ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҒЫЛЫМИ ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ТАРИХЫ. Жан (психика) құбылыстары туралы әр кезде өмір сүрген қазақ ойшыл- дары да сонау ерте кезден бастап-ақ аз айтпаған. Асанқайғы, Шалкиіз, Мұхаммед Хайдар Дулати, Өтебой- дақ Тілеуқабылұлы, Ақтамберді, Бұ- хар, Шал, Дулат, Махамбет, т.б. ақын- жыраулар мен ғұлама-ойшылдар- дың шығармаларында көшпенді ата- бабаларымыздың жан дүниесі әр қырынан сөз болғаны байқалады. Қа- зақ топырағында жан мәселелері жай- лы XX ғасырдың басында өндірте жазған адамның бірі – Жүсіпбек Аймауытұлы (1829-1931). Жүсіпбектің тәлім-тәрбие тақырыбында жазған еңбектерінің ішінде «Психология» деп аталатын көлемді еңбек айрық- ша атауға тұрарлық. Өйткені бұл – бүкіл кеңестік түркі тектес халықтар тіліндегі сол кездегі бірден-бір төл туынды.
Қырқыншы жылдарға дейін әзір- байжан, өзбек, түрікпен, қырғыз, баш- құрт, татар т.б. тілдерде мұндай ең- бектердің болмағанын ескерсек, осы басылымның бағасы ерекше арта тү- седі. Петербургтегі әскери-медици- налық академияның түлегі Халел Досмұхамедов (1883-1939) Алаш қозғалысының белсенді қайраткері болумен қатар, әртүрлі ғылым са- ласында (медицина, физиология, та- рих, әдебиет, психология, т.б.) өзін үлкен биіктен көрсеткен тұлға еді. Ол қазақ этнопсихологиясының ірге- тасын қалаушылардың бірі болды. Оның «тіл – жұрттың жаны. Тілінен айырылған жұрт – жойылған жұрт… Өз тілін білмей тұрып, жат тілге еліктей беру – зор қате» деуі қазіргі кездегі мемлекеттік тілді өркендету, дамыту мәселесімен ерекше үндесе- тіні хақ.
Осы кезде ғұлама ақын М.Жұмабаев (1893-1937) «… қазақ баласының тәрбиесі қазақ тұрмысына қабысуы мақұл» дейтін аталы сөзін өзінің «Пе- дагогика» атты кітабындағы пси- хологиялық түйіндердің негізгі арқа- уы етті. 1923 жылы Орынборда В.Я. Струминскийдің (1880-1967) «Пси- хология» атты көлемді еңбегі жарық көрді. Сол жылы Ташкентте П.Н.Ар- хангельскийдің «Мектептегі психо- логиялық зерттеулер» деген еңбегі, Н.Құлжанованың «Мектепке дейінгі тәрбие», Ғ.Қарашевтің «Педаго- гика» атты төл туындылары жарық көрді. 1935-1948 жылдар арасында Семейде қызмет еткен белгілі орыс психологі А.П.Нечаев (1870-1948)
«Психофизиологиялық синдромдар жүйесі» (1940), «Психология» атты оқу құралын жазды. 30-40 жылдары психологияға қатысты зерттеулерді қазақ ғалымдары да (Ш.Әлжанов, С.Балаубаев, С.Қожахметов, Ә.Сы- дықов, Т.Тәжібаев, А.Темірбеков, т.б.) жүргізіп келді. Соғыс жылдары елі- мізде қызмет еткен профессор Г.С.Кос- тюк, профессор В.Я.Резник, профес- сор П.М.Рубинштейн т.б. респуб- ликадағы психология ғылымының дами түсуіне жәрдем етті. Қазақстан- дағы психология ғылымы, әсіресе, Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдар- да елеулі қарқынмен дами бастады. Мәселен, 1946 жылы Қазақ педаго- гикалық институтында (қазіргі Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогика- лық университеті) тұңғыш рет психо- логия кафедрасы, 1947 жылы Қазақ университетінде логика және пси- хология мұғалімдерін даярлайтын арнаулы бөлім ашылды. 1951-1953 жылдары осы бөлімді жүзден астам түлектер бітіріп шықты. Бұлардың көпшілігі психология мамандығын иеленіп, еліміздің оқу орындарында, ғылыми мекемелерде қызмет ете бастады.
Осы жылдары республика үшін пси- хологтар даярлауда профессор Т.Т.Тә- жібаев (1910-1964) пен профессор И.Л.Стычинский (1896-1969) зор үлес қосты. Елуінші жылдары Қазақ- станның өзінде психология ғылы- мынан бірнеше диссертация қорғал- ды (Е.Суфиев, АТемірбеков, М.Мұқанов т.б.). Соңғы 50 жыл ішінде көптеген ғылыми еңбектер, оқулық- тар мен оқу құралдары жарық көрді. Солардың қатарына М.Мұқановтың
«Ақыл-ой өрісі», Қ.Жарықбаевтың
«Қазақ психологиясының тарихы», Т.Жүкештің «Ұлттық психология- ның сипаты», Р.Илешованың «Ме- дициналық психология», Ә.Алдамұ- ратовтың «Қызықты психология», Ғ.Досболов-тың «Алдын ала тергеу- дің психологиясы» т.б. толып жатқан еңбектерді жатқызуға болады. Пси- хология тақырыбына арналған бір- неше ғылыми конференциялар (1962, 1973, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000-
2005 жж.) өткізілді. 1988 жылдан бастап елімізде психологтар даярлау жаңа қарқынмен қолға алынды. Қа- зіргі кезде әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде, Абай атын- дағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде, сондай-ақ Алматы, Атырау, Тараз, Қостанай, Петропавл, Семей, Ақтөбе, Шығыс Қазақстан университеттерінде психологиядан бакалавр мен магистранттар даяр- лануда, орта мектептерде «психолог» мамандығының штаты енгізілді, ҚазҰУ-де академик Т.Т.Тәжібаев атындағы этнопсихология орталығы, Алматы облыстық «Ұлттық тәлім- тәрбие» қауымдастығы (1991-2001) ондаған психология кафедралары жұмыс істейді.
Қазіргі кезде психологиялық зерт- теулердің кешенді тақырыптары қол- ға алынып, оларды ұлт өміріне орайластыра жүргізудің маңызы ар- тып отыр. Осы тұрғыдан келгенде, ауыл-село мектептерінің әлеуметтік психологиялық мәселелері, мал ша- руашылығына қажетті мамандардың, сондай-ақ, жаңа типтегі лицей, гимназия, колледж, медресе шәкірт- терін оқытып, тәрбиелеудің психо- логиялық проблемалары, талантты, дарынды оқушылардың өзіндік психологиясын, қостілдік пен көптіл- діктің психологиялық астарларын зерттеу, нарық экономикасына көшу- ге байланысты туындайтын сан алуан психологиялық жайттар алдағы жер- де өз шешімін күтіп тұрған өмір- шең ғылыми мәселелер болып табы- лады. Ортағасырлық қазақ ғалымы Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының (1388- 1483) жан туралы пайымдаулары ерекше назар аудартады. Оның бас- ты еңбегі «Шипагерлік баянда» көп- теген психологиялық ұғымдар (түй- сік, ойлау, сөйлеу, қиял, дағды т.б.) туралы қызықты мағлұматтар бар.
Ол өзінен бұрын өмір сүрген ұлы ғұламалардың (әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн т.б.) жан туралы түсінікте- ріне сүйене келіп, бүткіл тіршіліктің басқарушы, реттеушісі жүрек дейді. Сөйте тұра жан құбылыстарын бас- қаруда мидың атқаратын рөлін де жоққа шығармайды. Оның адам есіне, ойлауына байланысты айтқандары ғылыми тұрғыдан дәйекті де наным- ды. Мәселен, оның пікірінше ес – көрген, естіген нәрсені жадында сақ- тау үшін аса қажет. Адам тез аңғар- ғыш, байқағыш және есте қалдырғыш болуы тиіс («… тез, шапшаң, жеткілік- ті аңғарып, ойға қонымды, көңілге толымды, өте нанымды, бүге-шегесі- не дейін ойда сақтау»).
Автор есті дамыту үшін көптеген тау-тас, жер-су және жан-жануарлар- дың аттарын жаттап алудың қажет- тілігіне үлкен мән береді. Адамның есте сақтау қабілетінің ойдағыдай дамуына негіз болатын қасиеттің бі- рі – зерделілік пен зейінділік. Оның пікірінше, саналы іс-әрекет зейінсіз іске аспайды. Осы еңбекте зейін кө- бінесе «мәнділік аңғарым» деген ұғым мағынасында беріліп, оның адамның мақсатты қызығуына бай- ланысты қалыптасатыны біраз сөз болады. Ойлау процесінде адам сезім мүшелері арқылы әр затты, нәрсені жан-жағынан қарап, бір-бірімен са- лыстырады, одан соң барып толға- нады, өйткені толғану сараланбаса, ойлау дараланбайды дейді. Ойлау, сөйлеу қызметіне байланысты екен- дігін баса айтады. Ойдың сөз арқы- лы бейнелеуінің арқасында адам өзінен бұрынғылардың ілім-білімде- рін есінде сақтап қалады, оларды ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырады. Айтар ойымызды шимайлап қағаз- ға түсіргенде ғана оны түгелдей есте сақтай аламыз.
Ойды басқа адамға жеткізу үшін оны сараптап, толғана талдау қажет. Ай- тар ойыңды алдымен өзің түсініп ал, алдамшы сезімге беріліп үстірт ойлау – үлкен қателік, жақсылап тү- сіну үшін көзбен көріп, құлақпен естіп, қолмен ұстай білу қажет. Ғұ- лама ғалым сөз саптау, сөйлеу мәне- ріне де ерекше мән берген. Оның пайымдауынша, жұмсақ, байыпты, сыпайылықпен сөйлеу кімге де бол- са жарасымды қасиет («Жақсы сөй- лемелік, Жанға шырай бермек»). Сөйлеу әдебі дегеніміз ойды бүкпей ашық айту, яғни ой жинақтылығы, оның мазмұнды болуымен байланыс- ты. Бала түйсігінің дұрыс қалыпта- суы үшін сезім мүшелерін таза ұс- тап, оның түрлі сырқаттарын дер кезінде емдеп отырған абзал. Бала- ның өң мен түсті, тәтті мен ащыны дұрыс ажырата алуын, алыс-жақын- нан келетін дыбыстарды дәл естуін ата-аналар мұқият қадағалауы тиіс, мұның өзі әр затты жан-жақты түйсі- ніп, оның сыр-сипатын түсіне білуге жәрдем етеді. Еңбекте жантануға байланысты бұдан басқа деректер жеткілікті. Мәселен, мінезге батырлық пен батылдықты, қайсарлық пен ша- пағаты болмайтындығын айта оты- рып, ондайларды барынша шенеп- мінейді. Адам өмірге келген соң, белсенді өмір сүруге, «сегіз қырлы, бір сырлы» болуға ұмтылуы тиіс дейтін тұжырым аталмыш еңбекте кеңінен орын алған.