СЕЗІМДІЛІК – адамның айқын білінген заттық сипаты бар және бір- шама орнықтылығымен ерекшеле- нетін эмоциялық күйіну-сүйінулері- нің айрықша түрі. Қалыптасқан нақ- ты жағдайлардағы заттардың субъек- тивтік маңызын бейнелейтін жағ- даяттық эмоциялар мен аффектілерден өзгеше, сезімдер тұрақты мо- тивациялық маңызы бар құбылыс- тарды саралайды. Тұлғаға оның қажетсінулеріне сай келетін заттарды ашып және оларды қанағаттандыру жөніндегі қарекетке ынталандырып, сезімдер бұл қажетсінулердің бо- луының нақты – субъективтік ныса- ны болып табылады. С.-дің қалылта- суы – адамның тұлға болып дамуы- ның қажетті шарты.
Мінез-құлқының түрткі-себептерін, мұраттарын, нормаларын білудің бір өзі адамның оларды басшылыққа алу үшін жеткіліксіз. Орнықты сезімдер заты болғаннан кейін ғана бұл білім- дер қарекетке нақты түрткі болады. Адам сезімдерінің қоғамдық шарты қоғамның дамуы барысында өзгеріп отырады. Онтогенезде сезімдер жағ- даяттық эмоциялардан гөрі кейін пайда болады; олар отбасының, мек- тептің, өнердің және өзге қоғамдық институттардың тәрбиелік әсерінің ықпалымен индивидтік сананың да- муына орай қалыптасады. Эмоциялық тәжірибені қорыту нәтижесі ретінде пайда болып қалыптасқан сезімдер адамның эмоциялық саласының же- текші түзілімдеріне айналады да, өз кезегінде жағдаяттық эмоциялардың динамикасы мен мазмұнын анықтай бастайды. Мысалы, жақын адамына деген сүйіспеншілік сезімінен жағ- дайға байланысты ол үшін алаңдау, айырылып қалса қайғыру, жүздескен- де қуану, сүйген адамы сенімді ақ- тамаса ыза болғанда дамуы мүмкін. Мұндай жағдаяттық эмоциялар қа- лыптасқан жағдайларға қатысты се- зімнің мазмұнын нақтылайды да, белгілі бір әрекетке ынталандырып, сезімнен өрбіген қарекеттің дамуына септеседі. Кейде сезімдер мен оларға ілеспе эмоциялар олардың объектілеріне қайшылықты қатынас тудыруы мүмкін.
Тұлғаның қалыптасу процесіне се- зімдер иерархиялық жүйеде ұйым- дасады; онда бір сезімдер жетекші орында, басқалары әлеуеттегі, жүзеге аспайтын беталыстар болып қала берсді. Үстем сезімдердің мазмұны тұлғаның бағыттылығының ең ма- ңызды сипаттамаларының бірін анықтайды. Сезімдерді топтастыру- дың ең көп тараған бір түрінде олардың жекелеген түрлері өздері көретін қарекет салалары бойынша сараланған. Адамның әлеуметтік болмысқа эмоциялық қатынасының бүкіл байлығы қамтылған биік се- зімдер айрықша топ құрайды. Адам- гершілік сезімдер саласына адам- ның әлеуметтік мекемелерге, мем- лекетке, басқа адамдарға, өзіне-өзі- нің көзқарасын айқындайтынның бәрі жатады. Танымдық қарекет адамда танымдық немесе ақыл-ой- лық сезімдерін туғызады. Олардың пәні білім алу процесінің өзі, сондай- ақ оның нәтижесі болады; ақыл-ой сезімдерінің шыңы адамның ақиқат- қа деген жалпылама сүйіспеншілік сезімі болып шығады. Биік сезім- дердің арасында қарекетпен байла- нысты: еңбекпен, оқумен, спортпен байланысты практикалық сезімдер маңызды орын алады. Пәндік маз- мұнның жалпыламалық дәрежесі бойынша сезімдер нақты (мысалы, балаға, өнер туындысына қатысты сезімдер), жалпылама (жалпы алғанда балаларға, музыкаға деген сезімдер) және абстрактілі (әділеттік сезімі) болып бөлінеді.