ИНТЕРНЕТ ЖУРНАЛИСТИКАДАҒЫ ЖАҢАШЫЛДЫҚ: NARRATIVE
SCIENCE
Амангелдиева Гулмира Сабыровна gulmira.sabyr@mail.ru
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ журналистика және саясаттану факультетінің 1-курс докторанты, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Ғылыми жетекшісі – ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор Тоқтағазин М.Б.
Интернет-журналистика, желілік журналистика, электрондық желілер журналистикасы — жаңа медиа дәуірінде бізге келген құбылыстың атауы. «Жаңа медиа» (ақпарат пен коммуникацияның жаңа құралдары) айқындамасының өзі, бірыңғай және барлық жағдайда тең қолданылатын ұғым қазірде жоқ. Интернет бір мезгілде мәтінді, дыбыс пен бейнені (статикалық, сондай-ақ қозғалыстағы) үйлестіретін цифрлық (digital) және интерактивті мультимедиа (гипермедиа) ұғымдарының мәндеріне неғұрлым жауап беретіндігін атап көрсетеді; әртүрлі дәрежеде болса да интерактивті коммуникацияны жүзеге асыруға мүмкіндік береді; экранға «байланған» — компьютерлік немесе теледидарлық шынайылықты анықтайды.
Бүгінгі әлемде, мәліметтермен қаныққан деректерді, қызметіне, функциясына немесе дағдыларын жинақтауға қарамастан, күн сайын шешім қабылдау үшін мәселені нақты түсінуі және оны дұрыс пайдалануы тиіс. Енді біз жаңа үрдістердің Narrative Science — «деректерді аудармашы» немесе деректерді визуалдау құралдары сияқты рөлдердің пайда болуын байқаймыз.
Медиа міндеті – пайдаланушыларды объективті және өзекті контентпен қамтамасыз ету. Жаңа шындыққа сай жұмыс жасау үшін журналистер өзгерістерді болжап, оларға дайын болуы тиіс. Интернет жаңа облыстар мен аймақтарды қамти отырып, жылдам әрі қолжетімді болуда. Журналистер контентті қолданушыларға тасымалды технологиялар, ұялы телефондар және т.б. сияқты түрде әзірлеуді меңгеріп те алды. Бұл ретте тыңдаушылар мен көрермендердің қазіргі заманға сай емес құрылғыларды және ең жылдам интернетқосылыстарды қалайтын (немесе пайдалануға мәжбүр болған) бөлігін де ұмытпаған жөн.
Бірнеше жыл бұрын Internews агенттігінің журналистері журналистиканың «автоматтандыру» мүмкіндігін талқылау мақсатында «vs Робот журналисті» сауалнамасын өткізді. Сауалнамаға жауап берген журналистер келешекте робот-журнлистедің пайда болуын жоққа шығармайды [1]. Бүгінгі ғылым нақты адамды компьютерге ауыстыру емес дейді ғалымдар. Ол жасанды интеллектке берілетін функциялардың өсу мүмкіндігі туралы айтады, мысалы талдау және деректерді құру. Бұл журналистерге кәсіптің шығармашылық жағына көп уақыт жұмсауға мүмкіндік береді. Жоғарыда аталған мақалаға көз жүгірте отырып, жаңа ғылымның дами бастағанына куә боламыз. «Narrative Science» (сөзбе — сөз аударма – «айтушы ғылым») — бұл адамның қатысуынсыз байланысты мәтінді жасауға мүмкіндік беретін жаңа технология. Егер бұрын журналист-роботтар тек қана өлі статистикамен жұмыс істесе және спорттық матчтардың немесе қаржылық болжамдардың нәтижелері туралы жазса, енді олар саяси мәтіндерді де жасай алады. Мысалы, Narrative Science қазірдің өзінде твиттерді пайдаланушылардың американдық президент сайлауы алдындағы саяси қалаулары туралы жазған. Әзірлеушілер Narrative Science ақпараттың кез келген түрімен және кез келген тақырыппен жұмыс істей алады деп мәлімдейді. Ең қарапайым бөлігі – пішімді ауыстыру (атаулар, күндер, қаріптер). Ол үшін бағдарламашылар жұмысына журналистер көмектеседі: олар мақалалардың стилі қандай болу керектігін анықтайды және Роботты білуі тиіс арнайы сөздер мен өрнектердің қажетті жиынтығын таңдайды.
«Narrative Science» атауымен автор әлемге әйгілі Forbes сайтына тұрақты жазады, Айына бірнеше жарияланымдарды «маған шұғыл іс бойынша сұрамау керек». Ол тіпті сайтта жеке баған енгізді. Оның еңбегі төленеді. Өткен жылы ол 6 миллион доллар тапқан. Міне, оның соңғы басылымдарының бірі:
Бұл жаңалық бүкіл әлемнің журналистері арасында тез тарады [1].
Компания өз алдына әлеуметтік желілердегі статистика мен жазбаларды қарапайым талдауға қарағанда, аса өршіл міндеттер қояды. Технология жасаушылар қазір «бір аудитория» жобасымен жұмыс істейді, оның аясында олар бір адамға немесе адамдардың шағын тобына арналған мәтіндерді жасауға narrative science үйретуге үміттенеді. Мақалалар жеке адамдардың мүдделеріне қарай құрылады,ал олардың тақырыптары биржаның бағалауынан бастап клиенттің медициналық талдауларын түсіндіргенге дейін өзгеріп отырады.
2010 жылы Narrative Science Солтүстік-Батыс университетінің зияткерлік ақпараттық зертханасында ашылды. Содан бері 100 қызметкер қосып, төрт офиске ие болған, ондаған патенттер беріп, 100-ден астам корпоративтік клиенттерге қызмет көрсетуде [2].
Дегенмен бұл ғылым пайдаланушылардың фотосуреттері, бейнелері мен түсініктемелері – бұл аудиториямен өзара қарым-қатынасты нығайту үшін медианы пайдалана алатын және пайдаланатын барлық нәрсе емес. Болашақ журналистикада маңызды рөл азаматтық журналистикаға беріледі.
Мысал ретінде – publicinsightnetwork.org сайтын алуға болады. Бұл ресурста 217,458 адам АҚШ-та 66 редакцияға арналған идеяларды ұсыну үшін тіркелді. Толық жаңалықтарға сұраныстың көптігіне көз жеткізуге болады. Medium Блог платформасының ең табысты мақалалары шамамен 1600 сөз болды және олардың оқылуы бар-жоға жеті минутты алды. «Вас ньюс» Украинадан репортаждар сериясы үшін YouTube-те төрт миллионға жуық қаралды. Технологиялар әлемде жаңалықтардың таралуын жеңілдететін және арзандататын болса да, редакторлар мен көрермендер әлі де арнайы білім мен дағдыларды бағалайды [3].
Бұл АҚШ-тағы көрсеткіш. Ал біздің елде әле де болса көпшілік үшін ақпарат көзі – теледидар. Ресей мемлекетімен экономикамыз бір болғандықтан сол елде жүргізілген зерттеуді біздің елдің жағдайына сәйкестендіруге болады. Сауалнамалар негізінде бір жарым мыңнан астам респондент ресейлік БАҚ-тардың әртүрлі форматтары мен жанрларында өзара қарым-қатынасының статистикалық көрінісін жасады. Сенім деңгейі-басты ұстанымдардың бірі және осы көрсеткіш бойынша елдегі БАҚ-тардың: журналистерден түскен хабарламаларға сұралғандардың тек 17% ғана толық сенеді. Скептиктер жас аудитория арасында көбірек күтіледі [4]. Ресейдегі Интернет-БАҚ аудиториялар бойынша дәстүрлі түрде қуып жетеді, ал жастар YouTube-арналар мен Telegram-арналардың теледидардағы жаңалықтардың әдеттегі шығарылымына қарағанда, ақпараттың кем дегенде сенімді көзі болып табылады.
Бір қызығы, журналиске қатысты скепсис кезінде адамдар олардың қоғамдағы әлеуметтік рөлін барынша мақұлдайды. Ең алдымен, бұл, әрине, қоғамдық өмір фактілерін тіркейтін және болып жатқан оқиғаларды талдаушы-комментатордың рөлі: сауалнамаға қатысқандардың 65% және 43% сәйкесінше, Ресейде 2018 жылғы журналистердің міндеті туралы айтты. Сонымен қатар, көптеген адамдар — үштен бір бөлігінен көп — тергеу жүргізушілерді журналистерден көреді, сұралғандардың төрттен бір бөлігі журналистер құқыққорғаушыларға ұқсайды деп санайды. Екі жыл бұрын «Медиастандарт» журналистерден осындай зерттеу шеңберінде жауап алды — және олар қоғам алдында жауапкершілік көтеруі тиіс деп есептеді, бірақ сол шамада өзінің және өз отбасының алдында (сұралғандардың 79%) және өз БАҚ аудиториясының алдында сәл аз (71%). Оқырмандар басқаша ойлайды: олардың ұсынысында журналистер бірінші кезекте қоғам алдында жауапты, ал қалғандары соншалықты маңызды емес [4].
Халық бүгінде баспа БАҚ-ты электронды форматта тұтынуға көшті. Орыс тілді газеттер мен журналдардың хабарламаларына, мысалы, YouTube сияқты желілерге бұрынғысынша көбірек сенеді, бірақ іздеу жүйесіндегі жаңалықтарға қарағанда аз. Көшбасшылық қонақжайлылықты сенімді ұстайды: «Қазақстан», «Хабар» (көбіне ауылды аймақтар) және «КТК» арналары. Тиісінше, газет журналистерінің тұтынушылар алдында БАҚ қызметкерінің стереотипті бейнесіне қосқан үлесі әлдеқайда аз: рөлдік модель — бұл әлі де теледидар.
Осы мақаланы жазу барысындағы зерттеуде респонденттерге журналистика әлемінен нақты кімді біледі және кімнің пікірін беделді деп санайтынын білу қызықты көрінеді. Өлшеу теледидар, радио, интернет және баспа БАҚ-ты қамти отырып жүргізілді.
Телевизиялық салада барлығы өте көрнекі көрінеді. Ал, интернетті көбісі қандайда нақты ақпаратты іздеу (поиск) жүйесін пайдалану, аудио, бейне материалдарды уақыт өткізу үшін көретіндігіне көз жеткіздік. Дегенмен, бүгінде азаматтардың 90% соңғы жаңалықтарды ғаламтор арқылы қарайтынын айта кеткен жөн.
Интернет-журналистиканы жаңа технологиялық мүмкіндіктерді пайдаланатын журналистика ретінде ғана анықтау өте оңай болар еді. Осы ретте интернет-журналистика бейнесінде сапалы жаңа мәдени және өркениетті феноменмен айналысамыз деп болжауға маңызды негіз бар. Журналистиканың үш анықтамасын салыстырайық: журналистика бұқаралық коммуникация арналары (баспасөз, радио, теледидар, кино және т.б.) арқылы өзекті ақпаратты жинау, өңдеу және мерзімді тарату жөніндегі қоғамдық қызмет түрі болып табылады; бұқаралық насихат және үгіттеу нысандарының бірі болып табылады. Журналистикамен таратылатын ақпарат аудитория үшін оның қоғамдық пікірі мен дүниетанымын қалыптастыра алуы тиіс. Алуан түрліліктегі қазіргі болмыстың құбылыстары, процестері мен үрдістері туралы, қоғамның экономикалық, әлеуметтік-саяси, руханиидеологиялық өмірінің қалыптасуы мен дамуын анықтайтын заңдылықтар туралы түсінікке ие болуы тиіс.
Веб-журналистика, желілік журналистика, кибер-журналистика, on-lineжурналистиканың кейбір айырмашылықтарына қарамастан, біз бұл терминдерді синонимдер ретінде қолданып келеміз. Осы уақытқа дейін интернетте «журналистикадан» желілік басылымдары мен «интернеттен» журналистік басылымдардың арасындағы айырмашылық жоқ. Бірінші сөз саласындағы кәсібилікті интернетке әкеледі, бірақ хабар тарату парадигмасында қалып, коммуникативтік кеңістіктің мүмкіндіктерін ішінара ғана пайдаланады; екінші, керісінше, интерактивті коммуникацияның барлық жаңа нысандарын белсенді пайдаланады, бірақ осы қызметке сәйкес тілдік стиль мен талғамды қалыптастырып үлгермеді. Бірақ бұл интернет-журналистиканың екі полюсі әрдайым жақындастырылатынын атап өткен жөн. Осылайшы ғылыми терминдерді сөйлете отырып Narrative Science секілді жаңа бағыттардың дамуына бүгінгі журналистика жол ашып отыр. Бұл саланың аса қарқынды дамуы журналистердің нанын жеп қоймайма деген сауал туынайды. Бұл келешектің жауабы болып қалмақ.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. «Журналисты VS Роботы. Опрос медиаспециалистов» //https://newreporter.org / 2012.07.09.
2. «Data Storytelling: The interface of the past, present and future
//https://narrativescience.com/blog/data-storytelling/ 2019.02.13
3. «Future of News: Seven insane ways tech will change news»
//https://www.bbc.com/news/technology-30897482 / 2015.01.26
4. «Как вы нас представляете» // https://www.novayagazeta.ru 2018.10.21