1920 — 1930 ЖЫЛДАРДАҒЫ РКФСР-ДІҢ ӘКІМШІЛІК-АУМАҚТЫҚ
ҚҰРЫЛЫМЫН РЕФОРМАЛАУ
Базаров К.Т., Алхабекова М.А.
Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті, Көкшетау қ., Kanat.bazarov.1957@mail.ru alxabekova@bk.ru
ХХ ғасырдың басында, 1917 жылғы қазаннан бастап Ресейде бастау алған әлеуметтік-экономикалық және саяси жаңғырудың толқыны қолданыстағы мемлекеттік-саяси жүйенің революциялық бұзылуымен және радикалды әкімшілік-территориялық қайта құрумен ілесе отырып жүргізілді. Бұл үдеріс ұзаққа созылды — кеңестік мемлекеттің дамуының әрбір жаңа кезеңінде саяси және әкімшілік карта өзгеріске ұшырап отырды» [1: 22].
1918 жылдың бірінші жартысында РКФСР шеңберінде автономия құру процесі басталды. Орталық Азиядағы Түркістан генерал-губернаторының әкімшілік шекарасында 1918 жылдың сәуір айында көпұлтты автономия жарияланды. 1920 жылдың тамызында Орынбор және Дала генералгубернаторлықтары жерінде Қырғыз (Қазақ) АКСР-і құрылды.
Революциялық және азаматтық соғыс жағдайында еркін өзін-өзі билеу құқығын беру большевиктер партиясының ықлымен ұлтшылдық элементтеріне бағынуға, жергілікті ықпалды ұлттық қозғалыстардан саяси тұрғыдан сенімділікті қамтамасыз етуге, ақ және шетел интервенттерімен күресте олардың революциялық әлеуетін қолдануға мүмкіндік береді. Біртұтас Кеңес федерациясы аясындағы «өзін-өзі анықтайтын» өңірлердің әлеуметтікэкономикалық мүдделеріне ұлттық талаптарды ұштастыру сепаратизмнің саяси негіздерін бейтараптандыруға және жоюға, ыдыраған елді қайта біріктіруге жәрдемдесу болды. Орталық — ұлттық мүдделерді үйлестіру үшін қуатты құрал болды [5:15].
1920 жылдардың басында азаматтық соғыс аяқталғаннан кейін, КСРО-ның қалыптасу кезеңінде еліміздің тарихи қалыптасқан ірі экономикалық аумақтарға бөлінуіне негізделген әкімшілік-аумақтық жүйені түбегейлі реформалау үшін үлгі әзірленді, оның ішінде өнеркәсіптік өндіріс электроэнергетиканың дамуына негізделді. Реформа елдегі экономикалық ресурстардың аумақтық қайта бөлінуіне бағытталған және социалистік жаңғырту жоспарын жүзеге асырудың қажетті шарты болып табылады, ұлтшылдықты және ұлттық элиталардың құқықтарын күрт шектеуге, ұлттарды ұлттандыру үдерісін тоқтатуға, «революциялық құрылыстың алғашқы кезеңіне идеологиялық концессия ретінде рұқсат етілген ұлттық аймақтану принципін» ауыстыруға бағытталған болатын [1:46].
Этносаяси принцип негізінде қалыптасқан ұлттық республикалардың аумақтық тұтастығы мен шекараларын бұзатын, экономикалық тұрғыдан толық кешендер ретінде жаңа әкімшілік-аумақтық бірліктердің қалыптасуы оппозициялық автономияның күшті толқынына себеп болды. Оның жүзеге асырылуы 1923-1925 жылдары экономикалық аудандарды автономиямен шектеу барысындағы қақтығыстармен жалғасты. РКФСР-дің шығыс аудандарында Қазақ КСР автономиясымен шекаралас Орал (1923), Орынбор (1925) экономикалық аймақтары, Сібір өлкесі (1925) аймақтарын тіркеу үдерісі өте қиын және баяу болды. 1920 жылдың тамызында Түркістан аумағының Орталық Азияның ұлттық-мемлекеттік делимитациясы кезінде 1920 жылы тамыз айында құрылған Қазақ Автономдық Кеңестік Социалистік Республикасының оңтүстік шекараларын айтарлықтай кеңейту республиканың батысында Орынбор облысының РКФСР-ның Оңтүстік Орал аумағына бөлінуіне байланысты келіспеушіліктер туындады. Ұлтаралық сипаттағы қақтығыстар шикізат көздеріне, экономикалық ресурстарға қол жеткізу және оларға бақылау жасау жолындағы бәсекелестікке байланысты болды. Автономиялардың өздерінің ұлттық-саяси құқықтарының бұзылуынан және иелігіндегі жергілікті ресурстардан айрылуынан қорқу себебінен жанжалдардың өршуінен бұрынғы аумақтардың экономикалық даму деңгейін теңестіре отырып, Орталықты автономия пайдасына жаңа аумақтардың шекарасын түзетуге мәжбүр етті. Алайда, ұлттық өзін-өзі анықтау құқығы экономикалық аудандастырудың стратегиялық қағидаттары алдында екінші орында болды. [4:15]
1920-1929 жж. елдің социалистік модернизациялауды жүзеге асыру үшін экономикалық негізде әкімшілік экономикалық шекараларды түбегейлі реформалау жүргізілді. Реформалардың экономикалық маңызы 1926-1929 жылдары индустрияландыру үрдісіне сәйкес реформаның аяқталуын жеделдету үдерісінде шешілген дау-дамайларды тудырған РКФСР-ның ұлттық-саяси негіздеріне қайшы келіп, автономия құқығын күрт шектеп, 1930-1936 жж. ірі экономикалық аудандар мен ұлттық республикалардың территориалдық жағынан жойылуына әкелді.
КСРО-ның 1920-1930 жылдардағы ең маңызды міндеттердің бірі елді жаңғырту, яғни индустрияландыру, ұжымдастыру және мәдени революция болды. Оны жүргізу үшін мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінде: орталық, өңірлік және жергілікті басқарудың тиісті үлгісін жасау қажет болды. Өңірлік басқару жүйесі өзгерді (РСФСР-де тікелей бағынатын өлкелік АКСРлар, облыстар деңгейі), оның өзгерістері келесідей бағытта жүрді: мемлекеттік және партиялық биліктің функциялары мен құрылымы, олардың өзара қарымқатынасы, кадр саясаты, әкімшілік-аумақтық бөлініс болып табылады. Осы жобаның нәтижесінде 1920-1925 жылдары елде болған РКФСР әкімшілікаумақтық шекараларындағы өзгерістер экономикалық мүдделердің басымдық принципіне негізделген жергілікті өзін-өзі басқаруды толықтай қайта құруға байланысты болды. Азаматтық соғыс аяқталғаннан кейін ұлттық экономиканы қалпына келтіруге арналған ЖЭС экономикалық аудандастыру негізінде әкімшілік — аумақтық жүйені реформалауды талап етеді, бұл олардың табиғи экономикалық аймақтарға көп сәйкес келетін ұзақ мерзімді дамуын ескере отырып, ірі экономикалық біртекті аймақтарды қалыптастыруды көздейді
[3:12].
Дегенмен, аймақтарды бөлу нәтижесінде пайда болған әкімшіліктерриториалдық үлгі дереу құлдырай бастады, соның ішінде бірінші кезекте аудан деңгейінде құлдырай бастады. Осыған байланысты В.Молотов 1920 жылдардағы аймақты аудандарды бөлу тұрғысында түсініктеме берді: «жақын маңдағы аудандарды партиялық тұрғыдан аудандастыру процесінің кемшіліктері болады, қазір Орталық комитет губкомдармен басқарылады, ал одан кейін облыс орталықтары арқылы басқарылады, яғни жаңа инстанциялар пайда болады». Әміршіл-әкімшіл жүйенің күштеп ұжымдастыру және индустрияландыру саясаты округтерді «жоғарыдан төменге қарай» басқаруға әкелді [2:22].
Елде жекелеген аймақтардағы ұжымдастыру процесінсипаттайтын болсақ, оны жүзеге асыру барысында біз ұжымдастыруды жеделдете отырып, ауыл шаруашылығының материалдық қызығушылығы принципін бұза отырып, ауыл шаруашылығының баяу дамуы мен азық-түлік проблемаларын нашарлатуға әкелетін объективті заңдардың еленбегенін байқаймыз.[6:46].
Әкімшілік-шаруашылық ұжымшарлар экономикалық тәуелсіздіктен айырылды. Орталық мемлекеттік органдар мен әкімшіліктер бекіткен заңнамалық актілер тіпті олардың ұйымдық құрылымын реттеп отырды. Осылайша, 1932 жылғы 4 ақпанда ОК БКП «Ұжымшарларды ұйымдастырушылық-шаруашылық жағынан нығайтудағы кезекті іс-шаралар» жөнінде қаулы шығарды, онда белгілі бір ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізу үшін тұрақты өндірістік бригадаларды құру туралы айтылды. [7:213]
Шығыста өндірістік базаны құру қуатты индустриялды мемлекетке айналу қажеттілігіне байланысты болды. Қазақстан индустриялды модернизациялау үшін зор әлеуетке ие аймақ ретінде ең алдымен кадрлық мәселелердің шешілуіне зәру болды. Қазақстанда индустрияландыруды сәтті жүзеге асыру үшін ұлттық жұмысшы табын қалыптастыру мен дайындау маңызды шарт болды.
Ұлттық индустриалды кадрларды қалыптастыру үдерісінің кеңестік кезеңі кадрлар қатарының жартысынан көбі жаңартылып, оларды жинау және экономиканы қалпына келтіру кезеңінен басталды, 1927 жылы кадр саны 4-5 мың адамнан аспады [9:136].
Кадр дайындаудағы шешуші кезең — индустрияландыру жылдары — кешегі қазақ шаруалардан — ауылдық кедейлерден, батрақтардан, жұмыссыздардан және колхозшылардан 1926-1939 жылдары алғашқы ірі жұмысшы отрядтар мен инженер-техник мамандар құрылды. Өнеркәсіптік еңбек салаларында жергілікті тұрғындарды кеңінен тарту және қазақ жұмысшыларын арнайы маман ретіде жаппай даярлау бойынша мақсатты жұмыс жүргізілді. 1936 жылға қарай олар шамамен 90 мың адамды құрады. Олар фабрика-зауыттардың және шахталардың, мұнай-кен орындарының, теміржолдардың жұмысшылары болды. Бұл Қазақ Республикасының автономиядан Одаққа ауысуына ықпал етті [8.144].
Халық шаруашылығын дамыту үшін ауыр өнеркәсіптің жетекші салаларын дамыту, бұрынғы нысандарды қалпына келтіру және жергілікті ресурстарды пайдалану негізіндегі жаңа кеніштер мен шахталарды салу, барлық салалардың кәсіпорындарын, темір жолдар мен байланыс құралдарын салу қажет болды. Ең алдымен жергілікті тұрғындардың өкілдерін кеңінен тарту арқылы жұмысшы тап пен өндірістік-техникалық интеллигенцияны қалыптастыру қажет болды.
1927 жылдың 12 қаңтарында РКФСР Бүкілодақтық халық шаруашылығы Қазақстандағы кәсіпорындардың қаржылық жағдайын, жергілікті бюджеттің жай-күйін ескере отырып, сондай-ақ кәсіптік-техникалық білімнің барлық түрлерінің маңыздылығын ескере отырып техникумдарға субсидиялауға 24 мың рубль бөлді. Сондай-ақ кадр дайындау республиканың өнеркәсіптік ресурстарымен де қаржыландырылды [10]. Осы кезеңнен бастап, Қазақстан өнеркәсібі үшін білікті маман және техникалық интеллигенцияны жүйелі түрде дайындау бойынша іс-шаралар жүргізілді. 1925 жылдың соңына қарай Петропавл қаласының кожмехтресі жанынан (30 оқушы) мектеп ұйымдастырылды. [11] 1927 жылы 3 оқу-демонстрациялық семинар ұйымдастырылды, Семей қаласында — тері илеу қоймасында 60 оқушыға, Көкшетауда аяқ киімге арналған. Осы кезеңде зауыттың тағы 2 мектебі ашылды: Атбасартресте — тау-кен ісі, Айдаболда — химиялық шарап зауыты.
Осы кезеңде ұлттық кадрларды даярлау кезінде қазақ халқына деген қатал көзқарасқа жол берілгендігін айта кету керек. Мысалы, кәсіпорындар басшылары негізінен славяндықтардан тағайындалды. Іс жүзінде фабриказауыттың кәсібін меңгеретін көптеген қазақтар жатақханасыз қалды [12]. Ұлттық кадрдың деңгейін және жалақысын айқындауға біржақты көзқарас болды.
Қиындықтарға қарамастан, жүргізілген саясаттың нәтижелері осы науқанның алғашқы жылдарында-ақ байқалды. Басқару жүйесіндегі ұлттық кадрлардың саны едәуір өсті, республикада орта және төменгі буындарды дайындау үшін білім беру мекемелерінің, курстарының және мектептердің желісі қазақтардың сауаттылық деңгейін көтеруге ықпал етті. Алайда, 1920-
1926 жылдардағы саясатта іске асырылған «пайыздық норма» әдісі республиканың басқару жүйесінің сапалық өзгеруіне кері әсерін тигізді, басшылықты қазақ тіліне аударудағы қиыншылықтар, басшылықтың оны пайдаланудан бас тартуына мәжбүр етті.
Қорыта келгенде Қазақстан территориясында жүргізілген әкімшілікаумақтық реформалар әміршіл-әкімшіл жүйенің елдегі индустрияландыру, ұжымдастыру науқандары мен кадр саясатына белгілі бір мөлшерде кері әсерін тигізді.
Әдебиеттер:
1. Абдразаков Т.А. Закономерности построения социалистической экономики и особенности их проявления в национальных районах СССР (на примере Казахской ССР): Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора экономических наук. Алма-Ата, 1977.46 с.
2. Декларация прав трудящегося и эксплуатируемого народа//Советское содружество народов. С.22.
3. Сулькевич С.И. Административно-политическое строение союза ССР / Материалы о территориальном преобразовании с 1917 по 1 июля 1925 г. Л., 1926. С.12.
4. ГАСО. Ф. 241р. Оп.2. Д. 2332. Л. 46
5. Зубков К.И., Побережников И.В. Реформы административно-
территориального устройства восточных регионов России (ХУШ-ХХ вв.). Екатеринбург, 2003. С.15
6. Зубков К.И., Побережников И.В. Указ. соч. С. 84
7. Карелин Е.Г. Создание и функционирование регионального механизма власти в Западной области России (1929-1937 гг.) // Среднерусской вестник общественных наук. 2008. № 1. С. 46.
8. Турлепбаев Б.А., Торжество ленинских идей социалистического преобразования сельского хозяйства в Средней Азии и Казахстана. М., 1971.2.213).
9. Агдарбеков Т. Проблемы национально-государственного строительства в Казахстане (1920-1936 гг). – Алма-Ата: Наука, 1990. С. 136-150.
10. ЦГА КССР. Ф. 138. Оп.1. Д. 916. Л. 134
11. ЦГА КССР. Ф. 44. Оп.7. Д. 31. Л. 49
12. ЦГА КССР. Ф.5. Оп.8. Д. 16. Л. 49-50