АУДАРМА ӨНЕРІ ЖӘНЕ ОНДА КЕЗДЕСЕТІН
ҚИЫНШЫЛЫҚТАР
Әубәкір С.С.
С. Торайғыров атындағы ПМУ магистранты, Павлодар қ.
Қуандық Пазылұлы Жүсіп
Филология ғылымдарының докторы, профессор, Павлодар қ
Біз тұрған әлеміміз көпқырлы және өте алуан. Қазіргі әлемдік мәдениет құрамына 250 халықтан астам салт дәстүрлер кіреді, ал халықаралық тілдер мен диалектер саны мыңдап өседі. Әрине, барлық тілдерді білу мүмкін емес, бірақ қоғамның ақпарат алмасуында тіл аралық коммуникация маңызды бөлігі болып келеді.
Алғашқы тілдер пайда болғаннан және осы күнге дейін аудармаға байланысты көптеген қиыншылықтар бар. Аудармашы мәтіннің немесе сөйлемнің тек ортақ мағынасын емес сөздің мағынасында түсіндіру керек. Әрине, көбісі тұпнұсқанын функционалдық стиліне тәуелді – егер бұл ғылыми мәтін болса, онда бастапқы шарты мәтіннің мазмұнын жеткізуі, ал егер көркем әдеби шығарма аударылса, онда шығарманың пішінің де жеткізуі маңызды болады. Көркем әдеби шығармаларын аударған кезінде стилистикалық аспект үлкен рөл атқарады.
Аударма теориясының негізгі заңнамалары тек ХХ ғасырдың ортасында қалыптаса бастады, қалыптасуына аудармашылар бас қосты. Олар шығармалардың аудару деңгейі туралы сұрақ келесі түрмен қойды:
Бiр тiлде мүлде тура және толығымен, басқа тілдің ой құралымен бейнелеген ойды жеткізу мүмкiн бе?
Осы сұраққа қатысты ғылыми салада екі әр түрлі қарама-қарсы пікірлер пайда болды:
1. Зерттеушілердің көбісі қазіргі замаңғы қоғамындағы ұлттық тіл, ойды айкындап жеткізу үшін жеткілікті түрлерге тәуелді екені және тіл аралық аудармаға ие болып, тұпнұсқанын негізгі қасиетін жоғалтпауы мүмкін деген қорытындыға келді.
2. Екінші теория, керсінше, шығармалардың аударылмауын бекітеді. «Аударма теориясы» бойынша түрлі тілдер айқындау түрлері бірбірінен қатты ерекшеленеді, және аударма тұпнұсқаға сәйкес емес, мәтіннің мағынасы түпнұсқадан алыстатылған деген пікірде бар.[2]
Пікірдің екі түрі де бар болуға құқығы бар, және олардың аудармада қолданылуы олардың типтеріне де байланысты болып келеді. Аудармашылық тәжiрибенiң жүйесi аудармаларды әр түрлi параметрлердің көлемдi классификациясын ұсынады. Әсіресе:
• Тұпнұсқа және аударма тілдер түрлерінің байланысы бойынша (тiл iшiндегi, тарихи, тiл аралық және т.б.);
• Ауыстырылатын мәтiннiң авторына аудармашылық қызметтiң субъектiнiң сипаты және оның қатынасы бойынша (қолдық, автоаударма, машиналық, аралас);
• Ауыстырылатын материалдың өңдеулерi аудармашылық сегменттiң түрi және әдiсі бойынша (морфемдік, сөз сайын, мәтіндік және т.б.);
• Түпнұсқаның мәтiнiне аударма мәтiнiнiмен сәйкестiктер
сипаты бойынша (еркін, интерпретациялық, адекваттық, тура и т.б.);
• Жанрлық — стилистикалық ерекшелiктері және ауыстырылатын материалдың жанрлық тиiстiлiгi бойынша (ғылыми-техникалық, қоғамдық саяси, көркем әдеби, әскери, заңгерлік, тұрмыстық);
• Мәтіннің тұпнұсқасы бойынша (бастапқы, екінші,
қайтармалы);
• Аударма және түпнұсқа мәтiнiнiң презентациялар формасы бойынша (жазбаша-жазбаша, жазбаша-ауызша, ауызшы-жазбаша, синхрондық, біржақты, екіжақты) [6].
Ал көркем аудармаға келетін болсақ, В.Н Комиссарова айтқандай көркем аударма дегеніміз әдеби шығармаларды аударуы [3].
Көркем әдебиеттiң шығармалары барлық басқа сөздік шығармаларға қарсы шығады, өйткені олардың барлығына тек бір коммуникативтік функция доминантты болады, әсіресе көркем-эстетикалық немесе ақындық функциялар. Әр көркем әдеби шығарманың бастапқы мақсаты белгілі эстетикалық әсерге жетуі, көркем бейнесін құрылуы болып келеді. Осындай эстетикалық бағыт көркем әдебиетті коммуникацияның басқа әдебиеттерінен ерекшеленеді, олардың информациялық құрылымы бастапқы және өзіндік болып келеді.
Көркем әдебиет туралы айтқанда, осындай аударма мүмкін емес деген пікірлер ерекше күшейеді. Көркем аудармаға қарама-қайшы талаптардың жиындарын жатқызады. Оларды американдық филолог Т.
Сейвори «Аударма көркемөнері» деген кітабында белгілеген:
• А. Аударма тұпнұсқаның сөздерін жеткізуі қажет.
• В. Аударма тұпнұсқаның ойын жеткізуі қажет.
• А. Аударма аударма ретінде оқылуы қажет.
• В. Аударма тұпнұсқа ретінде оқылуы қажет (яғни оқырманда онын алдында аударма екені деген сезім болиауы тиіс). • А. Аударма тұпнұсқаның стилін бейнелеуі қажет.
• В. Аударма аудармашының стилін бейнелеуі қажет.
• А. Аударма қазiргi түпнұсқаға, мәтiн сияқты оқылуы қажет.
• В. Аударма қазіргі аудармашыға, мәтін сияқты оқылуы қажет. • А. Аудармашының тұпнұсқаға бердене қосу немесе азайту құқығы жоқ.
• В. Аудармашының тұпнұсқаға бердене қосу немесе азайту құқығы бар.
• А. Өлеңдер қара сөзбен аударылуы керек.
• В. Өлеңдер өлеңдермен аударылуы қерек.[5]
Біреулер ана тілінің рухына және отандық оқырманның әдеттерiне сәйкестігін маңызды деп санайды, басқалар, оқырманды басқа ойын, басқа мәдениетін қабылдауға үйретуі және және ол үшiн ана тiлiнiң үстiнде зорлыққа тiптi баруы маңыздылау болып келеді деп санайды. Бірінші сұранысты орындауы (В тезистерін қарандар) еркін аудармаға апарады, екінші сұранысты орындауы (А тезистері) — нақты, сөзбе-сөз аудармаларға апарады.
Бұл ахуалдың иллюстрациялары үшiн Таураттың аудармасының қарастыруына қайта қайтып келемiз. Егер қасиеттi кiтаптың еркiн аудармасын жарамағаны анық, Кирилл және Мефодийдің аудармаларын талқыласақ, онда олар тауратты сөзбе сөз аударуына қол салғанын көруге болады. Римдегі Таураттың аудармашылары басқаша істеді. Олар таруат сюжеттерінің басқа мысалдар арқасында әсерді күшейтті.[4]
Осындай ахуал Шекспирдің аудармаларындв да кездеседі. Аудармашылардың жартысы, аударма оның трагедияны қалай көретінімен сәйкес болуына тырысты. Солай олардың көбісі өленнің пішінің өзгертіп репликлар мен сценаларды қысқартқан [1].
М. Лозинский атақты аудармашы басқа тілден ана тіліне өлеңдерді аударған кезінде, аудармашы олардың барлық қиыншылқтарын есепке алуы керек, және онын мақсаты — өз ана тiлiнiң жоспарында сондай күрделi және сәйкес байланысты табу, тұпнұсқаны тура бейнелей алып, сондай эмоцианалдық эффектке ие болуы керек. Соған байланысты, аудармашы аударма мәтініне автор сияқты болу керек, оның үлгісін және тілін, интонациясын және ритмін, өз тіліне адалдықты және өзінің ақындық ерекшелігін сақтап қабылдау керек. Атақты әдеби шығарманың аудармасы да атақты болуы қажет екендігін арқашан есінде сақтауы керек.
Көркем шығармаларды аударған кезінде нәтижесінде көркем аударма болу керек, өз ана тілінде мәнерлеп жазу өте маңызды. Ақындар мен жазушылар кейде тұпнұсқанын тілін жақсы білмесе де, жақсы аудармашылар болады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Вайсблат, И. Искусство перевода и его проблемы// Изба-читальня [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://rh.1963.ru/art.htm
2. Комиссаров, В.Н. Лингвистика перевода//В.Н. Комиссаров. – М.: Международные отношения, 1980. – 167 с.
3. Комиссаров, В.Н. Теория перевода// В.Н. Комиссаров – М.: Высш.шк., 1990. – 253 с.
4. Лозинский, М. Искусство стихотворного перевода. // Перевод — средство взаимного сближения народов. Сборник статей. // М.: Прогресс , 1987.
5. Прозоров, В. Г., Основы теории и практики перевода с английского языка на русский/В.Г. Прозоров — М., 1998. – 234 с.
6. Рецкер, Я. И. Перевод и переводческая практика.//Я.И. Рецкер — М.: Междунар. отношения, 1974. — 216 с.