Шамшат ӘДІЛБАЕВА,
Ph.D доктор, Нұр-Мүбарак университетінің оқытушысы
МӘУЛІТТІ АТАП ӨТУДІҢ ДІНИ НЕГІЗДЕРІ
«Мәуліт» араб тіліндегі «уәләдә» түбірінен туындаған сөз. Мағынасы «туылған жер, туылған уақыт, туған күн» дегенді білдіреді. Мұсылман мәдениетінде мәуліт сөзі Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с.) туған күні үшін қолданылған. Ал ислам тарихшыларының басым көпшілігі пайғамбарымыздың (с.а.с.) туылған күнінің 571 жыл Рабиул-әууәл айының дүйсенбі күніне (571 жыл сәуір айына) сәйкес келгенін айтады. Соңғы жылдары Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының бастамасымен елімізде мәулітті, яғни пайғамбарымыздың (с.а.с.) туылған күнін атап өту қолға алынып, игі шаралар ұйымдастырылып жатқаны баршаға мәлім. Дегенмен, қазақ бауырларымыздың арасында осы шараларға қарсылық білдіріп, «Мәулітті тойлау – бидғат» деушілер де бар. Ендеше мәулітті атап өтудің діни үкімі не? Бұл іс-шара қандай негіздерге сүйенеді? Баяндамамызда осы мәселелерді саралауға тырысамыз.
Негізінен діни үкімдер Құран мен хадистен алынады. Ал мәулітті атап өтуге үзілді-кесілді тыйым салған Құранда аят немесе хадистің жоқ екені мәлім. Олай болса, мәулітті тойлау «бидғат, харам, адасушылық» деудің ешқандай шариғи негізі жоқ. Қайта керісінше, ғалымдарымыз Құран аяттары мен хадистерден дәлел келтіре отырып, мәулітті атап өтуге болатындығына бір ауыздан келіскен. Яғни бұл мәселеде «ижмағ» бар. Ижмағ шариғатта дәлел боп саналады. Өйткені пайғамбарымыз (с.а.с.): «Үмбетім адасушылықта бірлеспейді» ,- деп айтқан.
Мәулітті атап өтудің негізінде пайғамбарға деген сүйіспеншіліктің жатқаны аян. Алғашқы үш ғасырда (сахаба, табиғин, әтбағут-табиғин) мәулітті ресми түрде тойлау әдеті болмаған. Дегенмен, сахабалар кезеңінде жыл санауды белгілеуге қатысты айтылған ұсыныстардың ішінде пайғамбарымыздың туылған күнінің де аталуы, сахабалар арасында осы күннің ерекше болғандығын көрсетсе керек. Сонымен қатар мәуліт тойлаудың діни негізі бар екенін Мүслим, Әбу Дәууд пен Ахмәд ибн Ханбалдің жинақтарында риуаят етілген мына бір сахих хадис растайды:
Пайғамбарымыздан дүйсенбі күні ұстайтын ораза жайлы сұралған кезде ол: «Дүйсенбі – менің туылған әрі маған пайғамбарлық берілген күн» , – деп жауап берген. Пайғамбарымыз (с.а.с.) жылда бір рет емес, әр дүйсенбі сайын ораза ұстау арқылы туған күнін атап өткен. Кей ғалымдар осыған сүйене отырып, мәулітті атап өтуді ең алғаш бастаған пайғамбарымыздың (с.а.с.) өзі дейді .
Адамзаттың асылы (с.а.с.) дүниеге келген Рабиул-әууәл – көктем айларының алғашқысы. Бұл қайта жаңарудың белгісі, бейнебір қыстан кейін адамзаттың қайта тірілуін көрсеткендей еді. Пайғамбарымыздың Рабиул-әууәл айының 12-сінде туған күнін атап өту әдеті Адамзаттың мақтанышының шыр етіп дүниеге келген үйінде басталған. Пайғамбарымыздың Меккеде туылған үйін «Мәулидун-Нәбии» деп атаған. Сонау ерте замандардың өзінде қажылық пен умраға келгендердің пайғамбарымызға деген сүйіспеншіліктері мен сағыныштарының белгісі ретінде осы үйді зиярат етуге ағылып келулерінен мәуліт мейрамының ең алғаш атап өтілген жерінің осы жерден басталғанын көреміз. Адамдардың көп келуіне байланысты келгендердің дұға-тілектерін жасауына ыңғайлы болуы үшін аббаси халифасы Һарун ар-Рашидтің анасы әл-Хәйзурән. (қайтыс болған жылы 790 ж.) Ол пайғамбарымыздың туылған үйін жөндеп, мешітке айналдырған. Сондықтан мәуліт мереке ретінде хижраның 2 ғасырында атап өтіле басталған десек артық айтқандық емес . Ал мәулітті ресми түрде тойлау фатимилер мемлекетінде Муиз Лидинилләһ билік басына келген кезеңінен (972 ж.) басталады .
Мәуліт тойлаудың тарихына қысқаша тоқталғаннан кейін енді ғалымдардың мәулітті атап өтуге байланысты айтқан көзқарастары мен дәлелдеріне тоқталайық:
1. Дүйсенбі күнгі ораза. Жоғарыда хадисте келтіргеніміздей Адамзаттың асылы дүйсенбі күні туылған күнін атап өту үшін ораза ұстаған. Бұл хадистің сахихтығында ешқандай күмән жоқ. Әрі дүйсенбі күні ораза ұстау төрт мазһабта да сүннет. Пайғамбарымыздың туылған күнінде ораза ұстауы сол күні басқа ізгі амал істеуге болмайды деген сөз емес. Үмбеттің сол күні ораза ұстауы, шариғатқа қайшы келмейтіндей түрде атап өтуі, ақирет үшін оңтайлы пайдалануға тырысуы бидғат емес. Керісінше, сол күні Құран оқу, мәуліт оқыту, салауат айту, конференциялар, кездесулер өткізіп, діни уағыз-насихат жасау сауапты іс болмақ. Бұлардың бәрінің астарында мәуліт күнін ескеріп, ерекше атап өту, осы арқылы пайғамбарымыздың (с.а.с.) дүниеге келгеніне Аллаһ тағалаға шүкіршілік айту мақсаты бар. Сондықтан жылда бір мәрте емес, әр дүйсенбі күні де пайғамбарымыздың (с.а.с.) дүниеге келгенін еске алуға болады.
2. Ашура күні ораза ұстау. Ибн Аббастан келген риуаят бойынша «Пайғамбарымыз Мәдинаға келген кезде яһудилердің ашура күні ораза ұстағандарын көреді. Олардан «Не үшін осы күні ораза ұстайсыңдар?» деп сұрайды. «Бұл ұлық күн. Аллаһ дәл осы күні Мұса мен қауымын (өлімнен) құтқарды. Перғауын мен қауымын суға батырып жіберді. Хазірет Мұса да шүкіршілік ретінде осы күні ораза ұстады. Біз де осы күнді ұлықтап ораза ұстаймыз» деп жауап берді. Пайғамбарымыз осы күні ораза ұстады әрі басқаларға да ораза ұстауды әмір етті» .
Ғалымдар осы хадиске сүйене отырып, нығметке бөленген және қатерден аман қалған күнді еске алу мақсатында сол күні салиқалы амал жасап, игі шара өткізуге болатынын көрсетеді дейді . Мұхаммед әл-Әләуий «Пайғамбарымыз тарихта орын алған маңызды діни оқиғалар мен олардың болған уақыты арасында байланыс бар екенін ұқтыратын. Сол оқиға орын алған уақыт келген кезде сол оқиғаны еске алып, ұлықтау үшін маңызды мүмкіндік ретінде бағалайтын. Өйткені сол сәттер, әлгі оқиғалар үшін бір себеп. Осы қағиданы пайғамбарымыздың өзі белгіледі. Өйткені бұны ашура күні ораза ұстау арқылы нақты көрсетті» дейді. Міне біздер үшін де мәуліт күні осындай бір еске алу мен ұлықтау үшін ең пайдалы уақыт мерзімі болғандықтан, оны атап өтудің пайғамбарымыздың ұстанымдары мен Құран рухына сай екенін көреміз. Сондықтан да мұсылман қауымның қараңғылық қапасындағы күллі адамзатты надандық пен адасушылықтан құтқарып, екі дүние бақытының кілтін ұсынған Аллаһ елшісінің туылған күніне шүкіршілік мақсатымен ораза ұстап, Жаратқанның разылығына бөлейтін өзге де шаралар жасауы исламның негіздеріне қайшы келмейді.
Ал хадис саласының майталман ғалымы, «хафыз» атағына ие болған Ибн Хажар әл-Әсқалани жоғарыдағы хадиске сүйене отырып, ашура күні қалайша Мұхаррам айының онында атап өтілетін болса, мәулітті де арнайы бір күнде атап өтуге болатындығын айтқан .
Негізінен мәулітті атап өту түрлі қайырымдылық шаралардың өтуіне себеп болуымен қатар, халықтың жүрегінде пайғамбарымызға деген сүйіспеншілікті жаңғыртуға да қосар үлесі мол. Сондай-ақ Рамазан әл-Бути: «Мәулітті атап өту – Расулаллаһты күллі ғаламға рақым ретінде жібергені үшін Аллаһқа шүкіршілік болып табылады» дейді.
3. Аллаһ тағаланың күндері. Құран Кәрімде «Мұсаны да «Халқыңды қараңғылықтардан нұрға шығар және оларға Аллаһтың күндерін еске сал» деп аяттарымызды жібердік. Шын мәнінде, мұнда сабырлық танытып, шүкіршілік жасаған әр кімге ғибраттар/дәлелдер бар» делінеді . Шейх Мұхаммед әл-Фадыл ибн Ашур (1909-1970) пайғамбарымыздың дүниеге келген күнін «әййамуллаһ», яғни Аллаһ тағаланың күндері дей отырып: «Суюти, Әсқалани және Хәйтами секілді ғалымдар мәулітті бидғат деушілерге тойтарыс бере отырып, мәулітті атап өтуді истихсан еткен. Оған «Аллаһтың күндерін еске сал» (14/5) деген аятты негіз етіп алған. Өйткені Бәйхақидің жеткізуі бойынша, пайғамбарымыз осы аяттағы «күндерді» «Аллаһ тағаланың сыйы мен нығметері (нің ең мол болған күндері)» деп тәпсірлеген. Ал пайғамбарымыздың дүниеге келген күні нығметтердің ең үлкені» дейді.
Сондықтан Жаратқанның осындай үлкен сыйы болған мәулітті шүкіршілікпен, қуана қарсы алу оның ырыс-берекесін арттырып, бізді нығметтердің қадірін білуге баулиды.
4. Пайғамбарымыздың өзі үшін «ақиқа» құрбанын шалуы. Жәләлуд-дин әс-Суюти мәулітті атап өтудің діни дәлелі ретінде: «Ибн Хажар әл-Әсқаланидің мәулітті атап өтудің дәлелі ретінде алған ашура оразасының тысында, қосымша ретінде сүннеттен мен де бір дәлел таптым. Ол Бәйхақидің (ө. 1066) тіркеген Әнәс хадисі: Пайғамбарымыз (с.а.с.) пайғамбарлық келгеннен кейін өзі үшін ақиқа құрбанын шалған» ,-дейді. Алайда, пайғамбарымыздың атасы Әбдүлмүттәліп немересі дүниге келгеннен жеті күннен кейін ол үшін ақиқа құрбанын шалған-ды . (Ақиқа – адам баласының өмірге келгеніне шүкіршілік ретінде шалынатын құрбандық.) Бұл құрбандық өмірде бір-ақ рет шалынады. Демек, Аллаһ елшісінің өзі үшін екінші рет ақиқа құрбанын шалуы – Хақ тағаланың өзін күллі ғаламға рақым ретінде жаратқандығына деген шүкіршілігінің белгісі һәм үмбеті үшін де бір үкім қайнары. Өзі үшін ақиқа құрбанын шалуы – өзіне арнап салауат айтқанмен тең. Пайғамбарымыздың (с.а.с.) өзінің дүниеге келгеніне қуанышын көрсете отырып, шүкіршілік мақсатында құрбандық шалуы – біз үшін де пайғамбарымыздың жарық дүние есігін ашқан күнінде Жаратқанға шүкіршілігімізді білдірудің мұстахаб екенін көрсетеді. Осылайша бір жерге жиналу, ас беру, Хақ тағаланың ризашылығына жетелейтін басқа да іс-шаралар мен қуанышымызды жария ету арқылы шүкіршілігімізді білдірудің ізгі амал екенін ұқтырады» .
5. «Сол күн мейрам болсын». Құран Кәрімде Иса (а.с.) өзі әрі хауарилары (көмекшілері) үшін көктен бір дастарқан түсіру үшін Раббысына дұға жасап, жалбарынғаны: «Уа, Ұлық Раббымыз! Бізге көктен бір дастарқан түсіре гөр. Біздің әуелгілеріміз бен ақырғыларымыз (үмбетіміздің барлығы) үшін сол күн мейрам болсын әрі Сенің жіберген бір мұғжизаң болсын. Бізді ризықтандыр, өйткені Сен рызықты берушілердің ең абзалысың!» -деп беріледі. Иса әл-Хумәйри осыған қатысты: «Егер хазірет Иса материалдық нығметтердің төбелерінен жауып, қарындары тойдырылған күнді мейрам деп алса, пайғамбарымыздың жарық дүниеге келуі (мәуліт) мұсылмандар үшін Аллаһ тағаланың ең ұлық сыйы. Олай болса, неге осы мәулітті қуаныш әрі шаттық күні деп алмасқа» дейді.
6. «Дүйсенбі күні тозақ азабының азайтылуы». Бұхаридың хадис жинағында Уруә ибн Зүбәйрден риуаят етілген мына оқиға мәуліттің қасиеттілігі мен атап өтуге болатындығына бір дәлел: Әбу Ләһәб қайтыс болғаннан соң оны жақындарының бірі (Пайғамбарымыздың көкесі Аббас) түсінде көреді де одан «жағдайың қалай?» — деп сұрайды. Әбу Ләһәб «Тозақтамын. Алайда әр дүйсенбі күні кешкісін маған тозақ оты пәсейтіледі, саусақтарымның арасынан бас бармағымдай көлемде су ішемін» дейді де, мұның себебін «Мұхаммед дүниеге келген күні қатты қуанып, оның дүниеге келгенін айтып сүйінші сұраған күңім Суәйбаны азат еткен едім. Әлгі күңім оны емізген еді» деп түсіндіреді .
Осыған қатысты Хафиз Шәмсуд-дин Мухаммед Насируддин әд-Димашқи «Мәуридус-сәди фи мәулидил-Һәди» атты кітабын: «Егер Құранда «қолдары құрысын!» деп қарғысқа ұшыраған әрі тозақта мәңгі қалатыны айтылған кәпір Әбу Ләһәб – риуаят бойынша хазірет Мұхаммед дүниеге келген күніне қуанғандықтан сый ретінде дүйсенбі күндері азабы жеңілдейтін болса, өмірде пайғамбарымызбен қуанып, тәухид сенімін ұстанып өткен кісінің ақиреттегі қарымының қандай боларын өзіңіз ойлай беріңіз» деген мағынаға саятын өлең жолдарымен аяқтаған екен.
7. «Аллаһтың рақымына қуану». М. Әләуий: «Аллаһ елшісі (с.а.с.) үшін қуану Құранның бұйрығы. Раббымыз «Аллаһ тағаланың сыйы һәм рақымымен, міне, осыларға қуансын! Өйткені бұл олардың жинағандарынан (дүниелік байлықтарынан) қайырлы»,– деп айт», – деп жасалған рақымдылық үшін қуануды әмір етуде. Ал біздер үшін ең үлкен рақымдылық – Адамзаттың асылы болған пайғамбарымыз (с.а.с.). Бұны Жаратқанның өзі: «Біз сені күллі ғаламға тек рақымдылық ретінде жібердік» , — деп білдірген. Бір мұсылманның мәулітті тойлағандарға «Сендер мәулітті неге тойлайсыңдар?» деп сұрауынан асқан мәнсіз сұрақ жоқ. Өйткені бұл «Сендер неге пайғамбарға қуанасыңдар?» дегенге саяды. Бұл сұрақтың жауабы әрине «Ол (с.а.с.) үшін жан рақатына бөленіп, қуанғандықтан мәулітті тойлаймын. Оны жақсы көргендіктен жаным жай тауып, өзімді бақытты сезінемін. Мұсылманмын, сондықтан да Оны жан-тәніммен жақсы көремін» болмақ» , – дейді.
8. «Алтын ғасырдағы қасидалар мен мәуліт жырлары». Мәулітті тойлауға болатындығын білдіретін дәлелдердің бірі – мәуліт кештерінде оқылатын мәуліт жырлары. Ал оның негізі алтын ғасырдағы, яғни пайғамбарымыз бен сахабалар кезіндегі қасидаларға барып тіреледі. Ардақты пайғамбарымыз өзін мақтап, мадақ айтқан ақындарға қарсы шықпаған. Тіпті, оларға ризашылығын білдіріп, сый-сыяпат беріп отырған. Мысалы, Кағыб ибн Зухәйр «Бәнәт суад» деп аталатын өлеңін пайғамбарымызға оқығанда, ол ерекше толқып, үстіндегі «бүрдә» деп аталатын шапанын шешіп, Зухәйрдың иығына жапқан еді. Осыған орай, әлгі өлең «Қәсидәтул-бүрдә» деген атпен танымал болып, кейінгі пайғамбарымызға арнап өлең жазғандарға әсер еткен. Алтын ғасырда пайғамбарымызды мадақтаған өлеңдердің арасында әлі күнге дейін мұсылмандардың арасында кең тараған, сүйспеншілікке толы туынды – «Тәләәл-Бәдру әләйнә» деп басталатын өлең-жыр.
Міне, мұсылмандар арасында мәуліт оқыту алтын ғасырдағы «шуараун-нәби», яғни пайғамбар ақындары деп аталған Кағыб ибн Зуһәйр, Хассан ибн Сәбит, Абдуллаһ ибн Рәуәхалардың пайғамбарымызды мадақтауы әрі пайғамбарымыздың оларға қарсылық білдірмеуімен үйлесуде .
9. Пайғамбар қиссалары. Жаратқан иеміз Құранда, пайғамбарымыз өз хадистерінде егер бұрынғы өткен пайғамбарлардың өмірлеріндегі ғибраттық қиссаларды адамдарға ой салып, ғибрат алу үшін баяндайды. Олай болса, түпкі мәні пайғамбарлардың мырзасы, екі дүниенің гүлінің (с.а.с.) нұрлы ғұмыры, мұғжизаларын баяндау болып табылатын мәуліт жырларын оқыту, тыңдау әрі осы мақсатта көпшілік үшін жиындар өткізу – Құран мен сүннетте рұқсат етілген ислами әдет.
Бұны біраз тарқатып айтайық. Жасаған Ие өз кітабында «Шындығында олардың (бұрынғы өткен пайғамбарлардың) қиссаларында ақыл иелері үшін көптеген ғибраттар бар», – деп пайғамбарлардың қиссаларынан ғибрат алуға шақырады. Құран Кәрімде пайғамбарымыз бен үмбеті үшін алдыңғы пайғамбаралрдың басынан өткен оқиғаларды баяндап, тура жол нұсқаған әрі көңілдеріне медет сыйлаған осы мәндес аяттар көптеп кездеседі. Мысалы, «(Ей, Елшім!) Олар дегендерін дей берсін. Сен сабырлы бол. Күшті, қуатты Дәуітті есіңе ал.., Құлдарымыз Ибраһим, Ысхақ пен Жақыпты есіңе ал…» , «Кітапта Ибраһиды да зікір ет» деген секілді.
Міне, пайғамбарымызға қарата айтылған «Зікір ет, есіңе ал, ұмытпа» деген сияқты бұйрықтар, үмбеті үшін де ғибрат. Сондықтан да жасалған мәуліттің түпкі мәні – пайғамбарлар пайғамбары болған Мұхаммед мұстафаның өмірін «зікір ету, еске алу, ұмытпау». Демек мәуліт – Құран мен сүннеттің негізінде қалыптасқан ғибрат, тәлім-тәрбие, рухани құлшынысты арттырудың себепкері .
10. Мәуліт – бидғат емес. Әр бидғат – харам емес. Егер солай болса, онда Әбу Бәкір (р.а.), Омар (р.а.) мен Зәйдтің (р.а.) Құранды жинастырулары және Құранды жатқа білген сахабалардың дүниеден озуына байланысты Құраннан айырылып қалармыз деп қорқып бір кітап ретінде жаздырулары нағыз бидғат болар еді. Егер солай болса, хазірет Омардың «Бұл қандай жақсы бидғат» деп тәрауих намазын адамдардың бәрін бір имаманың артына жинап оқытуы, барлық пайдалы ғылымдардың жинастырылып, жүйеленуі де харам болар еді. Тіпті, мұнараға шығып азан шақыру, керуенсарай, мектеп, аурухана, түрмелер салу да харам болар еді. Сондықтан ғұламаларымыз «әр бидғат – адасушылық» деген үкімді «бидғату-сәииәмен», яғни тура жолдан тайдыратын адастырушы бидғаттармен ғана шектеген. Бұл өз кезегінде сахаба, табиғин әрі пайғамбарымыздың кезеңінде орын алмаған (мухдәсат) кейін шығарылған нәрселердің мәнін ұқтыруда . Олай болса, пайғамбарамыз бен алғашқы мұсылмандардың кезінде болмаған нәрсенің бәрін бірден «бидғат, ал бидғаттың бәрі адасушылық» деп үзілді кесілді үкім шығарудың ешқандай да мәні жоқ. Сол секілді мәуліт тойлауды да «бидғат, ал ол өз кезегінде адасушылық» деу дұрыс емес.
Бұған пайғамбарымыздың мына бір хадисін де дәлел ретінде келтіруге болады. Аллаһ елшісі «Кімде кім исламда «сүннәту хәсана», яғни жақсы жол, бастама жасаса, оған соның (ізгі бастама көтергенінің) сауабы әрі одан кейін амал еткендердің сауабындай сауап жазылады. Олардың сауабынан ешбір нәрсе кемімейді де» деген. Міне, көптеген сенімді хадис жинақтарында риуаят етілген осы хадиске сүйене отырып: «Шариғатқа қайшы әрекет жасау мақсаты жоқ, мазмұнында күнә саналған нәрсенің орын алмауы әрі діни дәлелдердің де негізінде жасалған әрбір жақсылық діни болып есептеледі. Ал кейбір дүмшелердің «Оны сәләфтарымыз жасамаған» деген желеуі оған қарсы дәлел бола алмайды. Мұны дін негіздері мен методологиясынан хабары бар жандардың бәрі біледі. Пайғамбарымыз (с.а.с.) тура жолға бастайтын бидғаттарды «сүннет» деп атаған. Онымен амал еткенге сауап жазылатынын да баяндаған. Демек, егер бір нәрсе діни негізге сүйеніп, шариғаттың ешбір қағидасына қайшы келмесе әрі діни тұрғыдан бір пайда тигізер болса, ол «бидғат хасәнә», яғни жақсы бидғат деп саналады. Сондықтан мәулітті атап өту шаралары да осындай «хасәнә», яғни жақсы сүннеттерден .
11. Мәулітті атап өту – әлеуметтік қажеттілік. Алғашқы үш ғасырда мәулітті неге тойламаған дегенге келсек, пайғамбарымыздың нұрлы шуағын көріп өскен бақыт ғасырында пайғамбарымыздың туған күнін атап өтудің, пайғамбарымызды еске салудың қажеті жоқ болатын. Еске салу, ұмытқандарға немесе ұмыта бастағандар үшін қажет. Сахаба Сағыд ибн Әбу Уаққастың «Біз пайғамбарымыздың өмірін балаларымызға Құраннан сүре үйрететіндей үйрететін едік» дегеніндей алғашқы ғасырларда оның естеліктері халық жадында әлі сол жаңа күйінде жаңғырып тұрған-ды. Ал, атап өтіп еске алу бір қажеттілікке яки себепке байланысты жасалады. Қазіргі таңда қандай да бір мұсылман елі болмасын Хақ елшісін (с.а.с.) естеріне алып, жадында ол жайлы мәліметтері мен білімдерін жаңғыртуы үлкен қажеттілік. Әрі халықтың бір жерге жиналып мәулітті атап өтуі пайғамбарымызға деген сағынышын оятып, сүйіспеншіліктерін арттыра түседі. Пайғамбарымызды (с.а.с.) еске алу – мұсылман қауымын Аллаһ тағалаға лайықты құл, Оның елшісіне ақиретте мақтан тұтарлық үмбет болдым ба деген ойға жетелеп, мұсылмандығына қайта көз тастауына сеп болары сөзсіз. Мұсылмандардың осындай игі мақсат үшін бір жерге жиналуы араларындағы бауырластықтың күшеюіне де жол ашады. Адамзат баласын жақсылыққа шақыратын мұндай іс-шараның пайдалы екені, ал әрбір пайдалы да сауапты іс-әрекетті ислам дінінің қолдайтыны баршамызға мәлім.