көкірегі ояу талай азаматтары филология, пәлсапамен қатар, дін ғылымы бойынша да қомақты дүниелер жазған. Мысалы, XII ғасырдың өзінде-ақ бұл салада орта азиялық кейбір ойшылдардың аты шығып үлгерді. Жамал Қарши баршынкенттік жерлесіміздің осы орайда марғұландық шейху-л-Ислам Бурһан ад-дин әл-Маргинани (1197 ж.қ.б.) атты ғалымның «әл-һидайа» («Басшылық») іспетті трактатын шеберлікпен ықшамдап, оны «һадйату-л-муһди мин һидайати-л-муһтади» («Дұрыс жолмен келе жатқандарға «һидайадан» сый») деген атпен жарияланғанын айтады [31]. Сыр сүлейінің бұл «дүниені ықшамдаудағы мақсаты – еңбектің мазмұны мен мәніне нұқсан келтірмей, көтерілген мәселелердің көзін тауып, тасқа басу һәм айтылған ойын түсінуді оңайлату» екен. Шәкірттер «һидайаның» осындай қысқа курсы бойынша дәріс алған.
Баршынкенттік ойшыл, белгілі педагог марғұландық ғалымының еңбегін мазмұндауды Жамал Қарши Сыр бойына келгенге дейін-ақ бастаған сияқты. Бірақ жасының ұлғайғандығына немесе денсаулығына байланысты ма екен, аталған дүниенің «Тайаммам» деген тарауына келген кезде ол мазмұндауды доғарған. Оны Жамал Қарши де «естуімше ол өз еңбегін (мазмұндаманы – Ә.Д.) соңына дейін жеткізбей, аяқталды деп мөрін басқан», – дегенді айтады.
Жерлесіміз ғылыми шығармалармен қатар өлеңдер де жазған. Өз жырларын ол үш тілде туындатыпты. «Оның араб тіліндегі өлеңдеріне шешендік (фасиха), парсы тіліндегі жырларына ойлылық (малиха), түркі тіліндегі бәйіттеріне шыншылдық (сахиха) тән. Жастар мен жасөспірімдер арасында да оның деңгейіне жеткен ешкім жоқ. Оны көре алмай, сөзін ести де алмағандар ғұмырын босқа өткізген, өмірден олжасыз қалғандар», [32, 156-б.] – дейді ол.
Сыр бойындағы бірқатар қалалар мен қоныстарды аралап, замандастарымен сұхбаттасып, ой бөліскен Жамал Қарши соңынан Баршынкетке қайта оралып, Әбу-л Махамидтің батасын алған сияқты. Жамал Қаршидің білімпаздығына риза болған жерлесіміз оған өз қолымен диплом (иджаза амма) жазып беріпті. Орта Азияға қайтып оралғанда, Баршынлығи берген дипломдағы жазу өрнегінің таңғажайып екеніне талайлар таңдайын қаққан екен.
Міне, Әбу-л-Махамид Хамид ибн Асим әл-Асими әл-Баршынлығи атты қазақ даласының тағы бір ойшылы, ақыны туралы қолда бар деректер осылар. Сыр перзенті шығармаларының, жоғарыда айтылғандай, біздің заманымызға жеткен, жетпегенін анықтап, табыла қалса қағып-сілкіп, ұрпақтармен таныстыру, қауыштыру – үлкен де абыройлы міндет.
Женд
Жамал барған тағы бір қала – Женд. Ол туралы Қазақ совет энциклопедиясы: «Жент, Женд, Дженд – орта ғасырда Сырдарияның төменгі ағысы бойында болған қала. Сол кездегі авторлардың айтуынша, Жент өзенінің сол жағасында «мұсылман дүниесінің шекарасында» тұрған. X ғасырда түрік-оғыздарға қараған. XI ғасырдан моңғол шапқыншылығына дейін Жент Сырдария бойындағы бай қала болды. Мұнда беделді мұсылман билеушілері тұрған. «Жаһаннаме» шығармасына қарағанда, XII ғасырда Арал теңізі Жент теңізі» деп аталған. Бұл сол кезеңде Жент қаласының маңызы бар болғанын көрсетеді… Моңғол шапқыншылығынан кейін бұрынғы гүлденген, құрылыс үйлері мен мешіттері көп үлкен қаланың орнынан шағын қыстақты көрген. В.В.Бартольдтың пікірінше, Жент Хиуа мен Бұхара аралығынан өтетін ескі керуен жолы бойындағы Тұмарөткел сайына орналасқан Қышқаланың қираған орны болса керек» [33, 4-том 380-б.].
«Моңғол шапқыншылығына дейін Жент үлкен қала болатын. Қаншама зобалаңға ұшыраса да, ол сауда-саттыққа қолайлы боп қала берген. Мұнда сауда-саттық жасау үшін өзгелер секілді көпестер де асығатын. Пайда тауып, ісінің сәтті болуы үшін олар бәсекеге де түсіп жатады. Қала базарлары көл-көсір» [34], – деп жазады Жамал Қарши. Бұл 1273 – 1274 жылдар болатын.
Жентке келген соң ол қаланың қираған жерлері мен аман-сау қалған үлкенді-кішілі көшелерін ұзақ аралаған. Шаһарды қоршаған алып дуал мен көгілдір күмбезді ғимараттардың орнында тек күл қалғаны оны жабырқатпай қоймаған. Солай бола тұрса да, мұнда мәдени өмір біржола тоқырауға ұшырамағаның көріп, көңілін жұбатқанға ұқсайды.
Сығнақ
«Сығнақ, Сунақ – Қазақстандағы ортағасырлық қалалардың бірі. Сырдария өзені бойындағы Төменарық теміржол станциясының солтүстік шығысында 10 шақырым жерде. Зерттеу жұмыстарын 1867 жылы П.И.Лерх, 1906 – 1907 ж. И.А.Костанье, 1947 ж. А.Н.Бернштам басқарған Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициялары жүргізген. Ертедегі Сығнақ қыпшақ мемлекетінің сауда және саяси орталығы болған. Сығнаққа көшпелі елдер, мал, ет, тері, жүн, т.б. әкеліп, өздеріне қажетті заттарын алған. Сол кездегі тарихшылар Сығнақты «Қыпшақ даласының гаваны» деп атаған.
Сығнақ жайлы алғашқы дерек X ғасырдағы парсы шығармасы Худуд әл-Әлемде» кездеседі. Моңғол шапқыншылығынан бұрын Сығнақ Хорезмшаһ Текештің қоластында болған. 1219 – 1220 жылдары Сығнақта Жошының әскері қоршап алған. Қала тұрғындары моңғолдарға берілмей, олардың елшілерін өлтіріп, күшті қарсылық көрсеткен. Жеті күндік толассыз шабуылдан кейін жау қаланы басып алып, тұрғындарын түгел қырып тастаған.
XIII ғасырдың 2 жартысында қала қайта жандана бастады. Жошы ұрпақтары кезінде Сығнақ Ақ Орданың орталығы болып, онда тиын соғылған. XV ғасырдың 80-жылдары қаланы қазақ ханы Мұрындық иеленген. XV – XVIII ғасырларда қала бұрынғысынша сауда орталығына айналған. Оны орыс саудагерлерімен елшілері жақсы білген. Сығнақ XVIII ғасырға дейін жеткен.
Қаланың қазіргі орны Сунақата деп аталады. Ол 10 га жерді алып жатқан үлкен бес бұрышты төбе. Жан-жағында көптеген үйінділер, ертеде су жүргізілген құрылыс іздері сақталған. Табылған заттар Сығнақтың VI – XVIII ғасырларға жататынын дәлелдейді» [35, 10-том 480-б.].
Шайқы баба Сығнақи
Жамал Қарши Сыр өңірінің дуалы ауыз данагөйі, ойшыл кемеңгері Шайқы Баба Сығнақимен де кездескен. Онымен ұзақ әңгімелескен. «Бұл қаладан, – деп жазады Жамал Қарши, – шайқылардың шайқысы, құқық ілімі бойынша кемеңгер ғалым, әуелде әл-Хорезми, соңынан Сығнақи атанған, түркілер елінде Шайқы Баба деген атпен де белгілі болған кісіні таптым. Онымен сұхбаттастым. Оның ерік жігерінің мығымдылығы мені таңғалдырды. Ол даңқты ғалым, Алла Тағаланың рақымы түскір әл-Қамали әл-Музаффари атты сардарымыздың шайқысы екен» [36, 1-том 156-б.].
Шайқы баба Сығнақи 1187 жылы Хорезм өлкесінде туған. Бірақ өмірінің ерте көктемінде диқаншылығы мен мал шаруашылығы қатар дамыған көне керуен жолын қуалай салынған отырықшы, тұрақты қалалары бар, мәдениеті қарыштап өскен, қазақ тайпаларының құтты мекені болған Сыр бойына қоныс аударған.
Шайқы баба осы Сығнақ қаласында ғұмыр кешкен кезде бар уақытын ғылым мен білімге, дәріс беру мен шәкірт тәрбиесіне арнаған кемеңгер де тақуа кісі болған. Араб, парсы тілдерін де жетік білген. Құран мен тәпсір, хадис пен суннаның білгірі болатын. Сондықтан да арагідік Хиуа мен Үргеніш, Жент пен баршынкенттік әріптестерінің шақыруымен ол жерлерге де барып, бірауық ой бөлісіп қайтады екен. Әсіресе, ол хорезмдік ойшыл Наджм ад-дин әл-Кубрамен (1145 – 1221) пікірлес болған. Соның әсерінен бе, жерлесіміз бірте-бірте сопылық ілімге де ден қоя бастаған. Пайғамбар жасына жеткен соң Ахмет Йасауи (1093 – 1167) сияқты қылуетте (жертөле) күн кешкен, жұпыны киініп, өзін барынша қарапайым ұстаған. Соңынан ол ислам дінінің кубрауия немесе кейде аз-заһабия деп аталатын қауымдастығының негізін қалаған Наджм ад-дин әл-Кубраның шақыруымен Жентке келген. Мұнда да біраз жыл терең білімін женттік шәкірттеріне беріп, ел-жұрттың сый құрметіне бөленеді. Өзі де тіл мен әдебиет, хадис пен тәпсір бойынша бірқатар еңбектер жазады. Ол нені өз етсе де, қай ғылым саласы болмасын, ұстазы Наджм ад-диннің пікірі мен ескертпелеріне құлақ асып отырады. Солай бола тұра, Шайқы баба Сығнақи Жетте ұзақ тұрмаған. Біраз жыл өткен соң Сығнаққа қайтып оралып, ұстаздық қызметін жалғастырған.
Наджм ад-дин әл-Кубра
Осы ретте ол туралы жайлы да айта кеткен жөн секілді. Әбу-л Жаннаб әл-Хиуақи атанған Наджм ад-Дин әл-Кубра 1145 жылы Хиуа қаласында дүниеге келген. Ес біліп, етек жинаған соң туған шаһарындағы медреселердің бірінде тағылым алған. Соңынан өнер, білім іздеп алыстағы Мысыр еліне сапар шегеді. Каирдің белгілі ғалымдарынан дәріс алады, араб тілін жақсы меңгереді. Кемеліне келген соң туған жеріне қайтып оралады.
Наджм ад-Дин Хорезм өлкесіндегі Үргеніш, Хиуа секілді шаһарларда емес, керісінше, көбінесе Сыр бойындағы Жент қаласында тұрған. Өз мектебінің іргетасын да осында қалаған. Наджм ад-динмен сұхбаттасып, дәрісін тыңдау үшін алыстағы араб, парсы жұртынан да ой қуып, ілім іздеушілер келіп жатқан. Хиуалық данышпан әсіресе, сопылық іліммен көп айналысқан. Жоғарыда айтылғандай, өзі де кейіннен жеке діни қауымдастық негізін қалаған. Бір қызығы «Мантиқ ат-таир» («Құстар сұхбаты») атты аллегориялық поэманың авторы, парсы әдебиеті классиктерінің бірі Фарид ад-Дин Аттар (?–1225) да Наджм ад-диннің көп шәкірттерінің бірі болған.
Наджм ад-дин араб, парсы тілдерінде бірдей жазған. Біздің заманымызға оның «Рисала әл-һаим әл-хаиф мин лаума әл-аим» («Ұялтушының жазғыруынан қорқа адасқанның трактаты»), «Сифат әл-адаб» («Әдеп ережесі») іспетті көптеген шығармалары жеткен.
Міне, осылай Хорезм мен Сыр елінде де әдебиет пен мәдениет дәуірлеп тұрған кезде моңғол шапқыншылығы басталған. Аласапыран, сұрапыл заман есік қаққан.
Орта азиялық белгілі тарихшы Хафиз-и Таныш Бухари (1543 – 1548) «Шараф нама-ий шаһи» («Шаһ даңқы жайлы кітап») атты еңбегінде Наджм ад-дин әл-Кубра шығармашылығына жоғары баға бере келе, «Әлемді жаулаған Шыңғысхан ханзадаларын Хорезмді жаулау үшін аттандырмақ ниетте жүргенде, Алла Тағала жанын жаннатта етіп тыныштыққа бөлегір, шайқылардың шайқысы Наджм ад-дин әл-Кубраның осы уәлаятта екендігі жайлы хабар алған. Шыңғысхан оған (Жентке – Ә.Д.) өз ұлдарымен қоса муджтаһидтердің имамы Қазыханды да қоса аттандырған. Оларға төмендегі сөзді Шайқыға жеткізуді бұйырған: «Шайқы баба әйелдері мен балаларын, ізбасарлары мен шәкірттерін алып қаладан кетсін, өйткені біз ол елдің халқын түгел қыруға әмір еттік», – дейді. Алла риза болып, қайырымы түскір Қазыхан әулиемен бірге ханзадалар көп ұзамай Хорезм уалайатына асыға аттанып кеткен. Олар онда барған соң қамалды ортаға ала қоршаған. Қазыхан әулие шайқылардың шайқысы Наджм ад-дин әл-Кубраға Шыңғысханның сәлемін жеткізген. Шайқы бірақ Қазыхан әулиенің сөзіне мән бермей, оны елеусіз қалдырған. Ол: «Осы уәлаят халқының қамқорлығы арқасында өмір сүрдім. Олардың басына енді қайғы үйіріліп, аласапыран заман туып, қауіп төнген кезде қарақан басымды ойлап, қауіп-қатер жоқ жол таңдап, тыныштық өлкесінде тіршілік еткенім адамгершілікке жатпас» [37, 1-том 74-б.], – деген.
Мұндай жауапты естіген моңғолдар қалаға бірден шабуыл жасап, халқын аяусыз қырған. Базарлы Бағдат секілді қонақжай шаһардың күлін көкке ұшырған, Наджм ад-Дин әл-Кубра да 1221 жылы сол жойқын шабуыл кезінде қаламен бірге опат болған. Өз басының амандығын ойлап Отаны мен туған жер – алтын бесігін сатпай, халқымен бірге қан жұтқан Надж ад-Дин ең жоғарғы құрметке лайық. Арада біраз жыл өткен соң Шайқы баба Сығнақи сүйікті ұстазының қираған жұрты Жентке келіп, оның Отанын күзеткен, өшкен отын қайта жаққан. Бұл да – ерлік, бұл да – мақтан тұтарлық іс.
2014 жылдың 14-16 мамырында Ашхабадта түрікмендердің классик ақыны Мақтұмқұлы Фрағидің туғанына 290 жыл толуына орай ұйымдастырылған халықаралық ғылыми-теориялық конференция кезінде түрікмендер астанасындағы аллеядан Наджм ад-дин әл-Кубраға қойылған ескерткішті көріп сүйсіндім. Риза болдым.
Сонымен Жамал Қарши Сыр елін аралай жүріп, 1273 жылы Жентке келгенде, Шайқы баба Сығнақи Наджм ад-Дин әл-Кубраның үйін қайта тұрғызып, оның отбасының аман қалғандарының басын қосып, ұстазының шамын жағып, ісін әрі қарай жалғастырып жатқанының куәсі болған. «Ол (Шайқы баба Сығнақи – Ә.Д.) шайқылардың сұлтаны Наджм ад-Дин әл-Кубраның құтханасында тұрып жатқан ізбасарларының ішіндегі ең кәрісі екен. Ол ұлы ғалымның үй-ішін тәптіштеп, қақпасын күзетіп отыр», [38, 1-том 156-157-б.] – дейді Жамал.
Белгілі тарихшы, мәшһүр ғалым Шайқы баба Сығнақимен ұзақ әңгіме-дүкен құрып, онымен түрлі ғылым саласы бойынша пікір алмасып-ты. Жамалдың Шайқы баба оқыған кітаптардың арасынан Сайф ад-Дин әл-Бахарзи атты ғұламаның кітаптарына көзі түседі. Соған қарағанда Шайқы баба тек сопы, тақуа, дін жолын ұстаушы ғана емес, белгілі тарихшы, пәлсапашы, филолог болған адам. Ал сығнақтық ғалым кітаптарын оқып, қолынан тастамаған Сайф ад-Дин әл-Бахарзи де Орта Азия мен Иран, тіпті араб әлеміне аты әйгілі ғалым болатын. Ол 1261 жылы Бұхарада қайтыс болған. Мүрдесінің үстіне күмбезді сағана тұрғызылған. Бір қызығы Алтын орда ханы Беркені ислам дініне кіргізген де тап осы Сайф ад-Дин әл-Баһарзи екен. Моңғол ханы ғалымның сөзі мен бұлтартпас тұжырымдарына бас иіп, ислам дінін қабылдағанына қарағанда Сайф ад-Дин әл-Бахарзи білгір фақиһ ғана емес, сөз майын тамыза айтатын дуалы ауыз шешен де.
Шайқы баба Жамалға ұнаса керек. Ол Сыр бойындағы өзге де ауыл, қыстақтарды аралап кеткен кезде, 86 жастағы Шайқы бабамыз науқастанып біраз күннен кейін қайтыс болады. Бұл дүниеде мәңгілік ештеңе жоқ, бәрі де өшетінін сезіп, тағдырға мойын ұсынған Сығнақ перзенті көз жұмар шақта ұлына, егер Жамал Қарши Жентке қайтып оралса, мүрдесіне қойылатын құлпытасқа естелік сөз жазуды өтінуді тапсырған. Шайқы баба өтінішін ол бұлжытпай орындаған. Ғұлама жазған эпитафия ішінде сығнақтық Шайқының «хижраның 672 (1273) жылы жұмада әл-ула айы ортасында, бейсенбі күні 86 жасында көз жұмғаны» жайлы айтылған.
Қиын-қыстау кездері елі мен халқын қастерлеп, қасық қаны қалғанша туған жерін басқыншылардан қорғап өткен Наджм ад-Дин әл-Кубра мен оның шәкірті Шайқы Баба Сығнақи жайлы қолда бар мағлұматтар әзірге осы ғана. Өкінішке орай, Женттің опат болып отқа оранғаны секілді Шайқы баба атанған сығнақтық жерлесіміздің шығармалары да қираған қаламен бірге құм жұтып қала берген.
Әрине, Жамал Қаршидің орта ғасырда жазылған «Мұлхақатын» оқу оңай емес. Талай жылнамашы, көшірушілердің қолынан өткен туынды селкеулікке де ұшыраған. Оның үстіне, Жамал Қарши өз дүниесін саджбен (ақ өлең) жазған. Орта ғасырлардағы көптеген шығармалар секілді мұнда да тыныс белгілері қойылмаған. Сөйлемнің соңын ойдың аяқталғанынан ғана білуге болады. Шығарманың сөз саптауы мен ой оралымдары да біршама өзгерістерге түскенін айтқан жөн.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди. –Алматы, 2003. -402 б.
2. Қазақ Совет Энциклопедиясы. –Алматы, 1972. –1-том, 279 б.
3. Бартольд В.В. Сочинения. –М., 1973. VIII том, 98 б.
4. Материалы по истории Средней и Центральной Азии X-XII вв. –Ташкент, 1988.
5. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Қарши. Ал-Мұлхақат би-с сурах. –Алматы, 2005. –131-132-б.
6. Бартольд В.В. Сочинения. –М., 1973. –VII том, 105-106-б.
7. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши ал-Мулхакат би-с сурах. –Алматы, 2005. –131-б.
8. Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). –Алматы: “Тұран” баспасы, 2003. –402 б.
9. Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди (Хақ жолындағылар тарихы). –Алматы: «Тұран» баспасы, 2003. -532 б.
10. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши Ал-Мулхакат би-с-сурах. I том. –Алматы, 2005. -131 б.
11. Әлкей Марғұлан. Қазақтың тұңғыш тарихшысы// Әдебиет және искусство, 1941. -№6.
12. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши. Ал-Мулхакат би-с сурах. –Алматы, 2005. -131 б.
13. Қазақстан Ұлттық Энциклопедия. –Алматы, 1999. –2-том, 104 б.
14. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши. Ал-Мулхакат би-с сурах. I-том. –Алматы, 2005. -135 б.
15. Сонда, 135-136-б.
16. Сонда, 140-141-б.
17. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши. Ал-Мулхакат би-с сурах. I-том. –Алматы, 2005. –140-142-б.
18. Сонда, 143-144-б.
19. Қазақ Совет энциклопедиясы. –Алматы, 1978. 12-том, -202 б.
20. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши. Ал-Мулхакат би-с сурах. I-том. –Алматы, 2005. 153-154-б.
21. Сонда, 153-154-б.
22. Ислам. Энциклопедия. –Ташкент, 2004. -291 б.
23. Прозоров С.М. Ислам как идеологическая система. –Москва, 2004. –388-390-б.
24. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши. Ал-Мулхакат би-с сурах. I-том. –Алматы, 2005. –153-155-б.
25. Қазақ Ұлттық энциклопедиясы. –Алматы, 1999. 2-том. -158 б.
26. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши. Ал-Мулхакат би-с сурах. I-том, -Алматы, 2005. 155 б.
27. Сонда, 155-б.
28. Сонда
29. Сонда
30. Сонда, 156-б.
31. Қазақ Совет энциклопедиясы. –Алматы, 1974. 4-том. -380 б.
32. Сонда
33. Қазақ Совет энциклопедиясы. –Алматы, 1977. –10-том, 480 б.
34. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши. Ал-Мулхакат би-с сурах. I-том. –Алматы, 2005. –156 б.
35. Хафиз-и Таныш Бұхари. Шариф-нама-йи шахи. Часть I. –М., 1983. -74 б.
36. История Казахстана в персидских источниках. Джамал ал-Карши. Ал-Мулхакат би-с сурах. I-том. –Алматы, 2005. –156-157-б.