ДНҚ репарациясы
Дәріс жоспары:
1. Репарацияға жалпы сипаттама
2. Репарация типтері.
3. Фотореактивация. ДНҚ репарациясының ролі.
Репарация дегеніміз ДНҚ молекулада пайда болатын азды көпті қателіктерді жөндеу болып саналады. Репарацияның негізгі төрт типі бар: фотореактивті, эксцизионды және пострепарация.
Репарацияның типтері.
1) Фотореактивті немесе жарық репарация. Ультракүннің сәулелері ДНҚ молекуласына әсер етіп, онда тимидин (пуриндік димерлер) пайда болады. Яғни 2 көршілес тимидиннің аденинмен байланысын үзіп, олардың өзара байланысуына алып келеді. Сол кезде фотореактивтеуші ферменттер жарықтың әсерінен түзілген димерлерді ыдыратып, ДНҚ молекуласын қалпына келтіреді.
2) Эксцизионды репарация (Қараңғылық репарация). Эндонуклеаза ферменттері пайда болған димерлерді тауып, оларды таным қиып алып тастайды. Ккесілген ДНҚ жіпшелері нің ұштарын экзонуклеаза ферменттері танып, арасын алшақтатады да, кесілген нуклеотидтерді ауыстырып шығады. ДНҚ-плимераза ферменті кесіліп алынып тасталған нуклеотидтердің орнына ДНҚ-ның үзілмеген екінші жіпшелерінің негіззінде комплементарлы принциппен қалыпты нуклеотидтерді синтездейді. ДНқ кесілген жіпшесіне жалғайды.
3) Пострепликация. Репликациядан кейінгі репарация. Егер де репарацияның бірінші және екінші жолдары арқылы ДНҚ молекуласындағы қателіктер репликация кезінде жөнделмесе, онда ол келесі репликацияда матрица қызметін толық атқара алмайды. Пайда болған қателіктер репликациядан кейін жөнделуі тиіс. Репликация ары қарай жалғасады, бірақ полимераза өзгерісі бар бөлікке қарсы жаңа тізбекті синтездемей өткізіп жібереді. Нәтижесінде жаңа тізбекте тесік пайда болады. Алайда да бұрыс генетикалықинформация бастапқы екінші тізбекте бар және бұл тізбек ДНҚ-ның жартылай концервативті автосинтездік принципіне сай жаңа тізбектерде сақталады. Міне осы тізбек үзіндісі полимераза тастап кеткен тесікті толтырады. Яғни, ДНҚ-ның гомологиялық молекулаларының үзіндісінің алмасуы жүреді. Сондықтан мұндай репарация рекомбинациялық репарация деп аталады. Өзгерісі жоқ жаңа тізбек өз үзіндісінен айрылған, оның өзінде тағы бір тесік пайда болады. Бірақ оның комплементарлы тізбегі бар болғандықтан полимераза тесіктерінің орнына жаңа тізбекті оңай синтездейді.
Фотореактивация. ДНҚ репарациясының ролі.
Фотореактивация — фотореактивтеуші ферменттер жарықтың әсерінен түзілген димерлерді ыдыратып, ДНҚ молекуласын қалпына келтіру процесі. Репарацияның маңызы оынң ДНқ молекуласындағы қателіктерді жөндеуінде болып табылады.
4. Бақылау сұрақтары:
1. Репарацияға жалпы сипаттама
2. Репарация типтері.
3. Фотореактивті немесе жарық репарация.
4. Эксцизионды репарация (Қараңғылық репарация).
5. Пострепликация. Репликациядан кейінгі репарация.
6. Фотореактивация.
7. ДНҚ репарациясының ролі
Әдебиеттер тізімі
1. Уотсон Д.Ж. Молекулярная биология гена.- М.: Мир, 1978
2. Молекулярная биология: Структура биосинтез нуклеиновых кислот. (под ред. Спирин А.С.).- М.: Высшая школа, 1990.
3. Молекулярная биология : Структура рибосом и биосинтез белка. (под ред. Спирин А.С.).- М.: Высшая школа, 1996.
4. Сингер М., Берг П. Гены и геномы . В 2-х томах. –М.: Мир, 1998.
5. Льюин Б. Гены. М-, Мир, 1987
6. Эллиот В., Эллиот Д. Биохимия и молекулярная биология. М. НИИ биомедицинской химии РАМН, 2000
7. Зенгбун П. Молекулярная и клеточная биология в 3-х томах. М., Мир. 1982