Некелесу дәстүрі. Қазақстанның кең байтақ жерін мекеңдеген қазақ халқының төңкеріске дейінгі некелесу және үйлену тойын өткізу дәстүрі жайында мол деректер бар. Қазақстанның әр өңіріне жолы түскен саяхатшылар, белгілі ғалымдар, қызмет бабымен келген жергілікті қызметкерлер түрлі ру-ұлыстар арасынан сан алуан құнды деректер жинап, баспа жүзін көрсетсе, кейбірі архив қоймаларынан орын алған. Кезінде ешбір зерттеушінің көзіне түсіп, құлағына шалынбай, ұмытылғаны да болған. Дегенмен ел арасында қазірге дейін сақталып келе жатқан дәстүрлер жайында осы деректерге, кәрі құлақ қариялардың айтқандарына, ауыз әдебиетінің мұраларына сүйеніп, белгілі бір тұжырымдар жасауға болады.
Қазақ халқының ұлын үйлендіріп, қызын ұзатуда ғасырлар бойы желісін үзбей жалғасып келе жатқан өзіндік салт-дәстүрлері бар. Бұл әдет-ғұрыптар ұрпағының келешегін, нәсілінің болашағын ескеруден туындаған.
Отбасы және неке мәселесі бұрын біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс тіршілігінде айырықша орын алған. Өйткені негізінен мал бағып көшпенді тұрмыспен күнелткен олар ежелгі замандардан-ақ рулық-тайпалық одақтар құрып, кең далада көшіп қонған. Осындай тауқыметі мол тұрмыс-тіршілік әрбір ру-тайпаның ішкі ауыз-бірлігі мықты болуын талап еткен. Мұндай ауызбірлік отбасынан, ағайын-туыстардан және жекжаттардан тұратынын ұғынған ата-бабаларымыз алыстан қыз алып, алысқа қыз беру арқылы жат ру-тайпалармен достық қарым-қатынасын нығайтып отырған. Әсіресе, мұндай қарым-қатынасты жалғайтын қыз деп түсініп, қыз баланың тәлім-тәрбиесіне ерекше мән берген. Барған жерінде қыз бала тәрбиелілігімен көзге түсіп қана қоймай, сол барған жеріне өз елінің дәстүр-салтын, қағида ережелерін таратады деп санаған. Нәтижеде отбасында институттар қалыптасып, жетіліп, дамып отырған.
Ежелгі қалыптасқан дәстүр бойынша, қазақ жұртында отау тігудің бірден-бір жолы — құда түсіп, қалыңмал төлеп үйлену арқылы жүргізілді. «Құда түсіп, калыңмал төлеп үйлену» деген ұғымның мағынасы өте кең. Бұдан қазақ жастары қалыңдығын өздері таңдап-талғамай, оларға болашақ жарын тек әкесі алып берген екен деген қорытынды шықпауға тиіс. Әрине, қазақтар көбіне балаларды атастыру арқылы үйлендіретін. Атастыру — екі жан достың әйелдері бір мезгілде аяғы ауырлап, олар «егер сенің әйелің қыз туып, менің әйелім ұл туса, екеуміз құда болайық» деп бөпелер тумай-ақ өзара келісу. Дегеніндей болса, уақыты келгенде екі жасты үйлендіретін. Егер екеуі де ұл, не қыз болса, онда олар өскен соң әкелеріндей дос болып өтуге тиісті болған. Бұл салттың көрінісі «Қозы Көрпеш — Баян сұлу» жырында жақсы сақталған.
Ал «Қыз Жібек», «Қамбар батыр», «Қобыланды батыр» секілді эпостық мұраларымыздан жігітке де, қызға да жар таңдап, ұнатқан адамына қосылуына ерік берілген ежелгі дәстүр сілемін көреміз. Қазақтардың құдаласу рәсімі өте күрделі, ол кейде 10 жыл немесе одан да көп уақытқа дейін созылуы мүмкін. Ал малы тапшы шаруаларға, әсіресе кедейлерге 27, 17 бас мал төлеп келін түсіру оңайға түспейтін. Тақыр кедей балалары әуелі өздері бірнеше жыл жалға жүріп, қалыңға беретін мал жиятын немесе оңтүстікте қалыңдық үшін қыз әкесіне қызмет ету әдеті де болған. Әке-шешеден жастай айырылып, кедей туысының қолына қараған кыздар мен жесір қалған кедей әйелінің қыздарына құда түсіп, азын-аулақ малын беріп, күйеу әкесі қалыңдықты 9~10 жасқа толысымен өз қолына алып бағатын да әдет болған. Мұны қазақ «қолбала» етіп алу дейді. Қолбала болып жүрген қыз бала болашақ күйеуімен бірге өскенмен, балиғатқа толғанша ерлі-зайыптылық ғұрыпты құрғызбайтын.
Жастай некелестіру — қазақ арасында ертеден келе жатқан дәстүр. Кей уақытта қыздарды 13 —14 жасында ұзатса, ер балаларды 15—16 жасында балиғатқа толды деп үйлендіре берген. Бұл дәстүр халық арасында ашық көрініс тапқан.
Халық түсінігі бойынша неғұрлым жастарды ерте үйлендірсе, олар әрбір жағымсыз қылықтардан аулақ болып, ұрпақтары көп, мықты болады деген сенім де болған.
Ертеректе, хан Тәукенің тұсында еркек 15, әйел 16 жасыңда некелесуге ерікті екен. Әйелдің тұрмысқа жасы жетіп шығуын ел ағалары текке көздемесе керек. Үйдің ішкі, сыртқы тіршілігінің бар тауқыметін тартатын әйел затының еркектен гөрі естірек, төзімдірек болуы өмірдің қажеттілігі еді. Бертін келе бұл заң күшін жойып, қазақтардың некелесуіне жас жағынан шек қойылмайтын болды.
Осы некеге қатысты ежелден келе жатқан, қазір де сақталатын бір шарттың барын айта кеткен жөн. Қазақта 7 атадан қосылатын туыстардың некелесуіне тиым салынған. Өгей шешеге, асыранды қызға, келінге, енеге үйленуге болмайды. Сондай-ақ, әйелінің көзі тірісінде еркек балдызына, қайынбикесіне, қайынағасының қызына үйлене алмайды. Бөле, немере ағайындардың некелесуіне тыйым жоқ.
Жігіт тарапынан қыз таңдау аяқталған соң, айттырылған қызға құда түсу, құда болу қамына кіріседі. Оны жаушы жіберуден бастайды. Жаушының міндеті – қыздың басының бостығы, разылығы, егер қарсы болмаса, құдалыққа келу мерзімін анықтап қайту. Жаушы болып баратын адам сөзуар, халқымыздың әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерін молынан білетін, пысық болуы тиіс.
Жаушыны дұрыс қарсы алып, қонақасы беру, қыз жағының кетәрі емес екендігінің белгісі. Жаушы ұсынысын тындаған қыз жағы, болашақ құдасының жайын сұрап, қалыңмал мөлшерін, құдалардың келу мөлшерін шамалап білдіреді. Жаушыға шапан кигізіп аттандырады. Мұндай шапанды шеге шапан дейді.
Жаушы оралған соң, жігіт әкесінің үйіне жанашыр туысқандары жиналып, құдалық жөні әңгімеленеді, кімдер қашан баратыны анықталады. Бас құда міндеті кімге тапсырылатыны айтылады. Құдалыққа баратын құдалар саны 5 не 7 кісіден тұрады. Кейде онан да көп не аз болуы құдалардың ауқаттылығына, әлеуметтік жағдайына байланысты болады.
Ең әуелі қыз бен жігіттің әке-шешесі құдаласуға келісіп, қалың мал жөнінде сөйлеседі, жігіт әкесі осы келісімнің белгісі ретінде қызға үкі тағады. Егер қыз әкесі келісімді бұзса, үкіні қайтарып қана қоймай, айып төлейді, ал келісімді жігіт жағы бұзса, үкі қайтарылмайды. Бұл келісімнен кейін заңды құдаласу басталады. Жігіттің әкесі руының сыйлы адамдарынан құда сайлап, қыз ауылына жібереді. Қыз жағы құдаларын қарсы алып, күтіп, қайтарында киіт кигізеді. Киіт құдалардың жасына, беделіне қарай беріледі. Ең қымбат киіт жігіттің әкесіне беріледі, оның құдалардың құрамында келу-келмеуі шарт емес. Құдалары келгенде қыз әкесі ақ қой сойып, бата оқытып, кішігірім «құда түсер» тойын жасауы керек. Осы той үстінде құдаларға құрт қатқан сорпаға салынған құйрық-бауыр тартады. Ақ қойды бауыздаған сәтте «ақ қойдың қаны ағып, ақ бата оқылды» деп бата оқып, бет сипасады.
Құдалар оралған соң көп ұзамай қыз тарапының құдалары шақырылған. Оларға да жоғарыдағыдай сый-сыяпаттар көрсетіліп, киіт кигізіп, мініс мінгізгені әрі қалыңмалын түгелдей, не алғашқы келісілгендей бөлігін де қосып айтады. Келген құдаларға күйеу бала көрсетіліп, көрімдігі алынады. Көрімдік мөлшері бір жылқыдан кем болмайды.
Құдалар бір-бірін осылай шақыруы кейде көпке созылса, кейде қысқа мерзімде өтеді. Егер үйленетін қыз жас болса, ұзаққа созылады, ал ер жеткен болса, қысқа мерізімде өткізіп, қызды ұзатуға кіріседі.
Әр елдің салты басқа демекші Кіші жүз қазақтарының құдаласу дәстүрінің ерекшеліктері туралы Л.Ф. Баллюзектің «Народные обычай, имевшие, а отчасти и ныне имеющие в Малой Киргизской орде силу закона» атты еңбегіне (1871) көз жіберейік: ұлын үйлендіргісі келген қазақтар әл-ауқаты өзімен тең келетін, олай болмаған жағдайда туысы жағынан тектілерімен немесе ұшқыр ат, жайқалған жорға сияқты өте сирек кездесетін асыл тұқымды мал иелерімен құдаласуға тырысады. Сөйтіп болашақ құдаларының көк шалғынды шабындығы мен жайылымына көзін сүзіп, оларға өзі барады немесе басқа біреуді жібереді. Егер құдаласуға келісе қалса алдын ала қалың мал, оның саны мен төлейтін уақытын белгілеу, қазақтар «құда түсер» деп атағандай, арнайы құда түсу үшін хабаршыны қай кезде жіберуге болатыны жайында сөз байласады. Сондай-ақ болашақ келінін қолға қондырғанша келеңсіз бір жайға ұрынып қалмау мақсатында немесе құдалық төңірегінде екі жағынан да бір-біріне алакөздік тудыратындай күдік болмауы үшін төлем, яғни «қарғыбау» деп аталатын жөн-жоралғы жасайды, бір жылқы, не он сомнан алпыс сомға дейін күміс ақша төлейді.
Осылай келіскендерімен қалыңдық жағы күйеу жағына белгіленген күнге хабаршыларын тікелей жібере салмайды, сол күні арнайы шақырумен келгендерді күтеді – ол хабаршылардан белгілі бір мөлшерде малдай, немесе шапан сияқты сый-сыяпаттар алғаннан кейін, әдетте ет жақын туысқандарынан, ағайындарынан (дос жолдастарынан), болашақ құдаларының тұрмыс жағдайларына қарай кем дегенде үш, не әрі кеткенде он адамнан хабаршылар жібереді.
Қазақтар құдалар деп атаған бұл хабаршыларға кәдімгі құда түсер той, яғни арнаулы құдалыққа байланысты өткізілетін салтанат көрсетіледі. Оның ең басты жоралғысы – құдаларды арнайы пісірілген ерекше тағаммен, малдың басқа бірде-бір мүшесі араластырылмай – тек құйрық пен бауырдан жасалған тағаммен сыйлайды. Одан кейін осы дастарханға бата жасалады, яғни құдаласқан жақтарға басталған жекжаттықтың берік болуына, ынтымақтық сөз байласуға ақ тілектер айтылады. Жас жұбайлардың некеге отыруына жол ашылғанының алғашқы айғағы ретінде құйрық-бауыр жесіседі.
Құйрық-бауырды қосып тартудың мәні зор: бауыр — күллі бауыр, туыс-жекжаттың белгісі, бір бауырды бөліп жеп, екі жақ бауырласқаңдай болады. Құйрық — малмен жан бағып отырған қазақ үшін малдың, молшылықтың белгісі, яки арадағы алыс-беріс көбейсін дегенді білдіреді. Бір жағынан құйрық-бауыр заң орнына да жүреді, алда-жалда құдалықтың барысында дау туса, билер: «құйрық-бауыр жедіңдер ме?»— деп сұрайды, құйрық-бауыр жегендері расталса, құдалық заңды деп саналады.
Ақ бата беріп, қызыл қан шығарып, құйрық-бауыр жесіскеннен кейін құдалар торқалы той, топырақты өлімде бастары ажырамай, бірге тойлап, бірге көтеретін ең жақын жекжаттар болып саналады. Осы жиында құдалар өзара ақылдаса отырып, қыздың ұзатылу мерзімін, қалыңмал мен жасау мөлшерін келісіп, белгілейді.
Құдалық әбден қызған сәтте «Қуаныштарың құтты болсын!» деп кіріп келген бір топ әйел шашуды сылтау етіп, құдаларға үлкенді-кішілі құрттарды жаудырады. Шашу үстінде басы жарылып, көзі іссе де ешкім ренжімеуге тиіс. Әйелдер шашудан соң «құда тартуға» белсене кіріседі. Қонақтарға жеке-жеке талап қойып, біріне ән салдырса, екіншісіне күй тартқызып, үшіншісіне жұмбақ шештіріп, жаңылтпаш айттырады. Талапты орындай алмағандар тиісті жазаларын алады. Бірінің басына құрым қалпақ кигізіп, бетіне күйе, ұн, балшық жағады. Енді бірінің үстіне суық су құйып, өгізге теріс мінгізеді. Жетісуда құданы төрт тағандап тұрғызып қойып, үстіне мінген алты әйелді есіктен төрге, төрден есікке дейін апаруын талап ететін ойыны «алты қатын жортақай» деп аталады. Немесе Солтүстік Қазақстанда құдаларын өгізге теріс мінгізумен қатар, арбаға жегу де болған. Бұл кеште каншама қиын, қисынсыз талап қойылса да, құдалар мойын ұсынып, артын әзіл-күлкіге бұрып, тапқырлық көрсете білулері керек. Құда тарту салтының өзегінде ойын-сауық, таң-тамашаға құмарлықпен қатар, қарсы жақтың мінез-құлықтарын сынау, жіті танысып, етене жақындасу үлгісі жатыр.
Құда түсу тойы аяқталған соң, киіттің үлкенін жігіттің әкесіне кигізіп, өзгелеріне жолының үлкендігіне қарай ат мінгізіп, түйе жетектетіп, риза қылып шығарып салады.