1Рысбаева Г.Қ., 2Исаева Ж.Т., 3Тұңғышбаева Ғ.Ж., 4Алиева С.А.
1Нұр-Мүбарак Египет ислам мәдениеті университеті
2С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медицина университеті
3Каспий қоғамдық университеті
4М.Тынышбаев атындағы Қазақ көлік және коммуникациялар академиясы
Е-mail: guldarhan@inbox.ru, zhanar_isaeva@inbox.ru, galiya503@gmail.com, a_salima@mail.ru
ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ РУХАНИ МҰРАСЫ
Аңдатпа. Бұл мақалада автор түркі халықтарының мәдениетінің ғана емес, сонымен бірге бүкіл дүние жүзі мәдениетінің тарихында елеулі орын алатын ескерткіштердің бірі – бүкіл әлемге әйгілі болған VІІІ ғасырдағы Орхон-енисей ескерткіштерідегі яғни Күлтегін, Тоныкөкке арналған ескерткіштегі жазулардан «Алла», «Құдай», «Тәңірі» культтік сөздерінің әлемнің тілдік бейнесі тұрғысынан қарастырады. Орхон-енисей ескерткіштері бір емес, бірнеше түркі тілдеріне ортақ, жалпы түркілік мұра. Түркі халықтарының мәдениетінде адам есімдеріне де үлкен көңіл бөлінген. Культтік лексемалардың антропонимиялық қордағы үлесін қазақ тіліндегі есімдер ғана емес, араб, парсы тілдерінен енген антропонимдер де құрайды. Араб-парсы тілдерінен енген «Құдай», «Алла», «Тәңірі» культтік лексемалар негізгі тірек компонент қызметін атқарып, «берді», «берген» деген етістіктермен тіркесіп келіп Аллаберген, Тәңірберген, Құдайберген, Жасаған берген, Аллаберді, Құдайберді, Тәңірберді сияқты ер адамдардың есімдері жасалады.
Кілт сөздер: Орхон-енисей ескерткіші; культтік сөздер; Алла; Құдай; Тәңірі.
Кіріспе
Халықтық дүниетаным көрінісі мен дәстүрлі жолы тіл арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп, ұлт өмірінің желісі үзілмей келеді. Түбі бір түркі дүниесінің ортақ құндылығы саналатын түркі жазуы – тарихы ортақ, тағдыры ұқсас түркі тілдес мемлекеттердің тарихи мұралары, мәдениет және тіл тұрғысынан алғанда аса құнды қазына екенін бағалай білу, таныту – кезек күттірмейтін негізгі міндеттердің бірі. Бүгінгі ғаламдастыру, жаһандандыру саясатының аясында әлем бейнесінің көрінісі саналатын тіл – ең алдымен дүниенің көрінісін, бейнесін сипаттайды, таңбалайды. Рухани дүниенің жаңғыруы – халықтың әлеуметтік-психологиялық, ұлттық болмысы, мәдени, тұрмыстық, дүниетанымдық жағдайына байланысты қалыптасатын жалпыхалықтық құбылыс. Түркі халықтарының тарихына қатысты ғылымда қыруар еңбектер жазылған. Атап айтқанда В.Томсен, В.В.Радлов, Н.Х.Оркун, С.Е.Малов, Т.Текин, С.Г.Кляшторный, В.А.Лившиц, А.Н.Кононов, В.Д.Кормушин, Г.Клосон, В.Атлай, А.Фон Гавен, А.М.Щербак, Е.Э.Бертельс, А.Н.Самойлович және қазақ ғалымдары Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Айдаров, С.Аманжолов, Ә.Құрышжанов, Қ.Жұмалиев, М.Ғабдуллин, Ә.Марғұлан, Б.Кенжебаев, Ә.Қоңыратбаев, М.Жолдасбеков, С.Қасқабасов, Ғ.Мұсабаев, Қ.Өмірәлиев, Қ.Сартқожаұлы, және т.б. ғалымдар түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасына әр қырынан үлес қоса білді.
Зерттеу материалдары мен әдістері
Зерттеу әдістері жұмыстың алдына қойған мақсат-міндеттеріне байланысты айқындалды. Зерттеу барысында теориялық-әдістемелік негіз ретінде антропоцентристік және когнитивтік лингвистиканың «дүниенің тілдік бейнесі» теориясының қағидалары басшылыққа алынды. Соған сәйкес тарихи-салыстырмалы сипаттау, жүйелеу, топтау, салыстыру, этимологиялық түсіндіру, этнолингвистикалық талдау, құрылымдық және концептуалдық, фреймдік талдау әдістері қолданылды. Салыстырмалы әдіс арқылы қазақ, қырғыз, татар, өзбек тілдеріндегі тілдік деректердің тарихы, мәдени, діни, т.б. туысқандық тамыры айқындалды.
Түркі халықтарының мәдениетінің ғана емес, сонымен бірге бүкіл дүние жүзі мәдениетінің тарихында елеулі орын алатын ескерткіштердің бірі – бүкіл әлемге әйгілі болған VІІІ ғасырдағы Орхон ескерткіштері. Орхон ескерткіштері қатарына VІІ ғасырдың аяғы мен VІІІ ғасырдың бас кезіндегі Орхон, Сэлэнгі, Тоғула (Тула) өзендерінің аңғарларынан табылған Құтлық қаған, Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк, Күллі Чор ескерткіштері жатады. Күлтегін ескерткіші Түркі халықтарының баға жетпес мәдени байлығы. Ондағы жазулар көбіне оңнан солға қарай, жоғарыдан төмен қарай екі түрлі оқылады. Көне түркі халықтары, яғни біздің арғы ата-бабаларымыз өздері жасаған рухани асыл мұраларын, ерліктерін құлыптастарға, тақтатастарға ойып жазып қалдырған. Орхон-Енисей бойындағы құлпытастардағы жазулардың барлығы халық тарихын баяндап тұр. Онда ел, отан қорғау мотивтері кең орын алған. Сондықтан болар, бұл ескерткіштердегі өлеңдердің басым көпшілігі халқын, жерін жаудан қорғауда және шапқыншылармен болған ауыр шайқаста асқан-ерлік көрсеткен батырларға, сонымен бірге соғыста мерт болған жауынгерлерді мадақтауға арналған.
Зерттеу нәтижелері
Түркі халықтарының дүниетанымында, рухани болмысы мен тіршілігінде, оның «ғалам бейнесінде» культ концептісіне енген «Жаратушы күштер» концептосферасы «құдай», «алла», «тәңір» культтік лексемалар аясында топтастырылды. Жаратушы күштер» концептісімен байланысты тілдік құрылымдар бір күннің жемісі емес, ғасырлар бойы жасалып, өшпей, ұмытылмай, өз мәні мен күшін жоймай бүгінге дейін келіп отыр.
«Тәңірі» сөзінің ежелден түркі тілдеріне меншікті сөз екендігін түркі халықтарының мәдениетінің ғана емес, сонымен бірге бүкіл дүние жүзі мәдениетінің тарихында елеулі орын алатын, бүкіл әлемге әйгілі болған Орхон ескерткіштеріне (VІІІғ.) арналған құлпытастағы жазулардан көруге болады. Дания ғалымы Копенгаген университетінің профессоры Вильгельм Томсен Орхон жазуының «кілтін» тауып, сырын ашады. Орхон өзені бойындағы табылған үлкен тастағы жазудың ішінен түрік тәңірі деген сөздерді оқиды. В.Томсен ашқан алфавитті қолданып, академик В.В.Радлов 1894 жылы Орхон ескерткіштерін тұңғыш рет орыс тіліне аударып, мәтіннің нұсқасын латын әліппесімен береді.
Мәселен, «Күлтегін», «Тоныкөк» ескерткіштеріндегі:
Күлтегіннің үлкен жазуында: Аудармасы:
Үзе көк теңрі, Биікте көк тәңірі,
Асра йағыз йір қылынтуқда, Төменде қара жер жаралғанда,
Екін ара кісі оғлы қылынмыс. Екеуінің арасында адам
баласы жаралған.
Кісі оғлынта үзе ечүм апам Адам баласы үстіне ата-тегім
Бумын қаған, Істемі қаған Бумын қаған, Істемі қаған
олурмыш. отырған.
Олурыпан, түрк будуның Отырып, түркі халқының
илін, төрүсін тута бірміс, Ел-жұртын қалыптастырған,
іті бірміс. иелік еткен.
Күлтегіннің кіші жазуында: Аудармасы:
Теңрі тег, теңріде болмыш Тәңірдей тәңірі жаратқан
Түрк Білге қаған, Түрік Білге қаған,
Бұ өдке олуртым. Бұл шақта отырдым.
Тоныкөк жазуында: Аудармасы:
Теңрі йарулқазу! Тәңірі жарылқады!
Бікүл түрк будунқа Бүкіл түркі халқына
йаруғлуғ йағуғ келтүрмедім. қарулы жау келтірмедім,
Төгүнлік атуғ йүртмедім. Атты әскер жолатпадым. –
деген жазулар соған дәлел [1, б. 44]. Демек, «Тәңір» – байырғы түркілердің табынатын, жаратушы жалғыз құдайы. Көне түркілердің Тәңірге табынған наным-сенімі – ұзақ дәуірдің жемісі. Түркілердің мына мақалы да осының дәлелі: Түн күн тапұн Тәңірге бойнамағыл, Қорқұп аңар еимену ойнамағыл – Бой тартпа, Тәңірге күн-түн табын, Одан қорқып, именгін, ойнамағын. «Күндіз-түні Ұлы Тәңірге табын, түзу жолдан шығып кетпе, бас тартпа; Ұлы Тәңірден именіп, ұял, қорық, ойнама».
Келтірілген деректер бойынша, «Тәңірі» сөзінің бірнеше мағынасы айқындалды. Солардың ең алғашқысы, тұңғыш ұғымы – «аспан, көк». Екінші мағынасы, кейінгі дәуірлерде түркі тайпаларына араб, парсы тілдерінен ауысқан – «Алла», «Құдай» атаулары орнына жұмсалған. Мұның өзі «табиғат пен адам баласын билейтін құдіреттің мекені – аспан, көк» деген сенімнен туғаны күмән туғызбайды.
«Тарихи деректерге қарап «тәңірі» сөзінің көне түркі жазбаларында екі түрлі мағынада қолданылғанын көреміз. Алғаш ол биік тау шыңына қатысты айтылса керек. Кейін ислам дінінің әсерімен семантикалық өзгеріске түскен. Сөйтіп бізге мәлім «құдай», «алла» деген мағынаға ие болған, – дей келе, Т.Қоңыратбаев «Көкке табыну культін біз Қытай жазбаларынан да жиі ұшыратамыз. Олардағы атауы – шань. Демек, «Тянь-Шань» – тау шыңы, «шаньжүн» – тауды мекендейтін тайпа (жүн) атауы болмақ. Мұны біз Сымя Цянның тарихи жазбаларынан анық көреміз» – деп өз ойын білдіреді [2, б. 62]. Ежелгі түрік әулеті өздерінің ұғымындағы ең биік шыңды Хан Тәңірі деп атауы кездейсоқ емес. Бұл да – Тәңіріге табыну мен қастерлеудің бір түрі.
«Көк Тәңірі» мен «Аспан» екеуі екі ұғым. Түріктанушы Қ.Сартқожаұлы «Тәңірі» мен «көк аспан» бір ұғымда жұмсалмайтындығын былай түсіндіреді: «Teηir» (Тәңір) – бұған дейінгі барлық аудармашылар «көк аспан» деп аударып келді. «Тәңір» – байырғы түркілердің табынатын, жаратушы жалғыз құдайы. Тәңір, адам, табиғат жанды, жансыз дүниенің жаратушысы. «Teηir teg teηiride jaratmyš Türük bilige qaγan» деген сөйлемді барлық зерттеушілер «Небопадобный, неборожденный Бильге каган» Н.Х.Оркун «Gode benzer gokte (mevcud)olmus bilge hakan» деп аударған. Бұлардың аудармасы бойынша «аспан іспеттес, аспаннан жаралған» боп келеді. Тәңір – көк аспан емес. Сондықтан, біз «Тәңір текті, Тәңір жаратқан» деп аудардық. Байырғы түркі, парсы қытай деректеріндегі «Нұрдан жаралған» дегеннің көне аналогы болмақ» [3, б. 120]. Демек, тәңірі – исламнан бұрынғы түркі халықтарының негізгі діні. Олар ата-бабаның аруағына сыйынып, аспанға, күнге, айға табынды және отты тазартушы күш ретінде таныды.
Біздің ойымызша «Тәңірі» – байырғы түркілердің табынатын, жаратушы жалғыз құдайы. Тәңірге табыну дінінде – бүкіл әлемді, ондағы тіршілік атаулыны, яғни жаратылыстың бәрін жасаушы жалғыз құдіретті күш бар екені мәлімденген. Сондықтан болар көне түркілер бағзы заманнан қуанса да, қайғырса да, қиындыққа душар болса да, алдағы мақсатына, арманына жетуді көздесе де, бір нәрсені атқарса да, алысқа жол жүретін болса да, аманшылық, денсаулық тілесе де, көкке қарап тағзым ететін болған. Түркі тектес халықтардың дәстүріне сіңісіп кеткен бетке перде ұстау ғұрпы, қазақ халқында келін түсіргенде, келіннің бетіне ақ перде жауып келіп, қайын атасы, қайын енесі, қайын ағалары мен қайын апаларына сәлем бергізу кезеңіндегі оң тізілерін үш рет бүгетіні Тәңірге сыйынып, күнге құрмет көрсетуден бастау алған.
Тәңірлік діннің негізі халықтың дүниетанымынан туындаған, табиғатқа табыну, табиғатты ардақтау салты, аспан денелеріне сыйыну, ата-бабаны ардақтау, ата-баба аруағына сыйыну салты құрайды. Ата-ананы сыйлап пір тұту халқымыздың асыл қасиеттерінің бірі. Аруаққа сыйыну – тіршілікте тындырған істеріне байланысты айрықша қасиет иесі саналған ардақты аталардың рухымен қанаттану, тең болуға талаптану ұғымын білдіреді. Қазақтарда аруақты қастерлеу салты қазіргі күнге дейін өз күшінде.
Тәңір сөзі түркі халықтарында, мәселен, қырғызша – «теңир», «тенир», ұйғырша – «тәңри», өзбекше – «тангри», татарша – «теңре», қарақалпақша – «теңир», алтайша – «тенгри», якутша – «тангара», хакасша – «тигир», «тер», қарашай-балқарша – «тейри», құмықша – «тенгри», «тенгири» және монғолша – «тэнгэр» деп аталады.
Қазақ тіліндегі «Тәңір жаратқан», «Тәңір жарылқасын!», т.б., қырғыз тіліндегі «Тенир жарылгасын!» «Тенир жалгасын!», – сөзбе-сөз: «тәңірі (құдай) оңдасын, жолы болсын», қазақ тіліндегі «Тәңір қолдасын!», қырғыз тіліндегі «Тенирим колдосун!» – сөзбе-сөз: «тәңірі оңдады, жарылқады», т.б. және «Тәңір алғыр!», «Тәңір ұрсын!», қырғыз тілінде «Тенир урсун!» – сөзбе-сөз: «құры, жоғал, өл» деген мағынадағы қарғыс, т.б. сияқты Тәңір теонимінің қатысуымен жасалған фразеологизмдер қазақ-қырғыз халқының дәстүрлі тәңірлік танымын танытатын, ұқсас бейнелі тіркестер болып саналады. Мифологиялық түсінік бойынша бүкіл ғаламды жаратушы, оны билеп төстеуші, табиғаттан тыс бір ғана құдіретті күш ретінде бейнеленетін жаратушы күш Тәңірінің тілдік көріністерін «Әлем ↔ Тәңірі ↔ Өмір ↔ Өлім ↔ Адам» мифологемалары аясында қарастырамыз.
Тәңірі лексемасы тілдік ұжымның когнитивтік санасында тірек сөз концепт ретінде танылып, оның аясына: тәңір алғыр, тәңір атсын, тәңір жазды, тәңір жарылқасын, тәңір тұтты, тәңір пана болсын, тәңір жар болсын, тәңір бұйрығы, тәңір құдіреті, тәңір береке берсін, тәңір жолы, тәңірінің күні, тәңірінің құлы, тәңір сақтасын, тәңірге сыйыну, тәңірге табыну, тәңірден тілеу, тәңірі тізгін оңдаса, тәңірі ісі, т.с.с. мағынасымен байланысты мәнділік ақпараттарды топтастырған. Тәңір алғыр! тәңір алсын! тәңір атқыр! тәңір берсін! тәңірден тап! тәңір жүзіңді аулақ қылсын! тәңір кессін! деген сияқты тіркестер қарғыс мағынада қолданылады. Ал, Тәңір бағыңды ашсын! Тәңір береке берсін! Тәңір жарылқағыр! Тәңір жарылқасын! Тәңір ием жар болсын! Тәңір қолдасын! Тәңір қуат берсін! Тәңір пана болсын! Тәңір оңдасын! Тәңір тілеуіңді берсін! деген сиқты тіркестер алғыс, тілек мәнде қолданылады.
Концептілік өріс аясына кіретін «Тәңірі», «Құдай» культтік лексемасын тілдік санада кейде бірін-бірі ауысырып та қолданылады, синонимдес сөздер, сөйлемде атқаратын қызметтері де бірдей. «Тәңіріге арнап құрбандық шалу» немесе «Құдайға арнап құрбандық шалу» – тәңірді атап мал садақа берді дегенді білдірсе; «Тәңірден мойнына бұршақ салып сұрап [тілеп] алды» немесе «Құдайдан мойнына бұршақ салып сұрап [тілеп] алды» – құдайға мал, жан атап жүріп тапты деген мағынаны білдіреді. «Тәңірден сұрап [тілеп] алған жалғызы» немесе «Құдайдан сұрап [тілеп] алған жалғызы» – әлпештеген сүйіктісі дегенді білдіреді.
Түркі халықтарының мәдениетінде адам есімдеріне де үлкен көңіл бөлінген. Культтік лексемалардың антропонимиялық қордағы үлесін қазақ тіліндегі есімдер ғана емес, араб, парсы тілдерінен енген антропонимдер де құрайды. Түркі халықтарының дүниетанымында, рухани болмысы мен тіршілігінде, оның «ғалам бейнесінде» культ концептісіне енген «Жаратушы күштер» концептосферасы «құдай», «алла», «тәңір» культтік лексемалар аясында топтастырылды. «Алла» араб тілінен, «Құдай» парсы тілінен енген, «Тәңірі» көне түркі тілінен, «Жаппар», «Жаратушы» қазақ тіліндегі баламасы. Кез келген халықтың антропонимиясында әйел, еркек есімдері болады, кісі есімдерінің қойылу үрдісінде гендерлік жүйе сақталады. Қазақ халқы ат қоюға ерекше көңіл бөлген. Сәбидің есімін жақсы, беделді кісілерге қойғызып, батасын алатын болған. Жаңа туған сәбидің есімін ұлттық дәстүрімізге қарай бейімдеп, жақсы ат қоюға тырысқан.
«Алла», «Құдай», «Тәңірі», «Жасаған», «Жаппар» сияқты культтік сөздері негізгі тірек компонент қызметін атқарып, «берді», «берген» деген етістіктермен тіркесіп келіп Аллаберген, Тәңірберген, Жасағанберген, Құдайберген, Аллаберді, Құдайберді, Тәңірберді сияқты кісі есімдері жасалады. Қазақ халқының ұғымында бұл атаулардың сыртқы формасы әртүрлі болғанымен, мағынасы мен мәні бір. Бұл культтік сөздердің астарында «құдай берді», «құдай бере салды», «алла берді», «алла бере салды» деген танымдық түсінік бойынша баланы жаратушы «бір алла берді» деген сеніммен осылайша балаға ата берген. «Алла+берді», «Құдай+берді», «Тәңір+берді», «Алла+берген», «Құдай+берген», «Тәңір+берген» деген құрылымдық модельдер жасайды. Адамдар балаларын жақсы көргенде «алла берген», «алла бере салған», «алланың берген құлы» деген когнитивтік бірліктер осы мақсатта айтылған.
Алла сөзінің көркем есімдерінің де алдына «Абд» яғни «пенде», «құл» деген сөзді, кейде Алла сөзінен соң «Абд» яғни «пенде», «құл» деген сөзді қосып адамдарға есім етіп қойған. Мысалы, «Абд» сөздің басында келіп, «Абдулла», «Абдуррахман», «Абдуррахим» деген кісі есімдері жасалса, сөздің соңында «абд» яғни «пенде», «құл» сөзі жалғасып келіп, «Құдайқұл», «Жаппарқұл», «Тәңірқұл» деген адам есімдері де жасалады. Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.) балаларға ат қою туралы сұралғанда, ол: «Есімдердің ең абзалдары – Аллаһтың көркем есімдеріне «Абд» сөзін қосып құралған есімдер» деген болатын. Бұл есімдердің астарында «алла берген», «алла бере салған», «алланың берген құлы» деген мақсатта айтылған когнитивтік бірліктер байқалады. «Абд» яғни «пенде», «құл» сөздерінің сөзжасамдық мәні бар.
«Аллаберген, Тәңірберген, Жасағанберген, Құдайберген» сөздеріне мәндес «Тілепберген», Тілеуберген, «Тілеуқабыл» деген кісі есімдерінің де негізгі мәні – баланы алладан тілеп жүріп көргені мен тілегенінің қабыл болғаны деген мағынада жұмсалады. Атаудың екінші сыңарындағы «берген», «қабыл» сөздерінің де туынды сөздің мағынасына қосатын сөзжасамдық мәні бар.
Культтік лексемалардың антропонимиялық қордағы үлесін қазақ тіліндегі есімдер ғана емес, араб, парсы тілдерінен енген антропонимдер де құрайды. «Алла» араб тілінен, «Құдай» парсы тілінен енген, «Тәңірі» көне түркі тілінен, «Жаппар», «Жаратушы» қазақ тіліндегі баламасы. Аллаберген, Құдайберген, Тәңірберген, Аллаберді, Құдайберді, Тәңірберді, Құдайқұл, Тәңірқұл, Жаппар, Жаппарқұл, Жаппарәлі деген сияқты жаратушы күштерге қатысты туындаған ер адамдардың есімдері қазіргі таңда да өте сирек кездеседі.
Дәл осындай ұқсастықтар басқа да түркі тілдес халықтарда да бар. «Алла», «Құдай», «Тәңірі» культтік сөздері түркі-татарлардың да адам есімдерінде: «Аллабирде, Аллабиргән, Аллагол, Ходайбирде, Кудайбакты, Ходайбакты, Тәңребиргән, Тәңребирде, Тәңрекол, Тәңребирдиев, Тәңребирдин, Тәңрегулов» деп кездессе, «алла биргән», «алла биргәнем», «алла бабасының улы/кызы» деген когнитивтік бірліктер балаларын еркелеткенде жиі айтылады.
Татар антропонимия саласын зерттеуші ғалым Г.Р.Галиуллина: «В тюркском именнике встречаются следующие имена с компонентом Тенгри (Тәңре): Тәңребиргән, Тәңребирде, Тәңрекол. Традиционное для древнетюркского именника явление – употребление глаголов биргән, бирде «данный» в вышеназванных сложных именах указывает на особое место Тенгри в иерархии языческих божеств. В антропонимах, как в языковых знаках, сохранилась народная память предыдущих эпох. Мы полагаем, что мужские имена Аллабирде, Аллабиргән, Аллагол, Ходайбирде, Кудайбакты, Ходайбакты и т.д. концептуализируют те традиции, которые заложены предками тюрко-татар. Лаская ребенка, нередко называют его «алла биргән», «алла биргәнем», «алла бабасының улы/кызы» (данный богом, сын/дочь Всевышнего)» – деп өз ойын жеткізеді [4, б. 34]. Қырғыз антропонимикасын зерттеуші Қырғыз халқында да жаратушы күштерге байланысты қойылған «Алдаберди, Теңирберди, Кудайберди» деген адам есімдері кездеседі дей келе, «Теңизбай журту жөнүндө» деген әңгімесінде үзінді келтіреді: «Бирок балдарын кудулай баштаганда Теңизбай Суумурунга барат. «Мага тектүү жерден жубай таап бериңиз?» дейт. Суумурун карындашын күйөөгө берип, калың алып койгондуктан, өз кызын берүүнү макул көрөт. Андан Алдаберди, Теңирберди, Кудайберди деген уулдуу болот. Ошентип алты уулдан көбөйүп өзүнчө эл болот» [5, б. 126]. Өзбек антропонимикасын зерттеуші Э.Бегметов: «Имена, Тангриберген, Тангриберди, Тангриқүл, Қуанышбек, Ойзада, Ойкон связаны с культом неба, солнца, и луны, являются ярким свидетельством поклонения и почитания людьми этих небесных и наземных «божеств», — деп жазады [6, б. 18]. Жоғарыда келтірілген қазақ, қырғыз, өзбек, татар тілдеріндегі адам есімдерінің қойылу мағыналары жағынан ортақ ұғымдық, дүниетанымдық байланыс бар екенін аңғардық. Бұл үш тілдегі адам есімдерінің айтылуы жағынан фонетикалық өзгеріске түскенімен, семантикалық мағынасы бірдей.
Сонымен қатар түркі тілдес халықтарда аспан денелері Айға, Күнге, Жұлдызға және жарық пен сәулеге, Күн Нұрына байланысты қойылатын адам аттары ертеден жалғасып келеді, бұл сөздердің астарында Ай, Күн, Жұлдыз культіне табынумен байланысты «Ай, Күн, Жұлдыздарға» деген шексіз құрмет, наным-сенім жатқанын аңғарамыз [7, б. 299-302].
Көптеген ғалымдардың пікірінше, Ай культімен, Күн культімен, Жұлдыз культімен байланысты антропонимдер ең көне болып есептеледі. Ай және күн компоненті бар есімдер түркілерде кеңінен таралған есімдер болып саналады. Көне түркі тілінде Ай культі компонентінің бірінші орында тұруынан Aj qayan (Ай қаған), Aj ölütgi (Ай өлүтчи, Ай өлді), Aj toldi (Ай толды) секілді есімдер көне түркі сөздігінде кездеседі. Түркі халықтарының антропонимжасам жүйесінде Ай культі кеңінен таралған, тұрақты әрі белсенді қолданылатын антрополексема. Ж.Баласағұнның «Құтты білік» шығармасындағы Айтолды және Күнтуды деген қыз баланың есімдері де екі сөздің бірігуінен жасалып, бір ұғымды білдіретін құрылымдық модельдер жасайды: Ай+толды, Күн+толды. «Құтты біліктегі» басты кейіпкерлердің есімдері Айтолды және Күнтуды, олардың есімдері дәулетпен (бақытпен) және әділдікпен байланысты. Аспан культі мен жұлдыздарға қатысты қазақ есімдері аспанға, суға, жерге табынған көне түркілердің наным-сенімімен байланыстырылады (Т.Жанұзақов). Айға байланысты: Айсұлу, Айжарық, Айжарқын, Айнұр, Айшуақ, Айбарша, Айжан, Айкүміс, Айпара, Айбек, Айдос, Айдар, Айдарбек, Айерке,т.б.; Күнге байланысты: Күнсұлу, Күнжарық, Күнту, Күнтуар, Нұрай, Нұралы, Нұрсұлу, Нұржан, Нұрғаным, Нұртай, Нұрбала, Нұрбол, Нұрбай, Нұрбек, Нұрбибі, Нұралы, Нұрғали, Нұрсұлтан, Нұрсұлу, Нұргүл, Нұржігіт. Нұрқасым, Нұртуған, Сауле, Айсәуле, Нұрсауле, т.б.; Жұлдызға байланысты: Айжұлдыз, Жұлдыз, Жұлдызай, Шолпан, Венера, Есекқырған, Үркер т.б. кісі есімдері қойылған.
Профессор Қ.Жұбанов аспан денелері Күнсұлу, Айсұлу, Таңсұлу, Күнжарық, Айжарық, Таңжарық есімдері туралы былай дейді: «Правда, единичны случаи сохранения предполагаемого древнего порядка слов. Иначе и быть не могло, ибо господство новой нормы могло осуществиться после того, как была вытеснена старая. Поэтому и там, где поределенее стоит за определяемым, наше грамматическое мышление не всегда в состоянии это видеть, более того, оно способно превратить определение в определяемое и наоборот. Быть может, такие странные сочетания, как Күнсұлу (Солнце красивое), Айсұлу (Луна красивая), Таңсұлу (Утренняя заря красивая), встречающиеся в традиционных личных женских именах, или аналогичные им мужские имена, вроде: Күнжарық (Солнце светлое), Айжарық (Луна светлая), Таңжарық (Утренняя заря светлая), и были образцами такого расположения слов, при котором определения, выраженные прилагательными сұлу (красивый) и жарық (светлый), следовали за определяемыми күн (солнце), ай (луна) и таң (утренняя заря). Подобное допущение более вероятно потому, что здесь в последних компонентах (сұлу и жарық) нет возможности усматривать сказуемое, а в первых (күн, ай, таң) – подлежащее, так как сочетания, составляющие личные имена, крайнее редко принимают форму предложения, вроде: Жыл келді (Весна наступила), Қожам берді (Мой хозяин пожаловал) и т.д. Чаще всего личные имена, будь они простые или сложные – безразлично – представляют собой выражение либо атрибута некой субстанции, либо предиката некоего субъекта. В первом случае субстанцией, во втором – субъектом мыслится лицо, носящее имя. Так что полный перевод вложенных в вышеперечисленные имена мыслей может быть таков: «(это) – красивое солнце», «(это) – светлое солнце» и т. д. [8, б. 126]. Ғалым «Күн, Ай, Таң» сөздері «сұлу» және «жарық» сөздерімен тіркесіп, Күнсұлу, Айсұлу, Таңсұлу, Күнжарық, Айжарық, Таңжарық есімдері жасалғандығын және сөйлемдегі қызметін анықтайды.
Түркі-татарларда да қазақ тіліндегідей Ай, Көн (Күн, Таң) сөздерінің тірек болуынан: Айбулат, Айваз, Айвар, Айдин, Айнур, Айзат, Айдар, Айдис, Айгөл, Айзидә, Айдан, Айсинә, Айсылу, Айзилә, Айназ, Таң, Таңгөл, Таңчулпан, Таңсылу, Таңнур, Таңсу және т.б. кісі есімдері жасалады [4, 19 б.]. Ал Г.Ф.Саттаровтың мақаласында татар тілінің антропонимиясының ежелгі түркілердің наным-сенімдеріне сәйкес аспанға, табиғатқа табынуды сипаттайтын есімдер Кугәй, (Кук+ай), Айсылу, Чулпан т.б. [9, б. 69]. туралы көрсетілсе, қырғыз тілінде де Айжамал, Айчурек, Толғанай деген қыз балаға есімдер қойылатыны Айға үлкен құрмет көрсетудің мәні.
Сол сияқты, қазақ, қырғыз және татарларда қыз бала, ер балаларға Ай, Күн аттарын қоюудың этимологиясы сұлулықты, мейірімділікті, нәзіктік ұғымдарды аңғартады. Бұл үш халықтағы кісі есімдері екі сөздің бірігуінен жасалып, бір ұғымды білдіретін құрылымдық модельдер жасайды. Мысалы, қазақ тілінде Айға байланысыты: Ай+сұлу, Ай+жарық, Ай+нұр, Ай+шуақ, Ай+барша, Ай+жан, Ай+күміс, Ай-сәуле, Ай+пара, Ай+бек, Ай+дос, Ай+дар, Ай+дар+бек, т.б.; Күнге және нұрға байланысты: Күн+сұлу, Күн+жарық, Күн+ту, Күн+туар, Нұр+ай, Нұр+сұлу, Нұр+жан, Нұр+ғаным, Нұр+тай, Нұр+бала, Нұр+бол, Нұр+бай, Нұр+бек, Нұр+бибі, Нұр+алы, Нұр+ғали, Нұр+сұлтан, Нұр+сұлу, Нұр+гүл, Нұр+жігіт. Нұр+қасым, Нұр+туған, Нұр+сауле, т.б. Түркі-татарларда Айға байланысты: Ай+булат, Ай+ваз, Ай+вар, Ай+дин, Ай+нур, Ай+зат, Ай+дар, Ай+дис, Ай+гөл, Ай+зидә, Ай+дан, Ай+синә, Ай+сылу, Ай+зилә, Ай+наз, т.б.; Қырғыздарда Айға байланысты: Ай+жамал, Айчурек, Толған-ай деген есімдер қыз балаға қойылады.
Қорытынды
Орхон-енисей ескерткіштері бір емес, бірнеше түркі тілдеріне ортақ, жалпы түрклік мұра туралы және онда негізінен VІ-VІІІ ғасырдағы тарихи деректерді баяндаумен қатар, түркі тайпаларының салтын, мәдениетін, күн көру жайларын сөз етеді. Ескерткіштердің негізгі идеясы – түркі тайпаларының ғасырлар бойы аңсаған мақсаты, өз елінің тәуелсіздігі мен өз халқын, жерін ішкі-сыртқы жаулардан қорғау. Сондай-ақ, Күлтегін, Тоныкөкке арналған ескерткіштегі жазулардан көне түркі халықтарының Тәңірге, күнге, суға, Ұмай анаға табынып, тағзым еткенін аңғардық. Орхон-енисей ескерткіштері – түркі тілдеріне ортақ бай мәдениетінің көрінісі.
Зерттеу барысында Культ және оған қатысты атаулардың, тұрақты тіркестердің танымдық тұрғыдан қарастырылуының негізгі үлгісін, олардың ішіндегі ең өзекті «КУЛЬТ» этномәдени концептісінің когнитивтік моделі «Культ» → Абстрактілі категория → Табыну → Құрметтеу → Сыйыну → Жалбарыну деген мифологемалары арқылы анықтауға тырыстық. Соған сәйкес культ элементтерінің лингвосемиотикалық бірліктері талданып, оның құрылымына қатысты атаулардың уәжділігі әлеуметтік-мәдени, табиғи-тарихи ортамен байланысты қарастырылды.
ӘДЕБИЕТ
[1] Күлтегін: Көне түркі жазба ескерткіші /Көне түркі тілінен аудар. М.Жолдасбеков. – Алматы, 1986. -80 б.
[2] Қоңыратбаев Т.Ә. //Ә.Қоңыратбаев зерттеулеріндегі түркология мәселелері. //Кан. дисс. – Алматы, 1993. -139 б.
[3] Сартқожаұлы Қ. Орхон мәтіндерінің аудармасы //Тіл және қоғам. — 2004. — № 1.
-Б.108-121.
[4] Галиуллина Г.Р. Татарская антропонимия в лингвокультурологическом аспекте. Автореферат дисс. …доктр. филол. наук. Казань, 2009. — 44 с.
[5] Осмонкулов Ж. Теңизбай журту жөнүндө [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://sanjira. ru/sanjyra 126.html.
[6] Бегметов Э. Антропонимика узбекского языка. — Ташкент, -1965 — С. 18.
[7] Рысбаева Г.Қ. Animistic beliefs and totemic Personal Names in the world picture. //Life Science Journal. 2014. Volume 11(11s). 299-302 бб. – Режим доступа: http://www.lifesciencesite.com/lsj/life1111s/067_25862life1111s14_299_302.pdf [in English].
[8] Жұбанов Е. Қазақтың ауызекі көркем тілі. -Алматы, 1996. -126 б.
[9] Саттаров Г.Ф. Некоторые вопросы татарской антропонимии. //Вопросы истории философии и педогогики. – Казань, 1965, -вып. 1. С.69.
REFERENCES
[1] Kúltegin: Kóne túrki jazba eskertkishi /Kóne túrki tilinen aýdarma. M.Joldasbekov.// Kúltegin: Kóne túrki jazba (1986). [Monument of ancient Turkic writing] Almaty [in Kazakh]. [2] Qońyratbaev T.Á.(1993). Á.Qońyratbaev zertteýlerindegi túrkologıa máseleleri [Problems of Turkology in A. Konyratbayev’s research]. // Kan. dıss. Almaty [in Kazakh].
[3] Sartqojauly Q.(2004) Orhon mátinderiniń aýdarmasy [Translation of Orkhon texts]. Almaty [in Kazakh].
[4] Galıýllına G.R.(2009). lıngvomádenıettegi tatar antroponımıasy. [Tatar anthroponymy in the linguoculturological aspect]. //The author’s abstract diss. …dr. philol. sciences’ Kazan’ [in Russian].
[5] Osmonqulov J. Teńizbaı jurtý [About Tengizbay people] Retrieved from http://www.science-education.ru/109-9577 [in Kirgiz].
[6] Begmetov E. (1965). Ózbek tiliniń Antroponımıkasy [Anthroponymy of the Uzbek language]. Tashkent [in Russian].
[7] Rysbaeva G. Q. (2014). Animistic beliefs and totemic Personal Names in the world picture. //Life Science Journal. Retrieved from http://www.lifesciencesite.com/lsj/life1111s/067_25862life1111s14_299_302.pdf [in English].
[8] Jubanov E. (1996). Qazaqtyń aýyzeki kórkem tili [Kazakh spoken artistic language] Almaty [in Kazakh].
[9] Sattarov G.F.(1965). Tatar antroponımıasynyń keıbir máseleleri [Some questions of Tatar anthroponymy]. //Questions of history philosophy and pedagogy.- Qazan [in Russian].
Рысбаева Г., Исаева Ж., Тунгушбаева Г., Алиева С.
ДУХОВНОЕ НАСЛЕДИЕ ТЮРКСКИХ НАРОДОВ
Аннотация. В статье рассматриваются исследования о древне-тюркских верованиях со стороны теории «Языковая картина мира». Орхоно-енисейская письменность является общим наследием не только для одного языка, но и для всех тюркских языков. Статья посвящена антропониме арабо-персидского происхождения, которое, посвящено культам «Алла», «Кудай», «Тенгри» и связанным с ними когнитивным фразеологизмам в тюркских языках. Центральное место из древних верований всех тюркских народов (казахов и тюрков-татар) до принятия Ислама было занято культом Тенгри, который был верховным божеством Слова «Кудай», «Алла», «Тенгри» синонимичные культовые слова среди тюркских народов. На основе корней большинство из них часто встречаются в мужских именах. Они объясняются следующим образом: Аллаберген, Тәнирберген, Кудайберген, Жасаганберген, Аллабери, Кудайберди, Танирберди.
Ключевые слова: Орхоно-енисейская письменность; культовые слова; Алла; Кудай; Тенгри.
Rysbayeva Guldarkhan, Issayeva Zhanar, Tungushbayeva Galiya, Aliyeva Salima
THE SPIRITUAL HERITAGE OF THE TURKIC PEOPLES
Annotation.The article considers the research of ancient Turkish believes from the point of «Linguistic Map of the World» theory. Orkhon-Enysei inscription is the general heritage of not only one language, but for all the Turkic languages. And article considers anthroponomy of the Arab-Persian origin that are devoted to the cults of the «Alla», «Kudai», «Tangri» and related to them cognitive phraseologies in Turkish languages. The central place of the ancient beliefs of all Turkic people (Kazakhs and Turki-Tatar) before the Islam acceptance was occupied by a cult of Tengri, which was the Supreme deity. Words «Kudai», «Alla», «Tangeri» among the Turkish people are synonymous cult words. The majority of them has male names on the basis of these roots. They are explained as follows: Allabergen (Аллаберген), Tangirbergen (Тәңірберген), Kudaibergen (Құдайберген), Zhasaganbergen (Жасағанберген), Allaberdi (Аллаберді), Kudaiberdi (Құдайберді), Tangerberdi (Тәңірберді).
Keywords: Orkhon-Enysei inscription; cult words; Alla; Kudai; Tangri.