СИНТЕТИКАЛЫҚ ЖУҒЫШЗАТТАР
Армиянова А.Қ. (Қазақстан)
Әл-ФарабиатындағыҚазҰУ
Ғылымижетекшісі: оқытушыҚазыбековаЭ.Т.
Осыдан 10-15 жыл бұрын тұрмыста пайдаланатын синтетикалық жуғыш заттардың (СЖЗ) атауларын, әсіресе кір жуғыш ұнтақтардың аттарын оңай атап айтуға болатын еді: Астра, Эра, Лотос, Айна, себебі олардың жиынтығы көптүрлі емес еді. Бүгінгі күні әлемдегі химиялық индустрия бізге құрамы, әсері, қасеттері бойынша аса алуан түрлі синтетикалық жуғыш заттарды ұсынып отыр.
Ең алғашқы синтетикалық жуғыш құрал 1916 жылы пайда болған. Неміс химигі Фринц Понтердің тапқан өнертабысы тек өнеркәсіптік қолдануға арналған болатын. Тұрмыстық Синтетикалық Жуғыш Заттар 1935 жылдан бастап шығарыла бастады. Сол кезден бастап олардың қол терісіне зияндылығы азайды. Содан бері тар пайдалану аумағы бар СЖЗ бірқатары жасалынды, ал олардың өндірісі – химиялық өнеркәсіптің маңызды саласы болып табылады.
Тұрмыста пайдаланылатын химиялық заттар – қазіргі уақытта дамыған өндірістің өніміне айналып отыр. Үйдегі тазалық жұмыстарында оларды пайдаланбау мүмкін емес. Бірақ та біз оларды пайдаланар алдында, біздің денсаулығымызға келтіретін зияны туралы ойлана бермейміз. Мысалы, қазіргі тұрмыста пайдаланып жүрген кір жууға арналған ұнтақтарда полифосфаттар бар, ал олар адам денсаулығына, қоршаған ортаға аса зор зиян келтіреді. Беттік активті заттар (БАЗ), хлор, көмір қышқыл газы, азоттың оксидтері, фенол, формальдегид, ацетон, аммиак, ағартқыштар, ароматизаторлар – осы химиялық заттар, біздің күнделікті тұрмысымызда қолданылатын (кір жуғыш ұнтақтарда, киім тазартқыштарда, ыдыс, ванна, туалет тазалағыштарда) парфюмериялық заттар құрамында кездеседі. Бұл заттардың барлығы да биологиялық жағынан белсенді. Ешкімге құпия емес, қоршаған ортаның осы заттармен ластануынан, халықтың арасында мынандай аурулар көптеп кездеседі: аллергия, бронхит, түрлі тері аурулары. Тағы бір айта кететін жәйт, осы тұрмыстық химия заттарын мөлшерден тыс пайдаланудың әсерінен пайдалы микрофлора ластанады. Ғалымдардың айтуынша, планетамызда аллергия ауруының көбейіп кетуі шамадан тыс химиялық заттарды қолданудың әсерінен, адамның иммундық жүйесін бұзылған деп отыр.
Бүгінгі күні синтетикалық жуғыш заттар өндірісінің үнемі өсу жағдайында олардың құрамындағы химиялық заттардың қауіптілік дәрежесін анықтау, олардың қоршаған орта мен адамға зияндылығын зерттеу көкейтесті мәселе болып табылады. Себебі ең қауіптілігі сол, СЖЗ ерітіндісінде пайдаланғаннан кейін де құрамындағы химиялық заттары сақталады. Олар адам тікелей пайдаланған уақытта да адамға, пайдаланудан қалған қалдық ерітіндісінің де қоршаған ортаға (су, топырақ) белгілі дәрежеде зияны бар екендігі дәлелденген.
Тұрмыс химиясының кейбір бағыттары
Бүгінгі күні химия халық шаруашылығының барлық салаларында, күнделікті тұрмысымызға кеңінен қолданылып отыр. Соңғы кезде жедел қарқынмен дами бастаған өндіріс салаларының бірі – тұрмыс химиясы. Тұрмыс химиясының негізгі мақсаты – үй-ішін, жиһаздарын, көрпе-төсекті, киім-кешектерді, мебельді, қабырғаларды тазалайтын, жуатын құралдар, косметикалық препараттар дайындап шығару. Тек бір ғана мұнайды өңдеу арқылы химиктер халық шаруашылығына және күнделікті тұрмысымызға қажетті жанармайлар, дәрі-дәрмектер, бояулар, әртүрлі шайырлар, лактар, полимерлер, жуғыш заттар мен көптеген косметикалық препараттар беріп отыр.
Сатылымдағы кір жуғыш ұнтақтар, негізінен, фосфат құрамдас болып келеді. Ал, фосфат-кір жуғанда суды жұмсартып, кірді кетіреді. Оның құрамындағы кірді ағартатын химиялық қоспалар мен жуылған кірге хош иіс беретін заттар жуылған мата талшықтарында қалып қояды. Оларды шайып шығару үшін кемінде кірді 7-9 рет таза сумен шайқау керек. Шынына келгенде, жуылған кір 2-3 рет ғана шайылады да, олардың бәрі матада қалып қояды, сөйтіп адам ағзасына зиянын тигізеді. Мысалы, қышыма, қотыр сияқты тері дерттері осыдан келіп шығады екен. Адам терісін шектен тыс құрғатып жібереді.
Синтетикалық қоспа адам ағзасына келіп түсіп, аллергиялық реакция туғызуы мүмкін. Енді осы факторға бүгінгі күнгі адамдардың ағзасындағы иммунитет қасиетінің нашарлауын қоссақ, онда кір жуғыш ұнтақты дағдылы пайдаланудың адамға тигізетін залалын айтпай кетуге болмайды.
Аллергиялық аурулардың келіп шығуына адамның иммундық жүйесінің төмендеуі себепші болады. Бұл, сөз жоқ, жас ұрпақтың болашағына қауіптене қарап, тиесілі баға беруді, мұндай дерттің алдын алу шараларын ертерек қолға алуды міндеттейді.
Синтетикалық жуғыш заттар жоғары спирттердің күрделі эфирлерінен күкірт қышқылы қатысында алады. Синтетикалық жуғыш заттар құрамында ПАВ, фосфор түұздары, силикаттар, сода, хош иісті заттар,заттарды ағартқыштар кіреді.Оларды қолданғанда өте баяу айырылады,сондықтан табиғатқа ,қоршаған ортаға тірі организмдерге зияны тиуі мүмкін.Сондықтан жаңа жуғыш заттар жасағанда тек жоғары сортты жуғыш заттар ғана емес, қоршаған ортаға зияны тимейтін заттар жасауға ұмтылу қажет.
Синтетикалық жуғыш заттардың құрамы, қасиеттері және жіктелуі.
Тұрмыста кір жуу – ең қиын процесс. Кір жууда көмекші ретінде беттік-активті заттар (БАЗ) болып табылады. Тұрмыстық химияда кір жуғыш ұнтақтардың ролі зор. Беттік активті заттар дегеніміз – молекуласында бір мезгілде екі қарама-қарсы қасиеттері бар топтар полюсті (гидрофилді) жәнеполюссіз (гидрофобты) топтар бар органикалық қосылыстар.
Кір жуу процесі 3 кезеңнен тұрады:
1) тазаланатын беттен кір бөлшектерін бөлу;
2) суда ерімейтінкір бөлшектерін ерітіндіге өткізу;
3) кір жуғыш ерітіндідегі жүзінді бөлшектерді ұстау, яғни ресорбцияны болдырмау
БАЗ өндірудің негізі кезеңдері:
1) Күкірт қышқылы мен жоғары спирттердің күрделі моноэфирін алу:
C16H33OH + H2SO4 → C16H33O-SO2-OH + H2O
2) Алынғанэфирді сілтімен бейтараптандыру:
C16H33O-SO2-OH + NaOH →С16H33O-SO2-ONa + H2O
метилкүкіртқышқылыныңнатрийтұзы
Ренгенфлуоресценттіанализнәтижесі. Күкірттен алюминийге дейінгі элементтерге ренгенофлуоресценттік анализ нәтижесі төмендегідей болды:
Кесте 1
Ренгенфлуоресценттік анализ
Элементтің
аты
Миф
Пемосс
Losk
Ariel
Taid
Pеrsil
S күкірт
62.07
81.66
80.82
63.04
66.42
63.04
P фосфор
25.34
21.73
15.34
23.8
26.82
19.90
Si кремний
6.45
15.22
15.34
6.01
6.09
15.87
Ca кальций
—
0.76
—
—
0.65
0.69
K калий
6.12
—
—
—
—
—
Fe темір
—
—
—
—
—
—
Cu мыс
—
—
0.44
—
—
—
Al
алюминий
—
—
—
—
—
—
Осы улы химикаттардың орнын мынадай алмастырушы заттарды пайдалануды ұсынамын:
Тұрмыста жиі қолданылатын сырлы ыдыстарды ас тұзымен тазалауға болады. Ал, ыдыс жаңадан сатып алынған болса , онда оны шамалы тұз салынған (1л суға 5 шай қасық тұз салынған ) суда қайнатқан дұрыс . Сонда ол ұзақ уақыт сақталады. Эмальды ыдысқа ыстық суды немесе ыстық ыдысқа салқын суды бірден лақ еткізіп құюға болмайды , себебі эмаль қабаты шытынап, торланып сызаттанады .
Шаруашылық дүкенінен жаңадан сатып алынған таба (сковородка ) түбінде тамақ күйіп, қатпауы үшін, өсімдік немесе мал майын құйып, 5-6 мин қыздырады. Кейде оған ірі ас тұзын қосады . Ал тұз қоспағанның өзінде бәрібір майдан кейін тұз салып араластырып, шүберекпен ысқылайды. Ыдысты таза сумен жуады.
Шәйнектің ішіндегі қақты тазалау. Ең таза деген судың құрамында жақсы, не нашар еритін тұздар кездеседі. Су құрамында өте аз болса да нашар еритін мысалы, ас содасы т.б. мынандай табиғи тазартқыш заттар.
–лимон шырыны татты кетіреді, терезе жууда және киімдегі дақты кетіруге қолданады
–Сірке қышқылы дақты кетіреді, дезинфекциялау, плиталарды тазалау, кафель, қақты кетіру үшін қолданылады.
Химиялық заттарды қолданғанда мына ережелерді сақтау керек:
Химиялық заттар ауаны ластамас үшін бөлмені желдетіп тұру керек;
Химиялық заттардың орнына жуатын шаңсорғыштармен тазалап отыру;
Түкті кілемдерді , төсеніштерлі азайту, себебі олар шаңды көп жинайды ;
Кез-келген химиялық затты пайдаланғаннан кейін, тіпті сабынмен жуған соң да қолды сумен көп мөлшерде жуу керек;
Ыдыс жуғанда да , таза сумен көп мөлшерде жуып шаю керек;
Кір машинадан алған соң, кірді бірнеше рет таза сумен жуу керек , себебі кір жуғыш машина содасын кетірмеуі мүмкін.
Химиялық жуғыш заттар күнделікті тұрмыста жиі қолданылады. Сатып алар кезде мынаған көңіл аударған дұрыс:
–Затты тек сертификаты баркомпаниялардан алып дағдылану керек;
– Өнімнің адам денсаулығына және экологияға зияны жоқтығы туралы мекеменің растаған мөрі басылу керек;
Компания өнімдері ұзақ уақыттан бері рынокте аты белгілі болғаны дұрыс ;
Өкінішке орай, дүкен сөрелерінде тұрған жуғыш заттар құрамында, көптеген дамыған елдерде алынып тастаған заттарды кездестіруге болады .
Айналадағы ортаны қорғау, сақтау, аялау бүгінгі таңда үлкен мемлекеттік , тіпті ғаламдық мәні бар мәселеге айналып отыр. Оған әрбір саналы азамат, әрбір жанұя ат салысуы керек. Айталық, бір жанұя демалыс күні үйін, жуып, көрпе-төсектерін, кілемдерін, есік, терезелерін сүртіп, және бау-бақшадағы түрлі зиянкестерді жойды делік. Әрине бұл құптарлық шаруа. Ол әуелі мұны тұрмыстық химиялық препараттарды пайдаланып жүзеге асырды. Бұл әлгі химияның пайдасы. Сондай-ақ осы жұмыс кезінде қаншама кір жуған су төгіліп, ыдыс, түрлі құты мен сауыттар, синтетикалық дорбалар босап, қыруар қоқыс пайда болды емес пе? Сөзсіз бұл тұрмыста қолданылатын химиялық заттардың зиянды жағы, өйткені босап қалған қоқыс әуелі ауланы, ыбырсытады. Ал мұндай препараттарды қаншама жанұя пайдаланады. Демек, қалған қоқыс та көбейе түседі. Біздің айтарымыз, өздеріңізге және елімізге де пайдалы болатын заттарды қолданайық, сонымен қатар дұрыс пайдалануды үйренейік.
Әдебиеттер
1. Күзембаев Қ. «Химия тұрмыста» Алматы , 1987 ж
2. Козловский А.П. «Химия в быту» Из-во «Знание» 1974г.
3. Жайлауов С. «Тұрмыста пайдаланыратын химиялық товарлар» Алматы,1988 ж.