Ақбота АХМЕТБЕКОВА,
филология ғылымдарының кандидаты,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ- дің доценті
ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ҚҰРАН КӘРІМ ТАҚЫРЫПТАРЫ
Әдебиет халықпен бірге жасайтын, үнемі даму үстіндегі үдеріс ретінде оның тарихи даму жолын бейнелеп қана қоймай, сондай-ақ тарихты жасаушы халықтың ой-санасын, дүниетанымын бірден-бір қалыптастырушы қасиетімен де белгілі. Сондықтан түркі халықтарының тұтасу және даралану үдерісі барысында, тарихи және жағрафиялық жағдайлардан туған ықпалдастық құбылысы әдебиетте толқын-толқын болып көрініс беретіні сөзсіз. Ал осы ықпалдастықтың бір толқынын, ағымын белгілеген ислам діні қазақ әдебиетін Құран Кәрім тақырыптарымен байытты. Белгілі дәрежеде Құран Кәрім тақырыптары қазақ әдебиетіндегі тарихи кезеңдерді бір-бірімен жалғастырушысы болып, рухани құндылықтар үрдісінің негізін құрады. Бұл дегеніміз, қазақ әдебиетінің дамуын зерделеуде Құран Кәрім тақырыптарын зерттеу зәру мәселе болып табылады.
Қазақ әдебиетінде Құран Кәрім тақырыптарын: діни мазмұндағы дидактикалық-ағартушылық шығармалар және сопылыққа қатысты туындылар тұрғысынан қарастыруға болады. Алайда түркі әдебиетінен бастау алатын қазақ әдебиетінде діни туындылар ХІІ ғасыр перзенті Қожа Ахмет Йасауидың арқасында ең алдымен сопылық үлгіде туындады.
Академик Р.Бердібай қазақ әдебиетіндегі сопылықтың ғылыми зерттеулерден тыс қалуының себебіне шығыс әдебиетін еуропалық дәстүр өлшемдерімен талдауды жатқыза келе, сопылық әдебиетті осы тұрғыда түсіну еш мүмкін емес деп көрсетеді(1.347). Шынында да шығыс әдебиетін тану үшін, жанрлық ерекшеліктерден бұрын діни тақырыптарды, әсіресе Құран Кәрім тақырыптарын қарастыру қажет.
Араб ғалымы Асғад ас-Сахамрани сопылықтың пайда болуына ең алдымен пайғамбар мен оның сахабалар, ізбасарлар ұстанған тақуалық негіз болғанын көрсете келе, бұл тақуалықтың көзі Құран Кәрім мен хадистерде жатқанын:
«و كانت حالة الزهد هذه أمرا طبيعي الحدوث بفعل النصوص القرآنية والاحاديث النبوية التي تحمل معاني التشجيع للمؤمن على العمل من أجل الاخرة ، ومحاولة الاقلاع عن الانغماس في عرض الدنيا الزائل، مع المطالبة بتزكية النفس، والتوكل على الله، والخوف منه تعالى، والرجاء الدائم برحمة الله و غفرانه … الخ.»
Яғни, «Бұл тақуалық ахуал иман келтірушілерге ақырет ісін істеуге шақыру, өткінші дүниеге салынудан бас тарту, жанын тазалауға талаптану, Аллаһқа тәуекел етіп сену, одан қорқу, оның кешірімі мен рақымынан үнемі үміткер болу т.с. сияқты мазмұндағы Құран мәтіндері мен хадистерден туындаған табиғи салдар», – деп айтады(2.39).
Бұл сөз дәлелді болу үшін Құран Кәрім аяттарына жүгінейік. Мысалы:
اعلموا أنما الحياة الدنيا لعب ولهو وزينة وتفاخر بينكم وتكاثر في الاموال والاولاد كمثل غيث أعجب الكفار نباته ثم يهيج فتراه مصفرا ثم يكون حطاما وفي الآخرة عذاب شديد و مغفرة من الله و رضوان وما الحياة الدنيا الا متاع الغرور.
«Біліңдер! Шынында дүние тіршілігі бір ойын, ермек, сән және өзара мақтанысу, сондай-ақ малдарды, балаларды көбейту ғана. Бұның мысалы: Өсірген өсімдігі кәпірлерді таңырқатқан жаңбыр сияқты. Сосын қурап, сап-сары болғанын көресің. Содан кейін үгінді болады. Ахиретте қатты азап әрі Алладан жарылқау, ризалық бар. Негізінде дүние тіршілігі бір алданыштың ғана нәрсесі»(Құран Кәрім:57:20). Құран Кәрімнің өзінде бұл дүниеге ойын деген анықтама беріліп тұрса, бұл өмір тіршілігі де елес іспеттес шынайы емес болғаны ғой. Құран Кәрім аятының мазмұны бойынша бұл дүние тұтасымен алдау болып табылады – бүгін гүл сияқты құлпырып тұрса, ертең-ақ ұсқынсыз күлге айналады, яғни бұл дүниенің мәні жалған. Сондықтан «ойын»дүниенің мәнін білмей, «ойынға» салынған адамның іс-әрекетін «ойнау» деп сипаттауға болады, яғни – ойын-сауық қуады, жалған дүние жинап, өткінші қызыққа батады. «Ойнаған, ойнақтаған» адам әрине опық жейді, жалған қызыққа алданып, мәңгі өмірде азапқа түсетіні де Құран Кәрімде хабарланып тұр. Екі дүние құндылықтары, мән-мақсаты бір-біріне қарама-қарсы болса, онда тозақтан қорыққан мұсылман мәңгілік өмірде жоғары дәрежелі болу үшін, бұл дүниеде ойын-сауықтың қарама-қарсылығына ұмтылуы қажет, яғни дүниені талақ ету, қызық қумай, қайғыға салыну сияқты әрекеттердің о дүниеде сауабы болады деген ұйғарымға келуі түсінікті жайт. Демек Ас-Сахамрани көрсеткендей, мұсылманды тақуалыққа, бұл дүниені өткінші, алдамшы деп біліп, тіршілік қызықтарынан бас тартуға үгіттеп тұрған ең алдымен Құран Кәрім аяттары екенін мойындамасқа болмайды. Құран Кәрімдегі бұл тақырып қазақ әдебиетінің бүкіл кезеңдерін қамтығанын көреміз. Әсіресе «зар заман» поэзиясының өкілдері Дулат Бабатайұлы, Шортанбайлар бұл дүниенің өткінші, алдамшы екенін айтып, ақырзаманға дайындалу насихатын жүргізгені белгілі. Ал Абай, Шәкәрімдер бұл дүниенің өткіншілігін айтып, рухани кемелденуге, жақсы атың қалатындай тіршілік етуге шақырғанын білеміз.
Сонымен қатар ислам мистицизмінің негізгі қағидалары да Құран Кәрімнен алынғанын көруге болады. Мысалы:
تتجافى جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا وطمعا.
«Олардың жамбастары төсектерінен ажырап, (түнде ұйқыдан тұрып,) Раббыларына қорқа-дәмете жалбарынады» (Құран:32:16);
ولا تفسدوا في الارض بعد اصلاحها وآدعوه خوفا وطمعا.
«Жер жүзі түзелтілгеннен кейін бүліншілік қылмаңдар. Және Аллаға қауіп әрі үмітпен жалбарыныңдар»(Құран:7:56);
يا ايها الذين أمنوا اصبروا وصابروا ورابطوا واتقوا الله لعلكم تفلحون.
«Ей мүміндер! Әр нәрсеге сабырлы, жауға шыдамды және қорғанысқа дайын болыңдар». Сондай-ақ Алладан қорқыңдар әрине құтыласыңдар(Құран:3:200).
Мұнда Аллаһтан, оның жазасынан қорқу, қорқынышта болу белгісіздік алдындағы адамның дәрменсіздігімен байланысты. Қорқу дегеніміз, адам өзін-өзі тани алмай, білмей, іс-әрекетіне жауап бере алмай, жаңсақтықтарға, күнәге, қателіктерге ұрынудан сақтана алмауы, сөйтіп мәңгілік болашақта не күйге түсетінін білмеу. Бұған қоса сопылар қорқуды Аллаһтың сенімін ақтамау деп біледі. Мұның мәнін түсіндіру үшін әл-Қушейри(3.235) Әбу Хафстың:
الخوف ، سراج القلب ، به يبصر ما فيه من الخير و الشر.
«Қорқыныш – жүрек шырағы, ол арқылы ондағы жақсылық пен жамандықты көре аласың», – деген сөзін келтіреді.
Яғни сопы өзінің адами болмысының түкпірінде қалып қойған жамандықтан арыла алды ма жоқ па деген қорқынышта болады.
Сондықтан Әбу Әли әд-Даққақ қорқыныштың ретін:
الخوف على مراتب : الخوف ، والخشية ، والهيبة.
«Қорқыныштың мәртебелері: қорқу, ұяттан қорқу, құрметтегеннен қорқу», – дейді.
Жай мұсылман Аллаһ тағаланың жазасынан қорықса, сопы өзіне артқан сенімді ақтай алмаудан ұялып қорқады, кейіннен Аллаһтың құдіретін таныған сайын бас ие, құрметтей қорқу кезеңіне кірігеді.
Сопылықтың негізгі қағидаларының бірі – Аллаһқа тәуекел ету. Қазақ тілінде «тәуекел» сөзінің семантикасы сопылық түсініктен біршама өзгеше. Сопылар бойынша тәуекел ету дегеніміз, Аллаһқа сенім артып, бар салғанына көну. Бұл мақам әр сопылық мектепте әртүрлі түсіндіріледі: Аллаһтың берген несібесіне сай жұмыс істеп адал күн көріс етуден тағдырға толығымен мойынсұнып, тек тиісті ризығын алу мақсатында күн көріс табуға еш амал істемеуге шейін. Мұндай тұжырымдардың пайда болуы тағы да Құран Кәріммен байланысты. Мысалы:
ومن يتوكل على الله فهو حسبه.
«Ал кім Аллаға тәуекел қылса, сонда Ол, оған жетіп асады»(Құран:65:3);
فاذا عزمت فتوكل على الله ان الله يحب المتوكلين
«Сонда қашан қарар берсең, Аллаға тәуекел ет. Негізінен Алла тәуекелшілерді жақсы көреді»(Құран:3:159).
Құран Кәрімнің осы аяттарын негіздеге ала отырып, көп сопылар «Тәуекел мақамының бірінші шарты мәйіт жуушының қолында қандай ахуалда болса, ғибадат етуші Аллаһтың алдында да сондай ахуалда болуы тиіс. Тәуекелдің: сұрамайды, қайтармайды, ұстамайды (3.294)» сияқты үш сипаты бар.
Сопылықтағы тәубеге қатысты қағидалар да Құран Кәрімнен алынған. Онда:
و توبوا الى الله جميعا ايه المؤمنون لعلكم تفلحون.
«Ей мүміндер, түгел Аллаға тәубе қылыңдар! Әрине құтыласыңдар»(Құран:24:31), – делінген.
Тәубе дегеніміз, күнә не асылық жасағаннан кейін, өз күнәсін мойындап, Аллаһ тағалаға оралу, қайту болып табылады. Яғни тәубенің мәні мынада: адам жазықты істеріне өкініш білдірсе, түзелуге бет алса, өз жанына қамқорлық жасағаны болып есептелінеді. Тәубе – қателескен адамның ендігі қателеспеу ниетіне деген Аллаһтың кешірімі, мейірбандығы.
Қарап отырсақ, аяттардағы қорқу, үміт ету, тәуекел, сабырлылық, тәубе және де басқа сопылық мақам-дәрежелердің түп негізі Құран Кәрімде жатқанын және мазмұны да Құран Кәріммен байланысты екенін көреміз.
Сонымен қатар Құран Кәрімдегі көптеген аяттар мистикалық түсіндірмелерге бейім болумен қатар, мистикалық сезім тудыратындай үлгі, форма, мазмұнға құрылғанын байқаймыз. Мәні ашылмаған, әріптер қатары, мысал әңгімелердің болуы, кей ишара және тұспалмен айтылған аяттарды әртүрлі түсіну жағдайлары Құран Кәрімнің аллаһи табиғатын белгілей түсумен қатар, оның ерекше құпиялы мән-мағынаға ие екеніне көрсеткіш нұсқау болғандай. Құран Кәрім аяттарын мұсылмандар мистикалық түсініктермен, болжаулармен бірге қабылдағаны туралы Карл В.Эрнст: «Отзвуки коранического слова в сердцах тех, кто со всей горячностью твердил его, постепенно усиливаясь, созидали традицию мистического толкования. Зачатки данного направления можно отыскать в трактовании сподвижниками Мухаммада отдельных стихов Корана. Вероятно, наиболее значимым ранним комментарием к Корану для суфизма представлялся тот, что приписывают шестому имаму шиитов, широко почитаемому Джафару ас-Садику (ум.765). Его объяснения коранических мест подчеркивают то обстоятельство, что существует множество толкований Корана, в соответствии с различной подготовкой слушателей. Он также представляет образец понимания Корана, который может постоянно находить смыслы, нужные для потребностей внутреннего опыта»(4.66), – дейді. Құран Кәрімді Аллаһтың сөзі деп қабылдаушылардың әр сөзден, әр аяттан ерекше мән іздеу құлшыныстары оны қасиетті деп танытумен қоса, оның қасиеттілігі мистикалық түсініктемелермен ашылады деген сенімдерін арттыра түсті.
Мысалы: « و نحن اقرب اليه من حبل الوريد » – «ал Біз оған(құлымызға) күре тамырынан да жақынбыз» [Құран Кәрім:50:15] деген аят адамның Аллаһ тағаламен үнемі жақындықта, әр дәйім соның қарамағында, жіті бақылауында болатыны туралы айтып тұр. Бұл аяттың әсері белгілі бір жағдайда мистикалық сезім туғызатынын Е.Э.Бертельс: «Непрестанно устремленная в одном направлении мысль, ощущение взора божества, следящего за действиями своего раба, пламенная готовность к жертве, жажда отказа от всех благ – все это должно было создавать состояние известной экзальтации, в трагических условиях того времени принимавшие подчас острые формы», – деп көрсетеді. (5.17).
Ал « فسوف ياتى الله بقوم يحبه و يحبونه » – «Аллаһ өзі сүйген және оны сүйген қауымды жеткізеді» [Құран:5:59] деген аятта Аллаһтың ерекше сүйген қауымы бар екенін және бұл қауым мүшелері мен Аллаһ ара қатынасы махаббатқа негізделетіні айтылған. Әрине бұл сөздердің астарынан әр мұсылман өзіне деген Аллаһтың ерекше ықыласын сезініп, бар жан-дүниесімен Хақ тағаланың махаббатына лайық болуға ұмтылып, айрықша шабытпен шарықтау сезімінде болып, бұл махаббат сезімін мистикалық тұрғыда түсінуге, түсіндіруге талпынуы сөзсіз.
Яғни Құран Кәрімнің өзі мистицизмнің туындауына алғы шарт жасап, термин, лексика тұрғысында ғана емес, мазмұны да сопылықтың пайда болуын белгілегенін көреміз. Демек сопылықтың негізін құраған тақырыптардың көзі – Құран Кәрімде.
Бұл тақырыптарға Карл ф.Эрнст: Аллаһтың жасампаздық құдіретін, Аллаһтың адамға жақындығын, Ақырзаман не қиямет күніндегі есебін, әл-Мисақ келісімін т.б. жатқызады (4.68-71).
Сопылар аталған тақырыптарды талдауда бір-бірімен сабақтастыра, байланыстыра қарастырып, біртұтас көрініс беру арқылы олардың мән-мағынасын мистикалық тұрғыда берді. Бұл тақырыптардың мәнін білмейінше, сопылар дүниетанымын түсіну мүмкін емес. Мысалы, Қожа Ахмет Йасауидің сопылық оқуының өзегі және барлық қағидалар түсініктемелері «әл-Мисақ» келісіміне негізделген:
Мен айтмадим, Алла узи уағда қылды,
Иолсыз едим латиф айлабан иолға салды.
Ғариб болыб нале қылдым, қолым алды,
Андағ ғашық шоуқ шарабын ичар, достлар(6.178).
Йасауи өзінің ғашықтық жолына түсуіне, яғни сопылыққа түсуіне Аллаһтың уәдесі себеп болғанын және бұл уәде әуелі Хақ тарапынан болғанын анық айтып тұр.
«Руз аласт» худа узи нида қылған(үндеу салған),
«Қалу бала» дибан рухлар жауап берган.
Хазрат Таба рухлар учуб қарши келган,
Андағ ғашиқ хақ жамалин курар, достлар(6.190).
Егер де бұл қай уәде, қай «аласт»күні десек, барлық сопылар «әл-Мисақ» келісіміне сілтері хақ:
Ә ләсту бираббикум диміш уақтиде
Қалу бала жауабини бердим мәнә(7.13).
Аудармасы:
«Мен емеспін бе сендердің Раббыларың?» деген уақытта
«Олар айтқан: Иә» жауабын бердім міне.
Атақты сопы Жалалиддин Руми де өзінің махаббаты «әл-Мисақ» келісімінен бастама алғанын айтып тұр:
Едва спросил Аллах людей: «Не я ли ваш господь?» —
Я вмиг постиг его закон! Я уж давно влюблен (8.195).
Қожа Ахмет Йасауи мен Руми өлеңдеріндегі бұл сөздің мазмұнын түсіну үшін Құран Кәрімдегі:
و اذ أخذ ربك من بنى ادم من ظهورهم ذريتهم و أشهدهم على أنفسهم أ لست بربكم قالوا بلى شهدنا أن تقولوا يوم القيامة انا كنا عن هذا غافلين
Сол уақытта Раббың адам балаларының белдерінен нәсілдерін алды да өздеріне куә етіп: «Мен, сендердің Раббыларың емеспін бе?», – (дегенде,) олар: «Әрине куәміз» деген. Қиямет күні: «Бұдан хабарымыз жоқ» демеңдер [Құран:7:171], – деп айтылған аятқа назар аударайық.
Бүкіл әлемді жаратпас бұрын Аллаһ тағала әлі жаратылмаған Адам ата ұрығынан келешекте өніп-өсетін адамдар рухтарына «Мен емеспін бе сендердің Қожаларың?» деп сұрақ қояды. Сонда рухтар: «Иә, біз бұның куәсіміз» деп жауап береді. Сопылар бұл актіні Аллаһтың өзі адам рухына тікелей сөз қатып, келісім жасасу арқылы Хақ пен адам қатынасын бастаған, яғни бүкіл тіршілікке бастау болған оқиға деп біледі. Бұл дегеніміз, «Мен сендерді жаратам, ал сендер мені Жаратушы деп мойындайсыңдар» деген Аллаһ пен адам рухының арасындағы келісім-шарт(әл-Мисақ) болып табылады. Он сегіз мың ғалам әлі жаратылмаған бұл сәтте адам рухы Жаратушының әлі тек ой құрсағында болды. Адам сол кезде Хақтан бөлінбеген бөлігі болумен қатар, оған жауап беру-бермеу таңдауы бар және оның жаратушы құдіретіне куә болатындай халде болды. Бұл жайды Қожа Ахмет Йасауи:
Хикмат бирлан ол ғадамдин(жоқтан) бар айлады,
Он секиз миң ғалам қаму хайран болур.
«Қалу бала» деган қуллар улеш алды,
Сукут еткан(үндемей қалған) қуллар дини уайран болур(6.227), – деп суреттеген.
Сөйтіп бұл дүниеде пиғылы жаман, екіжүзді адамдар осы «әл-Мисақ» кезінде үндемей қалғандардан шығады. Ал Аллаһқа келісім бергендер уәделерінде тұрушылар иманына сенімді болады. Көп адам бұл келісімді ұмытып қалады, ал сопылар бұл сәтті бар тағдырын белгілеуші кез деп біледі:
Дидарини ғашиқларға уағда қылды,
Ғишқ иолида жаным бериб иурдим мана(6.165)
Яғни адам рухы Абсолют Рухпен бірлікте болып, куә болу мәртебесіне ие болып, Аллаһтың құдіретін барынша тани алатын дәрежеде болған халге оралуды, қайтадан сезіну, сөйтіп Хақпен бірлікте болу – сопылардың өмірлік мақсаты. Бұл мақсатқа жету үшін әл-Мисақ келісімін орындау қажет, демек Аллаһты Жаратушы деп мойындап, оның белгілеген жолын берік ұстану керек. Хақ пен адам арасындағы қатынас осы әлімсақтан келе жатқан уәдемен белгіленеді.
«Бақырған кітабы» жинағының 58-бетіндегі 234 өлең жолынан тұратын тахаллусында: «Құл Сулейман айди Расул Миғражын, Расул Миғражын айтуб дустың йадкар қойдыйа»(9.58) деген сөзбен аяқталатын дастан бар. Атауы жоқ болғандықтан, шартты түрде бұл дастанды «Мұхаммед пайғамбардың Миғраж сапары» деп атадық. Тақырыбы Құран Кәрімнің 17 — сүресінің 1-аяты негізінде тараған пайғамбардың ерекше қасиетіне байланысты жеті қат аспанға көтеріліп, Аллаһ тағаламен сұхбат құрып, дидарласу мәртебесіне жету және пейіш пен тозақты аралау сапарын суреттеуге құрылған. Бұл тақырып кейіннен кітаби ақындардың көбіне қалам ұстауына септігі тиді. Шәді Жәңгірұлының «Назым Сиар Шәріп» дастанында Миғраж сапарын суреттейтін арнайы бөлім осы тақырыпқа арналған. Ал Мәшһүр Жүсіп Көпеев бұл тақырып негізінде «Миғраж» атты қисса жазған.
Қарап отырсақ, ортағасырлық түркі әдебиеті болсын, қазақ жазба әдебиеті болсын, Құран Кәрім тақырыптары ақын-жазушыларға сарқылмас көз болды. Тіпті ХІХ-ХХ ғасырлардағы қисса-дастан жанры Құран Кәрім тақырыптарының жаңа үлгіде, жаңа функцияда көрініс беріп, қазақ менталитетінде берік орын алған үрдіс ретінде қалыптасқанын көреміз.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Бердібай Р. Эпос – ел қазынасы. Алматы: «Рауан», 1995.- 352б.
2. Асғад ас-Сахамрани. Ас-суфиййату. Каир, 1989.
3. Әбу-л-Қасим әл-Қушейри. Ар-Рисалату-л-Қушейрийа. Каир, 1989.
4. Эрнст Карл. Суфизм. М.,Фаир-пресс, 2002. – С.320.
5. Бертельс Е.Э. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература. М.,1965.
6. Йасауи Қожа Ахмет. Диуани хикмет (Ақыл кітабы). А., 1993.
7. Қожа Ахмет Йасауи. Диуани хикмет ғаус-л-уасилина. Қазан, 1901.
8. Брагинский И. 12 миниатюр. Издание второе, дополн. М., «Худож.лит.», 1976. – С. 304.
9. Бақырған кітабы. Қазан, 1906.