Зәуре Қартова,
“Рухани жаңғыру” әлеуметтік-гуманитарлық
зерттеулер институтының
директоры,
Жазира Көкбас,
“Абайтану” ғылыми-әдістемелік орталығының ғылыми қызметкері
Бірлік пен игілік мерекесі
Наурыз – шығыс елдері үшін бірліктің, татулықтың, еңбектің, көктемнің, ізгіліктің, бақыттың бастамасы. Бұл мейрамның философиялық мәні, шығу тарихы тереңде жатыр. Жер бетіндегі ең ежелгі мерекелердің бірі саналатын Наурызды осыдан бес мың жылдан астам уақыт бойы батыс және Орта Азияның көптеген халықтары көктем мен табиғаттың жаңару мерекесі ретінде тойлап келеді.
Бұл мереке туралы тарихи мә¬ліметтер ежелгі және орта¬ға¬сырлық авторлардың еңбекте-рінде кездеседі. Ахеменидтер мем¬лекетінде (б.з.д. VI-IV ға¬сырлар) және Сасанидтерде (б.з.д. III-VII ғасырлар) “Навруз” ең маңызды мереке болып са¬нал¬ды. Ежелгі грек тарихшысы Страбон бұл мереке туралы бы¬лай деп жазды: “Ең ежелгі уа¬қытта және бүгінгі күнге дейін Месопотамия тұрғындары бұл кү¬ні Өрт ғибадатханасында жи¬налады. Бұл ең құрметті мере¬ке, саудагерлер дүкендерін жа¬бады, қолөнершілер жұмысын тоқтатады, барлығы көңіл көте¬ре¬ді, бір-бірін от тиген сусындар мен тағамдармен емдейді”. Ме¬рекенің шығу тарихы ежелгі Ирандағы Күнге табыну дәстү¬рі¬мен және аты аңызға айнал¬ған Заратуштра пайғамбардың (Зороастр) есімімен байланыс¬ты деп саналады. Зороастризм¬нің “Авеста” атты қасиетті кіта¬бын¬да “Навруз” мерекесі тура¬лы айтылады.
2020 жылы қазақстандық “Ру¬хани жаңғыру” қоғамдық-гуманитарлық институты осы мере¬кені тойлаудың тұжырымда¬ма¬сын қайта қарап шықты. Оның аясында бұл мерекені тойлауға 14 наурыздан 23 наурызға де¬йінгі аралық ұсынылды. Әр күн¬нің өз атауы болуы тиіс. Олар мыналар: Көрісу күні, Табиғат күні (Жайлау күні), Ата-бабалар мен баталарды еске алу күні (Ше¬жіре күні), Тарих күні (Та¬рих¬¬қа тағзым күні), Игі істер күні (Игі істер күні), Спорт және ше¬берлік күні (Шымырлық пен ше¬берлік күні), Даналық және білім күні (Зияткерлік күні), Құрмет күні (Жо¬ралғы күні), Ұлттық та¬ғам¬дар күні (Ұлттық дәстүрлер күні), Ұлыстың ұлы күні.
Көрісу күні мерекелік іс-шаралар басталады. Адамдар бір-біріне деген ізгі тілектерін айтып, ауылдың, әулеттің қа¬рия¬ларына алғыстарын білді¬ріп, ағайын-туыстарымен көрі¬седі, олардың денсаулығы мен хал-ахуалын сұрап ақжарма тілектерін айтады. Өткен-кет¬кен ренішті ұмытып, жаңа күн¬мен бірге жаңа өмір бастайды.
Табиғат күні (Жайлау күні). Наурызды тойлау ежелгі салт-дәстүрмен байланысты, таңа-лакеуімнен тұрып, маңайды та¬за¬лап, Бұлақ басына барып кө¬зін ашады. Таңды қарсы ала отырып, барлық ересек тұрғын¬дар, жастар мен балалар қол¬дарына күрек, кетпен алып, та¬биғатқа деген сүйіспеншілік¬те¬рін көрсетіп, қамқорлық жасай¬ды. “Бір тал кессең, он тал ек” деген дана халқымыздың сөзін ескере отырып, табиғатты кө¬гал¬дандыру жұмысын да іске асы¬рады. Дәл осы уақыттан бас¬тап жерді көктемгі егістікке дайындау, мал төлдету жұмыс¬тарының қызатын шағы баста¬лады. Бұл күні табиғатта жаңа¬ру болады, алғашқы көктемгі күн күркірейді, ағаштар бүршік жарып, жер бусанып, малдың аузы көкке, халықтың аузы аққа тие бастайды.
Ата-бабалар өсиетін еске алу (шежіре) күні. Түркі халық¬та¬ры исламды қабылдағанға де¬йін де (Наурыз мерекесі тойлан¬бай тұ¬рып) ата-бабалар рухына тағ¬зым ететін болған. Бұл күні ата-бабаларымыздың рухына бағыштап құрбандық шалып, келер жыл¬дан жақсылық сұрап, бақыт пен берекенің бастауы болса екен деген үміт, наным-сенім орын¬далады.
Тарих (тарихқа тағзым) күні. Бұл күн халықтың тарихи жадын жаңғырту болып саналады. Өт¬кенге көз жүгіртіп, болашаққа үмітпен қарау үшін ұлттық құн¬дылықтарды жас ұрпаққа ұғын¬дыру, тарихи, өлкетану, көркем және әскери мұражайларға сая¬хат¬тар ұйымдастыру – басты міндетіміз.
Қайырымды істер (игі істер) күні. Мерекенің құрамдас бөлік¬терінің бірі – адамдарға құрмет¬пен қарау, көмек көрсету. Бұл күні мейірімділік акциялары, эко¬логиялық акциялар, ағаш отыр¬ғы¬зу және табиғатты тазарту ша¬ралары өткізіледі. Адамдар көк¬темгі маусымға дайындалады. Көктемгі күн мен түннің теңесу мерекесі қарсаңында адамдар өз үйлерін ретке келтіріп, қарыз¬дарын төлейді, ренжісіп қалған адамдар татуласады.
Спорт және шеберлік (шы¬мыр¬лық пен шеберлік) күні. Бұл күні ұлттық ойындар, дәстүрлі ат жарыстары, ойын-сауықтар ұйы쬬дастырылады. Қа¬зақ хал¬қының ең танымал ұлт¬тық “ай¬қын-ұйқыш” және “ауда¬рыспақ”, “көкпар”, “қыз қуу” сияқ¬ты ойын¬дары мерекенің сәнін кір-гізеді. Наурыз мерекесі спорттық кү¬рессіз аяқталған жоқ, оған тек ұл¬дар ғана емес, қыздар да қа-тыса алды. Спорттың барлық тү¬рі сән түзеп, халыққа мереке¬лік көңіл күй сыйлайды.
Даналық пен білім (зияткер¬лік) күні. Қазақ халқының бай ауыз әдебиетін, шешендік өне¬рін ұрпақ жадына сіңіру жұмыс¬тары атқарылуы тиіс. Бұл рухани мұ¬раны зерттеу және онымен таны¬су – ғылыми қоғамдас¬тық¬тың ал¬дында тұрған үлкен мін¬дет. Ба¬ла¬лар мен жастардың зияткерлік әлеуетін дамыту мақ¬сатында ұлттық фольклормен танысты¬ру¬дың тиімділігі көп. Эпостық жыр¬ларды, мақал-мә¬телдерді, жұмбақтарды, шежіре¬лерді, аңыздар мен батырлық эпостар¬ды танымал ету үшін әртүрлі ша¬ралар ұйым¬дастыры¬луы қажет.
Ұлттық тағамдар күні. Бұл күн¬дері көп тамақ келер жылы тоқ¬шылық пен молшылық болсын деген ниетпен жасалады. Түстен кейін ауылдың жанындағы бел¬гіленген жерде мал сойылып, оның етінен “белкөтерер” таға¬мы дайындалады. Әр отба¬сын¬да дастарқан жайылады. Та¬мақ¬тану түс мезгілінде ұйымдас¬ты¬рылып, оған молда шақырылып, ата-бабалар құрметіне дұға оқи¬ды. Шақырылған адамдар¬дың арасындағы ең үлкен қария жи¬налған қауымға бата беріп, жыл¬дан есен, айдан аман болула¬рын тілейді.
Өркенің өссін!
Әр күнің Наурыз күніңдей болсын!
Ұлың – оңға, қызың қырға қонсын! – деген сияқты бата айтылады.
Құрмет күні (Жоралғы күні). Қазақ халқының рухани өмірі мерекеге жаңа түзетулер енгізді. Сондықтан бұл мейрамды біз қазақ этносының дәстүрлерін жаңғыртуға, қазақстандықтар¬дың санасында “Рухани жаңғы¬ру” бағдарламасының тұжырым¬дамалық негіздерін нығайтуға ба¬ғыттауымыз керек. Мереке күн¬де¬рі отбасылық салтанаттарды өткізу, ұлттық салт-дәстүрлерді жаңғырту, сыйлықтар беру ға¬жап емес пе?!
Бүгінде Наурыз мейрамы жалпыхалықтық көктем мен жа¬ңару, бірлік пен игілік мерекесіне айналды. Бұл мереке Қазақ¬станда тұратын барлық этнос өкілдеріне ортақ.
// Солтүстік Қазақстан.- 2021.- 20 наурыз.