С.Д. Сейденова1, Д.Т. Турегалиева2
1филология ғылымдарының кандидаты, шетел филологиясы және аударма ісі кафедрасының доценті, әл-Фараби ат. Қазақ ұлттық университеті Алматы қ., Казақстан
Республикасы
26М00207-Аударма ісі мамандығының 2-курс магистранты, Алматы қ., Казақстан Республикасы
.
ІСКЕРЛІК ХАТ АЛМАСУДАҒЫ АҒЫЛШЫН-ҚАЗАҚ СЫПАЙЫЛЫҚ
МАРКЕРЛЕРІНІҢ АУДАРМАДАҒЫ БАЛАМАЛЫҒЫ
Мақалада қазіргі кезеңдегі қазақстандық аударматану ғылымының мәдениетаралық коммуникациямен тығыз байланыста дамуы айқындалады. Жеке аударма теориясының өзекті мәселелерінің бірі ретінде іскерлік хат алмасуда ағылшын сыпайылық маркерлерінің қазақ тіліндегі аудармаларының баламалылығы қарастырылады. Сонымен қатар, аталған мақалада ағылшын және қазақ тілдеріндегі дәстүрлі қызметтік хат алмасудағы сыпайылықты көрсетудің қарапайым тілдік құралдары талданады. Іскери қарым-қатынас шеңберіндегі тұтас сөйлем мен мәтін деңгейінде маркерлік белгілердің сипаты анықталып, тілдік құралдардың сыпайылық белгілері ретінде мәдениетаралық қарым-қатынасқа қатысушы әрекеттері зерттелінеді.
Түйін сөздер: іскерлік хаттар, сыпайылық маркерлері, аудармадағы
баламалылық,тілдік құралдар, мәдениетаралық қарым-қатынас
КІРІСПЕ
Мәдениетаралық қарым-қатынастың тиімділігі жағынан табысты болуы адамдардың тек тілді қаншалықты жоғары деңгейде игеруіне ғана байланысты емес екені анық. Тіл адамдар арасындағы қатынас құралының алғашқы шарты болып қана саналады. Тілден басқа сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениетін, дәстүрлері мен құндылықтарын біліп қана қоймай, оның дүниетанымын түсіну маңызды болып табылады. Сол себепті мәдени нормалардың бұзылуымен байланысты қателер өте ауыр деп есептеледі және елеулі салдары болуы мүмкін. Егер шетелдік азаматттармен коммуникативті қарым-қатынас кезінде грамматикалық және лексикалық қателер жіберілсе, оны тілдік дағдының болмауымен түсіндіруге болады. Көптеген зерттеушілер шетелдік адамдар грамматикалық және лексикалық қателерді оңай кешіре алады, алайда, сыпайылық ережелерін бұзу өрескел екенін атап өтеді, яғни олар әдейі бұзылған деп санайды. Сондықтан қазақ, ағылшын тілдерінде сыпайылық маркерлерін іскери қарым-қатынастағы сөйлем аясында пайдалану және аудару жолдары мен баламалығын зерттеу қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі болып саналады.
Сыпайылық әр коммуникативті қарым-қатынастың ең маңызды компоненті болып табылады. Ресми қоғамдық орта коммуниканттардың ресми хаттамамен қарастырылған мінез-құлық ережелерін қатаң сақтауға бейімделеді. Осыған байланысты тілдік этикет пен сыпайылық нәтижелі іскерлік өзара әрекеттесудің қажетті элементтерін құрайды. Ағылшын тіліндегі сыпайылық категориясы грамматикалық түрде орталықтандырылмағанына қарамастан, іскерлік хат алмасу барысындағы нақты материалдарды талдау осы коммуникативтік санатты анықтайтын әр түрлі құралдар мен тәсілдердің кең пайдаланылғандығын көрсетті.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Іскерлік хат алмасуда ескірген және үлкен көлемде келген хабарлама хаттың берер ұғымын төмендетеді. Іскерлік хат жазғанда қарапайымдылықты пайдаланған жөн. Қазақ тіліндегі аудармада да сол тәртіп сақталуға тиіс. Төменде белгіленген есептің уақытылы төленбегендігі жайлы қарапайым стильде жазылған хат үлгісі беріліп отыр:
Dear Mr Craig,
I’m replying to your letter of 15July asking us to clear our June balance. I apologize for not settling the account sooner, but due to the unfortunate death of Mr.Noel, our accountant, we were not able to settle any of our outstanding balances.
Please find enclosed our cheque for $620, and accept our apologies for any inconveniences. Yours sincerely,
…………………..
Енді осы хаттың қазақша нұсқасында мысалы:
Құрметті Крейг мырза!
15 шілдеде жазылған маусым айының есебін төлеу бойынша Сіздің өтініш хатыңызға жауап беріп отырмын.
Біздің есепші Ноэль мырзаның қайтыс болуына байланысты уақытылы бірде-бір белгіленген есеп бойынша төлей алмағанымыз үшін кешірім сұраймын.
Сізге $620 көлемінде чек жібере отырып, тудырған қолайсыздық үшін кешірім сұраймыз.
Құрметпен,
……………………… [1, 23]
Қарапайымдылықты қолдану – сыпайылықты қолданбау деген сөз емес. Кей жағдайда өте қысқа әрі қарапайым хаттар дөрекі көрінуі мүмкін:
Dear Mr. Rohn,
I have already written to you concerning your outstanding debt of $590. This should have been cleared three months ago.You don’t seem to want to cooperate in playing us, and therefore we will sue you if the debt is not cleared within the next ten days. Yours, etc.
Осы жағдай қазақ тілі нұсқасында төмендегідей берілген:
Құрметті Рон мырза!
Мен Сіздің $590 көлемінде қарызыңыз жөнінде жазған едім. Қарызыңызды үш ай бұрын өтеу керек едіңіз. Сіз бізбен қарыз өтеу жөнінде серіктес болғыңыз келмейтін сияқты, сол себепті жақын он күн ішінде қарызыңызды өтемесеңіз, біз Сізді жауапқа тартамыз.
Құрметпен, т.с.с.
Дәл осы хат стилистикалық әдіс-тәсілдердің арқасында сыпайы түрде көрінеді (сабақтас құрмалас және шылауы бар сөйлемдердің қолданылуы; қысқартылған грамматикалық формалардың орнына толық грамматикалық формалардың қолданылуы):
Dear Mr. Rohn,
I refer to the previous letter sent on 10 October, in which you were asked to clear the balance of $590 which has been outstanding since July. As you have not replied to the letter,you leave little choice for me but to place the matter in the hands of solicitors.However,I reluctant to do this, and I am offering you a further ten days to settle the account. Yours sincerely,
……………………..
Құрметті Рон мырза!
Сізді шілде айынан бастап есептелетін $590 көлеміндегі қарызыңызды өтеуге шақырған 10 қазандағы хатқа назарыңызды саламын. Маған хатқа жауап бермегеніңіздіктен, адвокатқа жолығудан басқа шара қалмады.Алайда, мұндай жағдайға жеткізгім келмегендіктен, Сізге қарызыңызды өтеу үшін қосымша 10 күн көлемінде уақыт беруді жөн көріп отырмын. Құрметпен,
…………………………….. [1, 24]
Іскерлік және коммерциялық хат орныққан формада, жиі типографиялық әдіспен шығарылған бланктарда жазылады.
Ағылшын тілінде жазылған коммерциялық хаттардың формасын тану ыңғайлылығы үшін оны келесі бөлімдерге бөліп қарастырған жөн:
— тақырып
— хаттың мерзімі,
— хат алушының атауы мен мекенжайы (ішкі мекенжай),
— кіріспе қаратпа фразасы,
— хаттың негізгі мәтіні,
— сыпайылықтың қорытынды формуласы,
— қолы,
— қосымша сілтеме [2, 7].
Парақтың сол жақ бойындағы ені хатты сәйкес іске қосу үшін екі сантиметрден кем болмауы керек. Іскерлік хаттарда барынша сөз тасымалын қолданбаған дұрыс.
Кіріспе қаратпа фразасы және сыпайылықтың қорытынды формуласы ретінде әңгіме барысында, сол сияқты хаттарда да сондай қызмет атқаратын good morning және good-bye сияқты көпшілік мақұлдаған стандартты формулалары жүреді.
Кіріспе қаратпа фразасы хаттың сол жағындағы ішкі мекенжайдың астында, ал қорытынды формуласы оң жағында негізгі мәтіннің соңында тұрады. Екі формула әртүрлі жолдарда жазылады.
Қазіргі кезде іскерлік хаттарда сыпайылықтың төмендегідей формулалары кеңінен таралған.
1.Фирмаларға және ұйымдарға арналған хаттарда: Кіріспе қаратпа фразасы:
Dear Sirs Құрметті мырзалар Gentlemen Мырзалар
Мысалы, өтініш хаттарда қаратпа фразалары төмендегідей беріледі: Dear Sirs,
In reply to your advertisement in today’s daily “Daily Telegraph”, I am interested in becoming a salesman for your company… [3,82]
Gentlemen қаратпа фразасы көбіне АҚШ-та қолданылады: Gentlemen:
Thank you for your price-list of October 30. We have pleasure in placing an order with you…
[5, 106]
Қорытынды формулалары:
Yours faithfully
Faithfully yours Құрметпен
Yours truly
АҚШ-та Yours very truly деген формуласы және сол сияқты басқа формулалар кеңінен таралған. Дәл осы формулалар сыртқы саудамен байланысты ұйымдардың хаттарында да кездеседі:
…You will certainly want to avoid the trouble and expense involved in a legal action…
Very truly yours, … [3,101]
Қазақ тіліне аударғандағы баламасын құрметпен деп түсіну орынды, себебі дәлме-дәл аудармадағы сізге шын берілген, шын жүректен сіздікі тіркестері ресми хаттарға тән емес құбылыс.
2. Жеке тұлғаға арналған хаттарда: Кіріспе қаратпа фразасы:
Dear Sir
Dear Madam (тұрмыс құрған, сонымен қатар тұрмыс құрмаған қыздарға) Dear Madam:
You were right to let us know about the unsatisfactory service you experienced when your washing machine had to be repaired… [3, 59] Қорытынды формулалары:
Yours faithfully
Faithfully yours
Yours truly
Truly yours
Yours very truly
Dear Sir және Dear Madam деген қаратпа фразалары революцияға дейінгі милостивый государь және милостивая государыня немесе қазіргі кездегі уважаемый господин және уважаемая госпожа деген орыс формулаларымен, қазақ тіліндегі құрметті мырза және құрметті ханым тіркестерімен сәйкес келеді:
Dear Sir or Madam,
I have been given the name of your school by my English teacher.Would you please send me…
Yours faithfully, … [3, 156]
Арнайы тұлғаларға арналған Dear Sir және Dear Madam қатаң ресми түрде сипатталады. Алайда, егер жақсы таныс адамға арналған және ешқандай ресми сипатта болмаса, онда Sir, Madam деп келетін қаратпа фразалар орнына Mr., Mrs. немесе Miss деген сөздермен бірге адамның тегі қатар келеді; хат алушының аты немесе инициалы мұндай жағдайда әдетте түсіп қалады:
Dear Mr. Smith Құрметті мистер Смит
Dear Mrs. Brown Құрметті миссис Браун
Dear Miss White Құрметті мисc Уайт
Мұндай жағдайларда қорытынды формуласы ретінде әдетте, Yours sincerely және Yours very sincerely кездеседі [2,19-20].
…I would appreciate your immediate attention in these matters.
Yours sincerely,
Michael Duttine [3,166]
Кіріспе қаратпа фразасынан кейін үтір (Англияда) немесе қос нүкте (Америкада), ал қорытынды формуласынан кейін хат жіберушінің аты-жөнінің алдында үтір қойылады.
Қаратпа фразаларының формалары ерте кезден бастап қолданысқа енсе де, соңғы он жылдықта талап қою қаталдығы жағынан әлсіреді. Көптеген адамдардың ерекше бір қоғамдық статусы (яғни мәртебесі) болмайды. Сол себепті қызметтік хат жазғанда қаратпа сөздің формасы біріншіден жынысқа байланысты болады. Сонымен қатар, хат әйел адамға жолданса, ең бастысы ол әйелдің тұрмыс құрған, құрмағандығын білу керек. Ал ер адамға сыпайы түрде формалды түрде қаратылып айтылатын сөз ретінде оның инициалы және қысқартылған Esq. (Esquire) қолданылады. Ескерте кететін жағдай, бұл форма күннен күнге қолданыстан шығып келеді және оның орнына жаңа варианты Mr алмастырып жүр.
Мәселен:
Dear Mr Johnson
Please accept this letter as an official application for the Project Manager position… [4,118] Dear Mr. Nikitin,
I want to thank you again for taking time from your vacation to meet with us in Moscow…[6, 132]
Егерде адамда Dr, Prof. деген лауазымы болса, қысқартылған Esq. қолданылмайды. Мұндай лауазымдармен Esq. қатар ешқашан жазылмайды. 16 жасқа толған ер балаға сыпайы түрде Mr, ал 16 жасқа дейінгі ер балаларға Master формасын қолдануға болады; алайда көбіне атымен қаратылып айтылады. Тұрмыс құрған және құрмаған қыздарға Miss деп жазу қалыптасқан:
Dear, Miss. Iwannami,
Please find enclosed our prospectus covering courses from July to December…[8, 112]
Қазіргі кезде бизнеспен айналысатын әйелдер өздерінің тұрмыстық жағдайын жария етпеуі үшін Mrs-тің орнына Ms деген қаратпаларды таңдайды:
Dear Ms White,
I warmly appreciate your kind messages of congratulations which has given me a great deal of pleasure… [7, 131]
Ажырасқан әйел адамдарға олардың бұрынғы күйеуінің емес, өздерінің қыз кезіндегі тегімен қаратып хат жазған дұрыс. Ал егер де әйелдің ғылыми дәрежесі болса, оған мысалы Dr Rebecca Wilson деген қаратпа фразасын қолданған дұрыс. Қазақ тіліндегі баламасында жоғарыда айтылғандай, көбіне фамилиясымен қатар мырза және ханым деп беріліп, ал лауазымы хаттың кімге арналғаны туралы бұрыштамада көрсетіліп жүр.
ҚОРЫТЫНДЫ
Кейт Фокс «Watching the English» атты еңбегінде сыпайылық өзіндік екіжүзділікті тудырады, ал ағылшын сыпайылығы ортақтастық пен эмпатияның көрінісі емес, жиі ресмилілік және ережелерді сақтау болып табылады десе де [9, 27], біз төмендегідей қорытындылаймыз:
Сонымен, іскерлік жазбаша қатынаста сыпайылық санатын (яғни, категориясын) пайдалану келесі функцияларға негізделген: 1) ықпал етуші (коммуникативті ойларды тиімді жүзеге асырушы), 2) реттеуші (әлеуметтік тепе-теңдік пен серіктестік қатынасты құрушы, ұстау және сақтау); 3) үйлестіруші (қажетті екпін беру, сөйлемнің қаттылық деңгейін төмендетуші), 4) ұсынушы (мәртебесін қалыптастырушы, хат жазушының тәрбиелі тұлға ретінде өзін-өзі ұсынушы).
Жазбаша іскерлік қатынаста жүзеге асырылып, сыпайылықтың коммуникативті санаты міндетті коммуникативті санаттарымен де, ілеспе коммуникативті санаттарымен де өзара әрекеттеседі. Олардың өзара негізделу және өзара ықпалдасу деңгейі мәтіннің жанрлық және функционалды-стилистикалық ерекшеліктерімен анықталады. Міндетті коммуникативті санаттар арасында дербестілік, бөтенділік және екпінділік санаттарын ерекше бөліп шығару қажет. Сыпайылық бірліктерін пайдалану мәтіннің естілуіне белгілі бір реңк берген кезде, дербестілік және бөтенділік санаттары сыпайылықты көрсетудің тілдік құралдарын таңдап алу үшін анықтауыш болып табылады. Сыпайылық санаттарының басқа әлеуметтік-әдептілік регулятивтері (яғни, реттеушілері) – тиянақтылық және ресмилілікпен өзара әрекеттесу маңызды. Ресмилілік / ресмилілік еместігі санатымен байланыс іскерлік қатынастың реттелмеген жанрларында (мысалы, электронды іскерлік хатта) сыпайылық санатын айқындаған кезде нақты шектерін жояды. Сыпайылық пен тиянақтылықтың тығыз байланысына қарамастан біздер осы түсініктерді ажырату және сыпайылық пен тиянақтылықты екі өз бетінше дербес коммуникативтік санаты ретінде қарау қажет деп санаймыз.
Қорыта айтқанда, іскерлік хат алмасудағы ағылшын-қазақ сыпайылық маркерлерінің аудармадағы баламалығын қарастыра келе, олардың сөзбе-сөз аударылып қана қоймай, аударылған ресми жазбаша хаттамаларда сыпайылық белгілері ресмилік ережелері мен талаптарының сақталуымен қатар, сол тілде сөйлейтін халықтың мәдениеті, дәстүрі мен құндылықтары, оның дүниетанымына негізделгені анықталды.
ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ
1. Слепович В.С. Деловой английский. Business communication: учеб. пособие / В.С. Слепович. – Мн.: «ТетраСистемс», 2002. – 256 c.
2. Израилевич Е.Е. Деловая корреспонденция на английском языке. – М. – ЮНВЕС, Иностранный язык. – 2001. – 491 с.
3. Бриттни Л. E-mail и деловая переписка / Л. Бриттни: пер. с англ. А.Н. Сайдашева. –
М.: ООО «Издательство Астрель» и ООО «Издательство АСТ», 2004. – 190 с.
4. Азарова О. «Я вам пишу…». Деловые личные письма по-английски и по-русски / серия «Опыт лучших бизнес-школ мира». – Ростов на Дону: «Феникс», 2005. – 336 с.
5. Мелех И.Я. Как пишут письма на английском языке: пособие по самообразованию. – М.: Высш. шк., 1993. – 80 c.
6. Графова Л.Л., Шахбагова Д.А. “Сокровищница бизнесмена”. – М.; РИМЭКС, 1992. – 223 c.
7. Саямова В.И. English at the office: пособие по английскому языку для секретарей. — Ростов на Дону: издательский центр «МарТ», 2002. – 192 c.
8. Шевелева С.А., Скворцова М.В. Деловая перепиcка на английском языке. 1000 фраз / сост.: Шевелева С.А., Скворцова М.В. — М.: «Издательский дом «Филология три», 2002. – 128 c.
9. Fox K. Watching the English: the hidden rules of English behavior. – Great Britain, 2004. – 157 p.
С.Д.Сейденова1, Д.Т.Турегалиева2
Эквивалентность переводов англо-казахских маркеров вежливости в деловой переписке
1,2 Казахский национальный университет им. аль-Фараби,
г.Алматы, Республика Казахстан
В статье рассматриваются проблемы современного казахстанского переводоведения в аспекте межкультурной коммуникации. Как известно, одним из актуальных вопросов теории частного перевода является изучение английских маркеров вежливости в деловой переписке и их эквивалентность на казахском языке. В связи с этим, в настоящей статье анализируются языковые средства для выражения вежливости в традиционной служебной переписке на английском и казахском языках. На примере текстов и предложений определяются функции и характер маркеров вежливости, участвующие в межкультурной коммуникации в качестве языковых средств.
S.D.Seidenova1, D.T.Turegaliyeva2
Translation equivalence of the Anglo-Kazakh politeness markers in the business correspondence
1,2Al Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan The article deals with the problems of modern Kazakhstani translation studies in the aspect of intercultural communication. As is known, one of the topical issues of private translation theory is the study of English markers of politeness in the business correspondence and their equivalence in the Kazakh language. In this regard, this article analyses language tools for expressing politeness in the traditional official correspondence in English and Kazakh. The functions and character of politeness markers involved in intercultural communication as linguistic means are defined on the examples of texts and proposals.