Г.А. Кукенова1, А.М. Муратбекова2
1ф.ғ.к., С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қаласы,
Қазақстан Республикасы, е-mail: 0102bsgk@mail.ru
2 ф.ғ.к.., доцент, С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қаласы
КӨПТІЛДІЛІК – ЗАМАНАУИ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ
Мақалада көптілді білім беру жағдайында көпмәдениетті заманауи тұлға қалыптастыру мәселесі қарастырылған. Бұл күрделі тапсырманы іске асыру өмірлік процестерді тудыратын өте маңызды мәселе болып табылады. Мақалада көптілді тұлға мен көпмәдениетті тұлға ұғымдары берілген. Бұл категорияны анықтаудың маңыздылығы тілдік білім беруде көпмәдениетті тілдік тұлғаны қалыптастыру проблемаларының өзектілігімен түсіндіріледі. Жаһандану жағдайында бәсекеге қабілетті және тілдік мәдениетті меңгерген жаңа білім беру моделін құру қажеттілігі атап өтіледі. Көпмәдениетті тілдік тұлға мәдениаралық коммуникацияның барлық деңгейлерінде: жаһандық, этносаралық және тұлғааралық көпмәдени ортада дамитын тілдік тұлға ретінде қарастырылады.
Тірек сөздер: жаһандану, көптілділік, көпмәдениетті тұлға, көпұлтты, көпмәдениетті орта, көпмәдениетті тұлғаны қалыптастыру, көптілді құзыреттілік
Қазіргі жаһанданған, ақпараттың қарқынмен дамыған заманында болып жатқан өзгерістер еліміздің білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр. Мәдениет пен білім беру саласындағы әлемнің жаһандануы бүгінгі күні елдер мен халықтардың қарқынды жақындасуымен, олардың өзара әрекеттесуі және өзара әсерінің арттуы арқылы сипатталады. Мұндай жағдайда білім беруді модернизациялау, оның ішінде тілдік білім беруді жаңарту мәселесі ерекше маңызға ие.
Қазақстан Республикасында білім беруді дамыту Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру, оны жаңғырту стратегиясы бірқатар жалпы қағидаттарды ұстануды көздейді, солардың бірі — қазіргі қоғамда білімнің басты рөл атқаратынын мойындау, сондықтан оның нәтижесінің сапалы болуына жауапкершілікті бірнеше есе арттырады. Өз азаматтарына сапалы және заманауи білім алуға лайықты жағдай жасай алатын мемлекет қана дамыған елдердің қатарына қосыла алатыны белгілі. Білім беру жүйесін жаңғырту дәуірінде көптілді білім беруге ерекше көңіл бөлінеді. Көптілді білім беру тілдік білім мен іскерлікте, тілдік және сөйлеу қызметінде жүзеге асырылған адамзаттың әлеуметтік маңызы бар тәжірибесінің «фрагменті» ретінде бірнеше тілді бір мезгілде меңгеру негізінде көптілді тұлға ретінде индивидты оқытудың, тәрбиелеудің және дамытудың мақсатты, ұйымдастырылған, нормаланатын үш тұғырлы процесі болып табылады[1].
Көптілді тұлға деп өз ана тілінен басқа шет тілдерін түсініп, сол тілде сөйлеп, әр түрлі сөйлеу жағдайларында еркін қолдана алатын адамды атауға болады. Шет тілін үйрену тұлғаның толық білім алғандығын білдірмейді. Оқытылатын шетел тілінде басқа оқу пәндері, мысалы, тіл әдебиеті, елтану және т. б. пәндер оқытылған жағдайда көптілді білім беру туралы айтуға болады. Тілді білу — бұл тілді тек практикалық жағынан ғана меңгеру емес, сонымен қатар оқытылатын тіл елінің мәдениетіне баулу, осы тіл әлемінің тілдік бейнесін игеру. Әлем бейнесі әрбір тілде ерекше көрініс табады және тілдік тұлға осыған сәйкес сөйлеу мазмұнын ұйымдастырады. Әлем бейнесі туралы түсінік, ең алдымен, адамның әлем туралы түсінігін зерделеуге негізделген[2].
Көптілді тұлға – бұл бірнеше тілдің белсенді тасымалдаушысы, ол: тілдік тұлға – индивидке бір мезгілде бірнеше тілде сөйлеуді іске асыруға мүмкіндік беретін психофизиологиялық қасиеттер жиынтығы; коммуникативтік тұлға – әртүрлі лингвосоциум өкілдерімен қарым-қатынас құралы ретінде бірнеше тілді пайдалануға деген қабілеті және вербалды мінез-құлыққа тән қасиеттер жиынтығы; сөздік тұлға – бірнеше тілдің лексикалық жүйесінде интеграцияланған идеологиялық көзқарастарының, құндылық бағдарларының, мінез-құлық тәжірибесінің жиынтығы[1].
Көптілді тұлға – бұл көп мәдениетті тұлға. Көпмәдениетті тұлға дегеніміз – біріншіден, жан-жақты дамыған тұлға. Екіншіден, көпмәдениетті тұлға әртүрлі халықтардың мәдениетін танып-білетін қастерлейтін тұлға. «Көпмәдени тұлға» дегенді лингвистикалық санасы дамыған жеке тұлға деп түсінеміз[1]. Көптілді тұлғаны қалыптастыру – көпмәдениетті білім беру кеңістігін дамытудың негізгі бағыттарының бірі. Көпмәдениетті білім берудің мақсаты – көпұлтты және көпмәдениетті ортада әр түрлі ұлт, діни наным-сенім өкілдерімен бейбітшілік пен келісімде өмір сүруге қабілетті адамды қалыптастыру болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы көпмәдениетті білім беру бүгінгі таңда орта – арнайы және жоғары білім беру жүйесіндегі басты бағыттардың бірі. Қазақстандағы көпұлтты, көп ғасырлық тарихы бар тілдік ахуал қазіргі уақытта тілдік қарым-қатынасқа түсе алатын тұлғаны қалыптастыруға негізгі әдістемелік қағидаттар мен тәсілдерді әзірлеуді қажет етеді.
Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім беру жүйесін жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайға бейімдеу болып табылады. 2007 жылы «Тілдердің үштұғұрлығы» ұлттық-мәдени жобасы мемлекеттік деңгейде қабылданды, оның мақсаты — қазақ тілін әлемдік деңгейге көтеру және мемлекеттік, орыс және ағылшын тілдерін тең және толыққанды оқыту және қолдану үшін барлық қажетті жағдайларды жасау. Онда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев: «…қазіргі заманғы қазақстандық үшін үш тілді білу – әркімнің дербес табыстығының міндетті шарты… Сондықтан 2020 жылға қарай ағылшын тілін меңгерген халықтың үлесі кемінде 20 пайызды құрауы тиіс. Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұл қазақ тілімемлекеттік тіл, орыс тілі — ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі –жаһандық экономикаға табысты кірігу тілі»[3].
Қазақстандықтар үшін Тілдердің үштұғырлығы идеясы аса маңызды, өйткені мемлекет Басшысы жаһандық әлемге белсенді түрде араласатын қоғамның өмірлік қажеттілігін шешу ретінде, уақыт сынына жауап ретінде тұжырымдады[3]. Қазақстанның әлемдік қауымдастыққа кірігуі бүгінгі таңда қарапайым шындықты ұғыну мен іске асыруға байланысты: басым тілдерді меңгеру арқылы жаңа білімді игере алатын адамдар үшін ғана әлем ашық болып табылады. Елбасының бастамасымен біздің мемлекет білім берудегі көптілділік тұжырымдамасын жүзеге асыруға кірісті, сондықтан көптілділік Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін нығайтуға қызмет етеді. Отандық білім берудің маңызды стратегиялық міндеті, бір жағынан, ең үздік қазақстандық білім беру дәстүрлерін сақтау, екінші жағынан, мектеп түлектерін халықаралық біліктілік қасиеттерімен қамтамасыз ету, олардың лингвистикалық санасын дамыту, яғни оның негізінде — мемлекеттік, орыс және шет тілдерін меңгерту мәселесі тұр.
Қазақстан Республикасының 2007 жылғы білім туралы заңнамасына сәйкес меншік нысанына қарамастан барлық білім беру ұйымдары білім берудің тиісті деңгейіндегі мемлекеттік жалпыға міндетті стандартына сәйкес білім алушылардың қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде білуін, ал орыс тілі мен бір шет тілін үйренуін қамтамасыз етуі тиіс[4]. Қазіргі уақытта тілдерді білу ғылым, техника, экономика, сауда, спорт, туризм, халықаралық ынтымақтастық сияқты адами қызмет салаларында маңызды рөл атқарады. Тілдік білім беру қызметі көптілді тұлғаны қалыптастыру және дамыту үдерісіндегі маңызды кезең, негізгі құндылықтар мен өмірлік қағидаттарды қалыптастыру кезеңі болып табылады.
Тарихи тұрғыдан біздің мемлекет әртүрлі этностардың, мәдениеттер мен діндердің қауымдастығы ретінде қалыптасты. Елде болып жатқан өзгерістер – саяси, экономикалық, әлеуметтік – этностардың ұлттық санасының өсуіне алып келді. Сонымен қатар, әлемдік қоғамдастыққа тән этникааралық қабаттасу, халықтардың жекелену үрдістері көбінесе ұлттық төзбеушілік пен ымырасыздықты туындатады. Сондықтан мемлекеттің беріктігін сақтау үшін республиканы мекендеген барлық халықтар мен мәдениеттердің мүдделерін ескеру қажет.
Көпмәдениетті білім беру – білім алушылардың басқа мәдениеттер, дәстүрлер, өмір салты, халықтардың рухани құндылықтары туралы білімді меңгеруіне ықпал ететін қазіргі заманғы білім берудің маңызды бөлігі; жастарды басқа мәдениетке құрмет көрсету рухында тәрбиелеу және болашақ ұрпақтың этникалық бірегейлігін арттыруға ықпал етуі мүмкін. З.А.Малькованың пікірінше, «жаһандану білім беру алдында жастарды көпмәдениетті орта жағдайында өмірге дайындаудың күрделі міндетін ұсынады. Жастарды түрлі ұлттар, нәсілдер, діни наным-сенім адамдарымен қарым-қатынас жасауға, түрлі мәдениеттердің өзіндік ерекшелігін түсінуге және бағалауға, оны төзімділік пен діни төзімділік рухында тәрбиелеуге үйрету маңызды» [5]. Сол себепті көпэтникалық орта жағдайында руханиадамгершілік, еркін, төзімді, азаматтық белсенді, жоғары зияткерлік және көпмәдениетті тұлғаны тәрбиелеу мәселесі бірінші дәрежелі мәнге ие болады.
Қазіргі заманғы қоғамда қазақ, орыс және шет тілдерін меңгеру адамның жеке және кәсіби қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады. Мұның бәрі, тұтастай алғанда, бірнеше тілде іс жүзінде және кәсіби түрде сөйлейтін көптеген азаматтардың қажеттілігін тудырады және соған қарамастан, қоғамда және кәсіби деңгейде беделді ұстанымға ие болудың нақты мүмкіндіктері бар.
«Көптілділікті» қалыптастыру – біздің уақыттағы басым саяси және экономикалық шындықтар тұрғысынан өте күрделі және ұзақ процесс. Көптілді құзыреттілік – бірнеше шетел тілдерін меңгеру ғана емес. Көптілді құзыреттілік – бұл лингвистикалық білім жүйесін меңгеру, әртүрлі тілдерді лингвистикалық ұйымда анықтай білу, тілдің қолданылу механизмдерін және сөйлеу әрекетінің алгоритмдерін түсіну, метакогнитивті стратегияларды және дамыған танымдық қабілеттілікті меңгеру [5].
Білім беру жүйесінде әртүрлі этномәдени құндылықтарды тасымалдаушылармен ынтымақтастыққа келетін осындай көпмәдениетті тілдік тұлғаны қалыптастыруға жағдай жасау қажет. Бұған төменде көрсетілген жағдайлар жатады:
• Тұлғаның жаһандық сананың құрамдас бөлігі ретіндегі этникалық сана-сезімін қалыптастыруға, басқа этностық қауымдастықтар мен олардың мәдениеттерінің өкілдеріне қатысты тұйық, тар ұлттық ойлаудың, теріс көзқарастар мен стереотиптердің қауіптерін қалыптастыруға бағытталған мәдени жағдайлар. Осы мәдениеттану білімі полимәдениетті ойлауды қалыптастыру үшін негіз болып табылады.
• Қоғамның көпмәдениеттілік идеяларын және көпмәдениетті ұлтаралық қарымқатынас этикасын ескеретін, адамзаттың нақты этноұлттық формасындағы мәдени тәжірибесін көрсететін этикалық жағдайлар.
• Көпмәдениетті көптілді ортаның шарттары, яғни оқытылып отырған халықтардың қалыптасқан салт-дәстүрлерімен, олардың мерекелерімен, фольклорымен, әдеби шығармаларымен таныстырады. Жаңа білімді тарату барысында туған мәдениетін шетел тілдерімен салғастыру және салыстыру жүргізіледі, бұл студенттерге өз елінің мәдениетін жақсы білуге көмектеседі.
• Туған елдің, Ресейдің және шетел мәдениеттеріне қызығушылықты белсенді түрде қалыптастыруға бағытталған танымдық жағдайлар. Білім беруде Ресей және әлемдік мәдениеттермен диалектикалық бірліктегі туған елдің мәдениетінің өзіндік ерекшелігі мен бірегейлігі көрінуі тиіс. Көпұлтты когнитивті қызығушылықты қалыптастыру студенттерді ұлттық сәйкестікті қамтамасыз ете отырып, өркениеттік білім мен құндылықтарға енгізу мәселесін шешуге тікелей байланысты.
• Жеке тұлғаның дамуы мен өркениеттің өрлеуі үшін мәдени әралуандылықтың маңыздылығын түсінуге және қабылдауға, мәдени плюрализммен байланысқан адамгершілік көзқарастар мен бағалаудың қалыптасуына және оларды тұрақты наным-сенімге және сындарлы адамгершілік мінез-құлықтың дағдыларына айналдыруға бағытталған рефлексивті жағдайлар.
• Көпмәдениетті ойлау және гуманитарлық сауаттылық оң рефлексияның болуына жағдай жасайды, адамды әлем азаматы етіп қалыптастырады, толеранттылықты, гуманистік емес ойлауға және ксенофобияға қарсы тұратын гуманистік құндылықтар мен бағдарлардың көрінуіне мүмкіндік береді [6].
Көптілді білім беру бағдарламасы жаһандану жағдайында бәсекеге қабілетті және тіл мәдениетін білетін ұрпақтың қалыптасуына ықпал ететін жаңа білім беру моделін құруды қарастырады. Бәсекеге қабілетті тұлғаға концептуалды талаптардың бірі — көптілділік, кең лингвистикалық сана. Ел Президенті өз сөздерінде «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасын жүзеге асыруды жеделдету, мемлекеттік тілдің әлеуметтік және коммуникативтік функцияларын кеңейту және күшейту қажеттігін айтып бірнеше рет тапсырма берді.
Бәсекеге қабілетті мамандарды даярлауға бағытталған көптілді білім беруді үш тілде оқытудың инновациялық технологияларын оқу үдерісіне енгізу жолымен жүзеге асыру С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде жүзеге асырылады, онда 2012 жылы көптілді білім беру бағдарламасы қабылданды. Қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білу жастарға әлемдік нарықта ғылым мен жаңа технологияларды игеруге, этникалық, қазақстандық және әлемдік мәдениеттерге баулу негізінде сындарлы ынтымақтастыққа дүниетанымдық ұстанымды қалыптастыруға жағдай жасайды. Қазіргі уақытта университеттің негізгі бағыттарының бірі көптілділікті дамыту болып табылады. 2012 жылдың қыркүйек айынан бастап С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде бір уақытта үш тілде (қазақ, ағылшын және орыс) 5 бакалавр және 3 магистрлік білім беру бағдарламаларын жүзеге асыру жолымен еліміздің агроөнеркәсіптік кешені үшін көптілді кадрларды даярлауға кірісті.
«Тілдердің үштұғырлығы» бағдарламасының мақсаты: қазақ, орыс және ағылшын тілдерін қатар меңгеру негізінде тілдік құзыреттілікке ие, халықаралық білім беру кеңістігінде жылжымалы және мәдениетаралық қарым-қатынасқа қабілетті, еңбек нарығында тілдік құзыреттілікке ие ауылшаруашылық мамандықтары бойынша жоғары білікті, бәсекеге қабілетті мамандарды дайындауға бағытталған көптілді білім беру. Осыған байланысты университетте мамандықтар бойынша бакалавриат, магистратура және докторантура студенттерін үздіксіз көп деңгейлі кезең-кезеңмен көптілді даярлауды құруға бағытталған көптілді білім беруді дамытудың стратегиясы мен бағдарламасы (2012-2016 жж.) әзірленді. – «биотехнология», «экология», «аграрлық техника және технология», «сәулет», «радиотехника, электроника және телекоммуникация», «есеп және аудит» мамандықтары бойынша көптілді топтар құрылды, білім алушылар контингенті анықталды, олардың біліміне мониторинг жүргізілді, шетелде оқу және жұмыс тәжірибесі бар ғылыми дәрежесі бар оқытушылардың білікті кадрлары тартылды, базалық және бейінді пәндер бойынша сабақ жүргізетін оқытушылардың тілдік құзыреттілігі анықталды. 2015-2016 оқу жылынан бастап магистратураның барлық мамандықтары және докторантурасы толығымен көптілді білім беру жүйесіне ауысты. Бакалавриаттың, магистратураның және докторантураның көптілді топтарында оқыту сапасын мониторингілеу мақсатында факультеттермен бірлесіп жыл сайын білім алушылар мен оқытушыларға әлеуметтік сауалнама өткізіледі. Сондай-ақ, жыл сайын университетте көптілді білім беруге тартылған оқытушылар, ғылыми қызметкерлер, магистранттардың тілдік дайындықты арттыру үшін ағылшын тілінде курстар ұйымдастырылады.
«Тілдердің үштұғырлығы» бағдарламасын жүзеге асыру аясында Қазақ агротехникалық университеті білім алушылар мен профессорлық-оқытушылық құрам арасында үш тілді оқытуды кезең-кезеңмен дамытуды, атап айтқанда кәсіби терминологияны ескере отырып, мемлекеттік және ағылшын тілдерін оқытуды көздейді.
Университеттің осы бағыттағы міндеттері:
— мемлекеттік және шет тілдерінде сабақ жүргізу үшін профессор-оқытушылар құрамын тарту;
— шет тілін оқытуға арналған педагогикалық кадрларды оқу-әдістемелік материалдармен қамтамасыз ету;
— Университет базасында отандық және Батыс мамандарының қатысуымен қарқынды кәсіби-лингвистикалық курстар ұйымдастыру.
— шет тілін меңгеру деңгейін жетілдіру үшін 1-3 курс студенттерінің тілдік дайындықтарын үздіксіз жүзеге асыру;
— «Болашақ» бағдарламасы бойынша, сондай-ақ шетелдік серіктес жоғары оқу орындарында тілдік дайындықты ұйымдастыру.
Қазақстандағы қазіргі тіл жағдайы қоғамдық келісімді нығайтудың маңызды факторы ретінде Тілдердің үштұғырлығы туралы айтуға мүмкіндік береді. Мәдениет пен тілдің көптүрлілігі, олардың қатар өмір сүруі біздің еліміздің сөзсіз артықшылығы болып табылады, ал жүргізіліп жатқан тіл саясаты барлық этностардың тілдік құқықтарының сақталуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ қарым-қатынас жасау, білім алу, шығармашылық қажеттіліктерді іске асыру үшін тілді еркін таңдауға мүмкіндік береді. Қазақстан қоғамы үшін үш тілді дамытудың позитивтілігі бірыңғай саяси, идеологиялық, мәдени платформа жағдайында мүмкін болады.
Көпұлтты және көпмәдени ортада белсенді және тиімді өмір сүруге қабілетті, басқа мәдениеттерді құрметтеуге, бейбітшілік пен келісімде өмір сүруге дайын, бәсекеге қабілетті маманды, коммуникабельді позитивті тұлғаны қалыптастыру үшін көпмәдени және көптілді білім беру қажет. Көптілділік – бұл инновациялық әлемге есік ашудың мүмкіндігі, ұлттар, елдер, адамдар арасындағы келісім мен өзара қарым-қатынасты нығайтатын үлкен артықшылық.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Жетписбаева Б.А. Теоретико-методологические основы полиязычного образования Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора педагогических наук Республика Казахстан.- Караганда, 2009.
2 Чан Динь Лам Полиязычное образование – важнейшая стратегия развития казахстана // Успехи современного естествознания. – 2013. – № 7.
3 Назарбаев Н.А. — Послание Президента народу Казахстана // Новый Казахстан в новом мире.- 2007. 4 Концепция развития системы образования РК.
5 Малькова, З.А. Разорванное образовательное пространство [Текст] / З.А., Малькова // Педагогика. — 1999. — №5. — С. 103.
6 Корякина А.А. О поликультурной языковой личности // Интернет-журнал «Мир науки» 2016, Том 4, номер 6 http://mir-nauki.com.
Г.А. Кукенова1, А.М. Муратбекова2
Полиязычие – основа формирования современной поликультурной личности
Казахский агротехнический университет имени Сакена Сейфуллина г.Нур-султан, Республика Казахстан В статье рассматривается вопрос формирования поликультурной современной личности в условиях полиязычного образования. Реализация этого сложного задания является очень важной проблемой, вызывающей жизненные процессы. В статье раскрыты понятия полиязычной личности и поликультурной личности. Значимость определения этой категории объясняется актуальностью проблем формирования поликультурной языковой личности в языковом образовании. Подчеркивается необходимость создания новой образовательной модели, способствующей формированию конкурентоспособного и владеющего языковой культурой поколения в условиях глобализации. Поликультурная языковая личность рассматривается как языковая личность, развивающаяся на всех уровнях межкультурной коммуникации: глобальной, межэтнической и межличностной поликультурной среде.
G.A.Kukenova1, A.M. Muratbekova2
Polylingualism is the basis for the formation of a modern polycultural personality
Kazakh Agrotechnical University named after Saken Seifullin
Nur-sultan, Republic of Kazakhstan The article deals with the formation of a multicultural linguistic personality in the conditions of multilingual education. The implementation of this complex task is a very important problem that causes life processes. The article reveals the concepts of multilingual personality and multicultural personality. The significance of the definition of this category is explained by the relevance of the problems of formation of a multicultural linguistic personality in language education. The author emphasizes the need to create a new educational model that promotes the formation of a competitive and proficient language culture of the generation in the context of globalization. A multicultural linguistic personality is considered as a linguistic personality developing at all levels of intercultural communication: global, interethnic and interpersonal multicultural environment.