ҚАЗАҚ ТЕАТРЫНЫҢ НАР ҚОБЫЗЫ
Рымғали Нұрғали
Қалыбек.
Пері Қалыбек.
Қаллеки.
Қалыбек Қуанышбаев.
Осының бәрі бір адамның әр кездегі ныспысы. Қарқаралы атырабының қазақтары арғы замандағы асыл бабалары Қаз дауысты Қазыбектің (қазір қысқартып айтып жүргеніміздей Қазыбек би емес. Арыстан жүректі Ричард, Ұлы Петр, Қаһарлы Иван деген секілді Қаз дауысты Қазыбек) есімі кетіп қалады деп ескі нанымға сеніп, балаларына Қазыбек есімін қоймаса да, ол ортада Әшімбек, Төлеубек, Алшынбек, Үйсінбек, Жүсіпбектер толып жатыр. Сол дағдымен азан шақырып қойған аты Қалыбек деген бала ес білгеннен бастап, айтылған сөзді ғана емес, бір естіген дыбысты, бір көрген қимылды қағып алып, айнытпай салып беретін болған. Ол үшін ұшқан құс, жүгірген аң, отырған адам бәрі бір. Барлығын да сала берген. Қыз ба, ұл ма, жігіт пе, қалыңдық па, кемпір ме, шал ма, ит пе, қасқыр ма, ұлыған боран ба, соққан жел ме – бәрін де салады, бәрін де дәл келтіреді, бір өзі келтіреді.
Бұл әуелі ермек секілді үй-ішін, бала, бозбала ортасын күлдіруге жараса, кейін ауыл-аймақ, атырапқа әйгілі болып, әлдекімдерді күлкі қылып, мазақ ететін қаруға айналады. Бұл сүңгіге алдымен елге сүйкімсіз, халыққа қарабет, зорлықшыл, жуандар ілінеді.
Осындай өнері үшін “Пері Қалыбек” атанған жас жігіт ел арасындағы күлкі мектебін жасаған Шаншар қуларының дәстүрін жаңа арнаға бұрады. Қимыл-қозғалыспен, түр-түс кейпімен жексұрындарды айнытпай салып, көпшіліктің алдына осындай жаңа өнерімен танылады. Ол даңқы Қарқаралы, Семей, Омбы атырабына жайылады. Өзі де өмірдің талай тас босаға, тар кезеңінен өтеді. Қара жұмыс істейді, атшы болады, он алтыншы жылы тыл жұмысына алынып, қиырдағы Минскі маңынан бір-ақ шығады. Одан кейінгі дәуірлерде талай істерді бастан өткеріп барып, 1926 жылы қазақ театры ашылғанда өкіметтің арнаулы қаулысымен Қызылордаға келеді. Торғай жағынан Елубай, Серке, оңтүстіктен Құрманбек, Жетісудан Қанабек келген. Әміре мен Иса өзінің ескі достары.
Театрдың тұңғыш режиссері, құрдасы Жұмат Шанин Қалыбекті – Қаллеки, Елубайды-Еллеки атандырған. Еллеки аты көп сіңе қоймаған. Ал Қаллеки – Қалыбек Қуанышбаевтың сахнадағы төл атындай болып кеткен еді.
Табиғи туа бітті дарыны арқасында өмір сахнасынан театр сахнасына дайын келген Қаллеки тұңғыш театрдың діңгектерінің біріне айналды. Ол үздіксіз өсті, тез өсті. 1927 жылы жазған мақаласында Мұхтар Әуезов Қаллеки талантының зор екенін бірден көріп, оның болашағын болжап берді. Ғабит Мүсірепов сахнадағы Қаллекиді нағыз Абайдың өзі деп таныды. Зерттеушілер Ғ.Тоғжанов, І.Жансүгіров (отызыншы жылдар), О.Олидор, М.Майшекин (40-50 жылдар), Қ.Қуандықов, Б.Құндақбаев (60-70 жылдар), Т.Жұртбаев, Ә.Сығаев (80-90 жылдар) арнаулы еңбектер жазып, оның өнерпаздық жолын көрсетіп, ойнаған рольдерін талдады. Мүсінші Вучетич “Менің әкем егер тірі болса, Сіздей болсын деп тілер едім” деді.
Біз ұлы актердің өзіміз көрген екі сахналық бейнесіне ғана тоқталғымыз келеді. Көркемдік дәстүрдің даму, жалғасу қозғалысы өте күрделі. Бір автордан тікелей үйрену, сол жасаған үлгі қалыптарды, өрнектерді ашық қабылдау айқын көрініп тұрса, терең тамырлар арқылы алыстан жеткен сарындастықты тап басып айту қиынға соғуы мүмкін. Сан- алуан жолдармен байланысып, кешегінің сабағы бүгінге жалғасып жататынының бір мысалы ретінде. Мағжан-Қасым-Қуандық-Мұқағали арнасын алса да жеткілікті. “Дариға” деген жалғыз ауыз сөздің осы ақындар поэтикасындағы қызметі көп нәрсені аңғартса керек.
Қазақтың психологиялық, реалистік прозасы мен эпикалық, философиялық драматургиясындағы Мұхтар Әуезов ашқан көркемдік жүйелердің кейінгі жалғастығы деген мәселенің толық жауабы әлі айтылған жоқ. Бір-ақ мысал. “Қарагөз”, “Ақан сері — Ақтоқты” трагедиялары. Жазылу уақыттарында жиырма шақты жыл айырма бар. Екеуіндегі сал-серілер өмірі, кейіпкерлердің жалпы типажы, тартыс табиғаты, әрекеттер мен жағдайлар ұқсас. Ақан серінің ой-толғаныстары арқылы өмір, махаббат, адам сияқты мәңгілік құндылықтар туралы ой-толғаныстары берілетін трагедияның көркемдік деңгейі аса жоғары. Науан хазірет – қазақ әдебиетінде бұрын болмаған бейне. Рас, орыс отаршылығына қарсы бел шешіп күрескен, сол үшін қуғын көрген әйгілі дін қайраткері, тарихи Науан хазіретпен жазушы қиялынан туған жағымсыз кейіпкер Науан хазіретті ажыратып қарауымыз керек. Бұл шындықты тарихи Құнанбай мен кейіпкер Құнанбай туралы да айтуға болады.
Ғ.Мүсірепов пьесасында қаһармандар көп емес. Негізгі тартыс 7-8 адамның арасында өтеді десе де болар. Күрестің әбден ушыққан тұсы. Науан хазірет үкімімен, шариғат жолына сүйеніп, Жалмұқан Ақтоқтыны әбден масқаралап, қорлап, талақ етеді. Бұл алғашқы соққы. Одан да сорақысы артында жатыр. Ақтоқтыны мал қосақтағандай, итке жемтік тастағандай қылып, зорлықпен Балуанға береді. Бата беруші – Науан хазірет.
Балуан рөлінде – Қаллеки. Бір ауыз сөзі жоқ, бір-ақ жерде көрінетін үнсіз кейіпкер. Балуан – мылқау. Әйел жоқ, бала жоқ, тұлдыр жалғыз. Тағдыр қарғысын алғандай соқа басы. Оны басқалар алып күштің иесі, жартылай адам, жартылай мал деп қабылдайды. Өтіп жатқан қайғылы хәлді Балуан-Қаллеки көзімен көріп, жүрегімен сезініп, қан жылап, бір ысып, бір суып, өңі мың құбылып, бірдеңе айтқандай болып ыңыранып, дөңбекшіп, қобалжып отырады. Ойыңа келгенді істе, қорла, тапта, қолыңнан алар ешкім жоқ деген харам пиғылмен Ақтоқтыны аяғының астына тастай салғанда, Балуан-Қаллеки әуелде оқыстан абдырап, мән-жайға түсінбей барып, есін тез жиып алып, жүзі жылып, бойы балқып, аталық махаббат нұрымен жадырап, Ақтоқтыны алдына алып, бәле-жала, қасірет-қайғыдан тез арылтып, тазартып, ағартып жібергісі келгендей, емірене тебіреніп, өзінше бірдеңе айтқан болып, былдырлап, әлдилей бастайды.
Есіл аруды тозақтың отына тастадық, енді күл болып жанып кетеді, жалмауыздың аузына бердік, қабырғасын күтірлетіп шайнап тастайды деп масаттана бастаған қасқыр топ мына әрекетті көріп, бір сәт аң-таң. Қолма-қол естерін жиып алып, қайта құтырып Ақтоқты мен Мәрзияны ағашқа байлап өлтірмекке бет алғанда, Балуан-Қаллеки бомбыдай жарылады. Бойындағы барлық ашу-ызасы, кек-намысы, күш қайраты қайнап, тамыр атаулы білеуленіп көрініп, көзі шатынап, ерні дірілдеп, бір ағашты түп-тамырымен жұлып алып, аюдай ақырып, қиянатқа, зорлыққа қарсы, дұшпандарының зәре құтын ұшырып, алпамсадай денесімен жас жігітше дөңгеленіп, тұра ұмтылады. Осылайша әлем әдебиетінде бар ғажайып сарын — Эсмеральдо- Квазимодо сарыны қазақ топырағында сарабдал суреткер мен дара актер пайымдауында өзінің тамаша жалғасын, ұлттық топырақтағы үйлесімін тапты.
Қазақ сахна өнерінің табиғи дамуына отыз жетінің қырғыны орасан зор кесепат келтірді. Атылып кеткен боздақтар Жүсіпбек, Жұмат, Ілияс, Сәкен, Бейімбет шығармаларын айтпағанда, репертуардан “Еңлік-Кебек”, “Бәйбіше- тоқал”, “Қарагөз”, “Хан Кене”, “Айман-Шолпан”, “Түнгі сарын” алынып тасталды. Он бес-жиырма жылдай қазақ сахнасын тартыссыздық теориясына сүйеніп жазылған, жадағай, жұтаң пьесалар, орташа авторлардың ортаң қолды аударма туындылары басты. “Қозы-Көрпеш – Баян сұлу”, “Ақан сері — Ақтоқтының” да сахналық ғұмыры ұзаққа бармады.
1953 жылы Сталин өлді. Сол кездегі Совет Одағының барлық атырабында, өмірдің барлық саласында өзгеріс басталған. Сең бұзылған. Жылымық келген. Абақтылардан мыңдаған адам босатылды. Қамаудағы кітаптар жарыққа шықты.
Дәл осы кезде Мұхтар Әуезов өзінің тырнақалды трагедиясы “Еңлік- Кебектің” үшінші, соңғы нұсқасын жасап бітірді. Пьесаны академиялық драма театры сахнасына шығарды. Ресейдің халық артисі, Украина өнеріне еңбегі сіңген қайраткер, Қазақстанның халық артисі деген биік мәртебе, атақтары бар, ұлттық өнеріміздің дамуына, биік өреге көтерілуіне көп қызмет еткен дарынды өнерпаз жасы ұлғайғанда ата-бабаларының елі – Израильге көшкен болатын, кейін сонда дүние салса керек. Еврейдің сол әрекетін кешіре алмаған арнаулы мекемелер жарнамалардан, афишалардан, театр тарихына арналған еңбектерден Моисей Исаакович Гольдблат есімін күні кешеге дейін сыздырып отырды.
Шынын айту керек, біз көрген “Еңлік-Кебектің” көптеген қойылымдарының ішіндегі ең үздігі, классикалық нұсқасы — осы М.И.Гольдблат варианты. Тағы бір шындық бар. М.И.Гольдблат былай деп жазды: “Ол (Қалыбек Қуанышбаев) халықтың эпосын, тұрмыс-салтын жақсы біледі, көркемдік талғамы да күшті. Ол кеңесші-режиссер ретінде спектакльді даярлауда елеулі үлес қосты”. Европа, орыс, украин театры тәжірибесін жақсы білетін, сахнаның үздік маманы, майталман режиссер мен халық этнографиясын, психологиясын, тілді, ділді бес саусақтай ажыратып, бақайшағына дейін тап басатын кәрі құлақ, ескі көз, әрі өзі ұлттық жаңа өнерді жасаушы дара тұлғаның шығармашылық ынтымағынан туған бұл қойылымның ерекше болып шығуының тағы бір үлкен себебі бар-ды.
Бірен-саран, кейін театр репертуарына берік еніп кете алмаған ортақол дүниелермен қазақ театрының шымылдығы ашылды дейтіндермен келісе алмаймыз. Әр түрлі пьесалардың бұрынырақ қойылғаны рас, бірақ ақиқатына келгенде, қазақ ұлттық театрының пердесін ашқан “Еңлік-Кебек” күні бүгінге дейін сахна төріндегі алтын жамбы. Сол шығарманы ойнаудан өздерінің өнерпаздық жолын 1926 жылы бастаған алып топ – Қалыбек, Елубай, Серке көп жылдар махаббатынан еріксіз айрылған жандай, шығармашылық күйзелісте жүрген еді. Колхоз, совхоз, шахта, майдан – сол төңіректегі қуыршақ адамдар, өтірік тартыс, жалған мадақ жалықтырған. Сөйтіп жүргенде, 1957 жылы “Еңлік-Кебек” сахнаға қайта шықты. Бұл қазақ театр өнері жаңа кезеңнің басталуы еді.
Театр труппасының басым көпшілігі табиғи қабілеттері бар, бірақ арнаулы білім алмаған адамдардан тұрса, енді әрі дарынды, әрі білімді жаңа толқын келді. Ыдырыс Ноғайбаев Есен батырдың эпикалық ғажайып бейнесін жасады. Кебекті сомдаған Нұрмұқан Жантөрин кейін тұтастай кино өнеріне беріліп, әр ұлттың миллиондаған көрермендерінің сүйіктісіне айналған ұлы актер болды. Дәл осы кезеңде театрға қазақ жаңа режиссурасының болашақ атасы Әзірбайжан Мәмбетов келді. Үш ұлы би – Нысан абыз, Кеңгірбай, Еспембет бейнелерін үш ұлы актер Қаллеки, Елубай, Серке ойнады.
Қазақ әдебиетіндегі көптеген драмалық, прозалық шығармаларда тарихи тұлғалардың, хандардың, батырлардың, шешендердің, билердің әр түрлі қырынан алынған, түрлі жағдайларда көрінетін сан-алуан бейнелер бар. Автор тарапынан олардың сырт келбеті, түр-түсі, киім-киісі, жүріс-тұрысы суреттеледі, ой-толғаулары, мінез қалпы, психологиялық тебіреністері беріледі. Бұл ретте Есенберлин, Сматаев, Кекілбаев, Мағауин, Жұмаділов романдарын, Ахтанов, Бекхожин драмаларын айтуға болады. Сөйтсе де Әуезов шыңы тіпті бөлек.
Характер ашудағы даралығы, лексикалық-синтаксистік байлығы, ырғақ-екпін табиғилығы, көркемдік кестесіндегі фольклоризм мен драматизмнің жымдаса бірігуі, әсіресе сахна өнері талаптарына дөп келетін қорғасындай ауырлық, алдаспандай өткірлік, мірдің оғындай дәлдік, аспандай биіктік, теңіздей тереңдік — әсіресе Әуезов драматургиясының тіліне тән құбылыс, жинақтап, түйіп айтқанда, бұл “Еңлік-Кебек” трагедиясының айрықша қасиет сапасы. Басқа суреткерлер әзір шыға алмаған көркемдіктің Хан тәңірі.
Қазақтың бұрынғы тұрмысын, мінез қалыбын, жүріс-тұрысын, сөз саптауын бүге-шігесіне дейін білетін, әр түрлі әлеуметтік топтар психологиясының ішек-қарынын ақтара алатын, театр негізін салған дарындар өздерінің табиғи қабілетіне, ықылас-ниетіне, ішкі зауық- шабытына, тіпті қимыл-қозғалыс, сөйлеу машық, үн өзгешеліктеріне орай әуел бастан-ақ оң жамбастарына келетін қаһармандарын “Еңлік-Кебектен” болсын, “Арқалық батырдан” болсын, “Қозы Көрпеш-Баянсұлудан” болсын таңдап тауып алып, сахналық өлмес бейнелер жасаған. Сол тұлғаның бірі – Нысан абыз – Қаллеки.
1957 жылы бұл бейнені сахнаға шығарғанда Қаллеки пайғамбар жасынан асқан, алпыс төртте. Өмірдің биігіне шыққан. Сол кездегі артист атаулының мыңнан бірінің басына қонбайтын атақ-абыройы, мерей-даңқы бар. Өнер жолында өткен елу жылдық тәжірибе бар. Тақпақ айтты, пьеса, әңгіме жазды. Ауылдың жылпос жігіті, орыс пен қазаққа жалтақтаған болыс, сырын бермес хан, қаһарымен дұшпанын айдынырған батыр, қарасөзді судай сапырған шешен, от пен оқтың ортасында жүрген генерал, дүйім атыраптың билігін қолға ұстаған дуан басы, халықтың данышпан ойшылы, ұлы ақыны – осы тектес сан-алуан, сан тағдырлы кейіпкерлерді сахнада мүсіндегенмен, өз жолына орай, жеткен биігіне лайық, еліне айтар өсиетіндей боларлық тұлғаны іштей аңсайтын. Коммунизмді мадақтайтын, күнделікті тіршіліктің ұсақ-түйек ұстасуын көрсететін қазіргі шығармаларда ойнауды сирете бастаған. Осындай күйде жүрген Қаллеки үшін “Еңлік-Кебектің” сахнаға қайта дайындалуы, тіпті кеңесші-режиссер ретінде кірісуі оны шабыттың биік деңгейіне көтеріп, қанатын қайта қомдатып, Нысан абыз арқылы қазақ театрындағы ұлы сахналық тұлға жасау мүмкіндігі туды.
Нысан абыз – Қаллеки – маңдайы жырта қарыс, жау қабақ, ер мұрынды, майлығы келіскен құйма құлақ, шықшытты келген атжақты. Екі иығына екі кісі мінгендей, кең кеуделі, жаурынды, атпал азамат қияпатындағы сақал-мұртына ақ кірген егде адам. Бірде мұң, бірде қайғы, бірде ой, бірде қайрат сәулесі толқыған көз жанарына қараңыз. Қобыз шалып, содан шыққан дыбыспен өзі арбалып, басқаны дуалап отырған бақсы да емес, басқадан жиғаны бар, өз қосқаны бар шұбыра төгілетін сөз тиегін, ағытып отырған жыршы, термеші де емес, ел мен ел, тайпа мен тайпа арасындағы жер дауы, жесір дауына билік айтып, содан пайда табатын би де емес, бір дүйім жұрттың, бір атыраптың екі тізгін, бір шылбырын қолына ұстаған билік иесі де емес, Қаллеки сомдауындағы Нысан абыз ел қайғысымен қайғырып, ел шерімен тебіренген, ел болашағы үшін үміт-тілеген, дұға-батасын жас буынға арнаған, соған сенген, қыл бұрау түскен шақта шайқастан басын алып қашып, не жеке басының, не бір топтың мұңын мұңдап кетуден аулақ, халқы үшін қаймықпай отқа түсетін тұлға.
Қаллекидің бетқұбылыс (мимика) байлығы, пластикалық қабілеті, дауыс құнары, бейне жасаудағы авторлық мәтінде жоқ, өзі ойлап тапқан нәрселерді оқыстан, күтпеген жерден қолданып, көрерменді таңқалдыратын тамаша қасиеті Нысан абыздың әйгілі монологындағы “Бәріңнің де нәрің жоқ, елім қайтіп күн көрер?” деген сөздерді айтқан кезінде жарқ ете түседі. Осы тұста Қаллеки көзі қанталағандай қызара түсіп, қабағы қатуланып, жүзі сұрланып, танауы қусырылып, еңсесін биіктей көтеріп алып, залда отырған көрушіні салалы, балуан саусақтары дірілдеген оң қолымен қоралай өтіп, жас пен кәріні, бар мен бағыланды, еркек пен әйелді, студент пен хатшыны – баршасын қотанға қой айдап кіргізгендей, ишара жасап, бір жерге жинағандай болып барып: “Бәріңнің де нәрің жоқ, елім қайтіп күн көрер” деп күрсінгенде, әркім осы сөз өзіне айтылғандай, бір түрлі қысылып, кірерге тесік таба алмайтын қиын халге түсер еді.
Нысан абызды өздерінше сахналаған тамаша өнерпаздар Қапан Бадыров, Шақан Мусин, тіпті Нұрмұқан Жантөриннің өзі бұл детальды ұстап қала алған жоқ. Біреуі дәл осы жерде қобызға мұң шаққандай, біреуі ахылап, күрсінгендей күйге түсіп, біреуі сахнада теңселіп жүріп кеткен-ді.
Қаллеки “Еңлік-Кебек” трагедия-симфониясының нар қобызына айналды. Ол өлім жайлы ғана емес, өмір жайлы, елінің буын-буын ұрпағына кететін аманат, өсиет күйін шертті. Болашаққа сәлем жолдады. Мың жылдар бойы еңсесін тау биіктетіп, тазалығын көл шайқап, кеңдігін дала сыйлаған, ырғағын жел түзеткен ана тіліміздің қоңыр күңгір үнімен, бар дыбысы айқын, екпіні тұлпардың шабысындай ғажайып әуезбен толғаған. Өкінішке орай, сол әуен, сол ырғақ, сол екпін есіңе түскенде көзіңе жас келеді: сөздің басын айтып, аяғын жұтып қоятын, бір сөйлемнің ырғағын дұрыс айта алмайтын, быдық, кекеш, маңқа, сақаулар қазақ сөзін жерге таптап жатқандай көрінеді.
Қаллекидің сөз саптау, сөйлеу, толғау, дауыс ырғағының көп үлгісін кеше Шәкен Айманов, Нұрмұқан Жантөрин, бүгінгі көзі тірі өнерпаздардан Досқан Жолжақсынов қана ұстап қала алды.
Қазіргі қазақ театрында ұлы өнерпаз Қаллеки дәстүрі жарқырап қайта жанса, киелі өнеріміз тәуелсіздік жалауы астында алға басқан еліміздің шын мағынасындағы жан досы, рухани байлығы, сыр бөлісер, ақыл қосар асыл қайнарына айналар еді.
2004.