Ойын қызметін тұтығуды жоюда қолдану ерекшеліктері
Ойын баланың (негізгі) жетекші қызметі ретінде бірқатар еркшеліктерімен ерекшеленеді. Ерте балалық шақта елшіктеу негізінде және заттар мен монипуляциялық іс-әректтер негізінде болып табылады, ол мектеп жасыны дейінгі кезең араларда бала ұшін оның өмірін қоршаған белсенді шығармашылық көрінісінің формасы болып табылады. Ойынның да, адамның да басқа да барлық қызметі сияқты қоғамдық сипаты болады. Ол сөз (қосылатын) кіретін комплексті іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырылады. Үлкен адамның іс-әрекеті мен сөзін қайталай отырып, бала эмационалды түрде оған үн қатады, оол білімдерге сүйенеді,оларды нақтылайды және қорытылады, ойынның оның танымдық және өнегелі күштің дамуына себепші болуына қарай.
Дамыған формаларда ойын – бұл балалар адамдық қарым-қатынастың әлеуметтік тәжірибесін меңгеретін ұжымдық қызмет. Бұл тәжірибені меңгеру оларда дербестікті, белсенділікті, инициативасын, ұймдастырушылық дағдыларын дамыту арқылы болады. Ойындарды педагогикалық мақсатта пайдалану бар болғаны осы қызметтің әлеуметтік аспектісін күшейтеді.
Ойындарда баланың кейбір типологиялық ерекшкліктері ерте көрінеді. Бұны балалар ортасында көсемнің пайда болуы, ұялшақ, аз араласатын (көпшіл, үйірсен емес) баланаңм өзіндік мінез-құлқы растайды. әртүрлі баланың тек әртүрлі қарқынмен ғана дамымайтыны, сонымен бірге дамудың жекелеген сатысынан өтетіні белгілі. Онтогенездің осы ерекшеліктерін есекруге ойын қызметі мүміндік бкркді.
Ойын қызметінде өз мінез-құлқын ересектер жасаған ойын ережелері процессінде меңгеру арқылы басқару шебрлігі қалыптасады. демек, ойын қызметі мақсатты, қасақана (әдейі) жетекшілік етудің әсерімен балаларды тәрбиелеу құралы болып табылады. Ойын қызметінің бұл қасиеті оны тұтығушы балалармен түзету жұмыстарында да қолдануға мүмкіндік береді. Ойын қызметі процессінде тұтығатын баланың мінез-құлқы жалықтырмайтындай, нәзік (шебер) тәрбиеленеді және оның сөйлеу қызметй түзетіледі. өз бетінше сөйлеудің бұзылуы түзетілмейді, керісінше ойын қызметі құрылымдағы сөйлеу қызметі және олармен байланысты тәрбиеленеді. Сөйлеу қызметі сөйлеу және түсіну процесстерінің жиынтығының негізі ретінде адамның өзара жанама әрекет етуінің барлық формаларын вербальды формасы, дене қимылы, мимикасы, пантомимикалық қозғалыстар, дауыс және т.б формалары кіретін коммуникативтік қоғамдық қызметтің мәні, негізі болып табылады.
Ойын қызметін түзету мақсатында қолдану үшін, тұтығушы баланың ойын кезіндегі мінез-құлқын саралап зерттеу қажет.
Осы әдістемеге сәйкес мынадай кезеңдерді шартты түрде бөледі: баланың сөйлеуін тексеру, шектеу, ілеспелі қайталап айтуды, сұрақ-жауап сөзін, баланың әртүрлі жағдайдағы (әртүрлі шығармашылық ойындардағы, сабақтағы, жанұядағы, қоғамдық орындағы) өз бетінше қарым-қатынасын зерттеу және түзету, дамытушы және тәрбиелеу мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған. Сабақ, оның барлық бөлігі бағдарламалық мазмұнды көрстететіндей етіп, бірыңғай сюжетте құрылды.
Қарастырылған әдістеменің бағыттылығы 2-4 және 4-7 жастағы тұтығушы балаларға қатысы бойынша әртүрлі. Бірінші жағдайда соншалықты түзету міндеттері емес, қаншалықты баларады оқыту мен тәрбиелеу міндеттері тұр. Бұл жас кезеңінде логопедиялық жұмыс профилактикалық сипатта болады. 4-тен 7 жасқа дейінгі тұтығатын балалармен жұмыскезінде, жеке даму процессінде қалыптасқан жеке адамның ерекшелігі қаншалықты тұтығушының сөйлеу қызметіне әсер етіп және кемістіктің құрылымын анықтағанымен, негізгі мәнге логопедиялық әсер етудің түзету бағыттылығы ие болады.ойвн қызметінің әдістемесі жеке тұлғаны осы негізді де тәрбиелеуге-кемістікіті жоюға бағытталған.
Тұтығатын балалармен логопедиялық жұмыс практикаларда (И.Г.Выгодский, Е.Л.Пеллингер, Л.П. Успенскийдің) ойындар және ойын тәсілдері логопедиялық әсер ету кезеңдеріне сәйкес салыстырмалы үндемеу режимін (тәрітібін); дұрыс сөйлеу тыныс алуын тәрбиелеуді; қысқа сөдермен (сөйлеп) қарым-қатынасу; кең дамыған сөйлемді (жекелеген сөздер, әңгіме, түсінік айту) белсендіру; сахналау; еркін сөйлеу қарым-қатынасы, босаңсыту жаттығуын өткізу үшін қолданады.
Сөйтіп, мектеп жасына дейінгі балалардағы тұтығуды жою бойынша логопедиялық жұмыстарды жетілдіру ХХ ғ. 80 жылдарда әдістемелерді жасауға шартты етті. Логопедиялық сабақтың сөйлеу материалын мектеп жасына дейінгі сөйлеуді кезеңмен тәрбиелеу жағадайда мпеңгеріледі:таныс суреттерді атау және сипаттау кезінде ілеспелі айудан өз бетінше айтуға дейін, естіген шағын әңгімесін әңгімелеп беруде, бала өмірінен эпизод туралы өз бетінше әңгімелер беру, мейрам жайлы және т.б. әңгімелеп беруде; сөйлеуді үндемеу тәртібінен 2-7 жасар балалармен жұмыста дифференциялды қолданылатын ойын қызметінің көмегімен кеңінен тәрбиелеу жағадайда шығармашылық кеңінен тәрбиелеу жағдайларда әңгімелеп беру; өз бетінше сөйлеуді (ситуациялық және контекстік) қол қызметінің көмегімен тәрбиелеу жағдайларда.
Ойын түрлерінің сипаты. Дидактикалық ойындар.Естуді, тыныс алуды, дауысты, дауысқа еліктеуді дамытуға арналған әртүрлі дидактикалық ойындар, ашалы-сашалы ойыншықтармен : матрешкалармен, пирамидалармен, шармен, шығыршықты, домино, лотолармен, қуыршақтармен ойнау және т.б. – көру және естуді қабылдауды, зейінді, ұсакқ моториканы, еліктеушілікті, еріктікті дамытады және қарапайым сөйлеу материалында болады. Логопед берген сөйлеудің әртүрлі үлгімен таныстырады. Нақты, қатаң тәртіппен ретке келтірілген дидактикалық ойындар барлық тұтығушы балаларды, оларда тәртіптілікті, жинақтылықты, ұстамдылықты тәрбиелеуді қалыптастыратын тең жағдайға қояды. Жүргізгіштің таңдап алуы, алдымен логопредтің көмегімен, сосын өз бетінше, балаларды ойынның тыныш басталуына, оны дұрыс дамыту мен аяқтауға үйретеді. Дидактикалық ойында логопедтің сөйлеу үлгісі неғұрлым көбірек мәнге ие болады. Логопед берген сөйлеу стереотиннің өзгермеуі сабақ курсының басында балармен тыныш (байсалды) қарым-қатынасты қалыптастырады. Осының салдарынан сөйлеуде тежеудің болмауы ойын барысын бұзбайды. Белсенді мінез-құлық пен дұрыс сөйлеуді меңгеру жарағы бойынша балалар,ойынды өз бетінше ұйымдастыру олардан қаншалықты өз бетінше қарым-қатынас формаларын талап еткенімен,бәрі дайын сөйлеу стереотиптерін сирек қолданады.жасырын педагогикалық мақсаты бар- балаларда дұрыс сөйлеуді қалыптастыру бір мезетте оларға белгілі бір білімдерді береді, сөздік қорын молайтады, сөздің грамматикалық құрылымын психикалық процесстерін, және ең алдымен, танымдық процесстерді жетілдіреді. Сөйтіп халықтық дидактикалық ойыншықтармен ойнауда заттың түсін, көлемін, формасын қабылдау дамиды. Ойындардың толық қатарды зеректікті (пайымдауды) дамытуға бағытталған. Суреттермен ойнауда балалар заттар мен құбылыстарды, осымен байланысты ақыл-ой, іс-әрекетін, қорыту мен салыстыру және т.б. операцияларды дамытады.
Ән салып жүріп ойналатын ойындар. Тұтығатын балар үшін ән салып ойатылатын ойындар, хор ойнаушылар мен ойындар – сахналау пайдалы. Оларда басы анық (мелодиямен) әуеннен басталатын және жеңіл ырғақты өлең негізіндегі хор әуендері, би әуендері қолданылады. Бұл ойындарда балалар да өз денесін меңгере білуі, қозғалыс қарқыны мен ырғағын музыка қарқыны мен ырғағымен салыстыру, қозғалысының мәнерлілігі – музыкалық сүйемелдеу сипатымен дамиды. Көрсетілген шеберліктерді тәрбиелеу сөзге әсер етеді. Ән салып ойнау балалардағы ерікті мінез-құлықты дамытады, қозу процессінің ауыстырылып қосылуын және әсіресе тежелуді. Қозғалыс қаншалықты уақыт және кеңістікте музыкаға сәйкес ұйымдастырылса да, қалыпты етеді. Рольді ойнау кезінде бала қозғалыстың қажетті «қорын» алуы керек, оларды уақытылы қолдануы қажет емес кезде тежеуі қажет. Бұл тақырыпты, инициативаны, ерікті және бірқатар қозғалыстарды жоспарлай білуді тәрбиелеуге себепші болады.
Бұдан басқа өлең айтып ойналатын ойындар зейінді, ұжымшылдық сезімнің жалпы ойынға жауапкершілікті дамытуға, сөйлеу компонентінің просодикалық сөздерін жетілдіреді: курс басында ойындағы шығармашылық элементтерді қолдануды қалыптастырады.
Қозғалмалы ойындар. Балалардағы тыныс алу мен сөйлеу қарқынын бұзбас үшін тұтығушы балалармен орташа және аз қозғалмалы ойындар өткізіледі. Біз (қарапайым) жеңіл қозғалыстар мен қозғалмалы ойныдарды, сюжетпен және спорттық көңіл-күй көтеретін қозғалмалы ойындарды бөгеміз. Доппен, құрсаумен, лентамен, жалаулармен қарапайым қозғалыс ойындарында балалар қозғалыстың жалпы сипатын береді. Сюжетті қозғалмалы ойындар тең құқылы қатысушылар және басқару- бағыну қарым-қатынасымен болуы мүмкін. Бірінші жағдайда әрбір тұтығушы жалпы ойынға үлесті енгізеді, екіншісінде әрбір ойыншының мінез-құлқына қойылатын талаптар өседі, балалардағы ұймдасытрушылық сапасын (қасиетін) анықтай отырып. Спорттық ойын-сауық сипатындағы қозғалмалы ойындар (асықтар, доппен, жармен ойнау) белсенді мінез-құлық пен сөйлеуді нығайту үшін өткізіледі, олар балалардың еркін қарым-қатынасының ойын қызметінен тыс та қалыптасуына себепші болады.
Барлық қозғалмалы ойындар ережелерімен балаларда ұйымдастырушылық мінез-құлықты, дербестікіті, инициативаны, ұстамдылықты, шешім қабылдаушылықты, жолдастық сезімді тәрбиелейді. Кімнің қалай ойнайтынын, кімнің басқаға көмектесетінін, ал кімнің тек өзі ғана ұтуға ұмтылатынынбақылайтын логопедтің әсерімен, балаларда ойынды ұйымдастырушы ролін түсінуі, өзінің ойын белсенділігін арттыруға ұмтылуы пайда болады. Балалар ойын ережелерін сақтайды., оларды саналы түрде ауыстырады, халықтарды, рольдерді әділ бөлуге ұмтылады, ойын нәтижесін бағалау кезінде және жолдасының ойын мінез-құлқында ұстамды және объенктивті болуға ұмтылады. Осыған қарай ережелері бар қозғалмалы ойындар, тұтығушының ауытқушылығын жұмсақ түзетуді қалыптастыра отырып, оның жеке тұлғасына оң әсер етеді.
Драмалық ойындар (драмаласытру ойыны). Драмалық ойындарда (өлең мәтіні, проза, үстел, саусақтары) сөз кейіпкерлер іс-әрекетімен, деклорациялардың суретін алу, құрастырумен, мақсатты сахналық атрибутикамен байланысты.
Сол ойындарда дайын мәтіндер ойнап көрсетіледі. Сондықтан логопед балалар әдебиет шығармаларынан тәрбиелік құндылығы бар динамизммен ерекшеленетін, қанықтылығымен, етістікті лексикасымен, оқиғасымен іс-әрекетінің нақты жүйелелегімен, тілінің көркем мәнерлілігімен, сөйлемнің құрылуының қарапайымдылығымен ерекшеленетін мәтінді таңдап алады. Балалар ьасында хорды драмалауға қатысады, сосын логопедтің көмегімен және өз бетінше рольдерде сөйлеуге өтеді.
Дарамаластыру-ойындары балалардағы қозғалыс пен сөйлеудің мәнерлілігіне тәрбиелейді, қиялдауға, шығармашылық дербестікке, ұйымдастырушылық, режиссерлік қасиеттеріне тәрбиелейді. Олар тұтығушынынң жеке ерекшеліктерін түзетуді қалыптастырады. Баланың зейіні, «әңгімелесушіге көріп бағдарлау реакциясы, дербестік негізім ретіндегі еліктеушілігі жетілдіріледі.
Өлеңдер мен прозаларды драмаластыру ойындары үстел қуыршағы мен саусақ тастары ойыны үшін сюжеттер береді. Олар балаларды кең дамыған, байланысты және оларды жүйелі түрде баяндауға даярлайды, олардың негізінде шығармашылық ойындардың пайда болуын қалыптастырады.
Шығармашылық ойындар. Шығармашылық ойындар баланың іс-әрекеттегі дербестік пен өз бетінше ұйымдастырудың жоғары деңгейін көрсетеді. Тұтығушы балаларда бұл қасиеттер шығармашылық ойындардың басында логопедтің (ересек адамның) ұсынысы бойынша, сосын баланың өзінің ойы бойынша тәрбиеленеді.
Шығармашылық ойынының басты сәті рлльдерді орындау болып табылады. Бала іс-әрекеттер образын, ойынға басқа қатысушылармен қарым-қатынас процессінде құрады. Сондықтан шығармашылық ойындар тұтығушы балаларда өзіне алған ролінде және одан тысмінез-құлыұ ережелерін орындай білуді, серіктестік талапьарын сақтауды, пайда болған кикілжіңдерді шешуді қалыптастырады.
Шығармашылық ойындар тұтығушы баланың әлеуметтік тәжірибесін байытады, оларда белсенді мінез-құлықты тәрбиелеу мен дамытуды қалыптастырады, кез-келген қызметті өздері ұйымдастырады, және ең алдымен сөз қызметін ұйымдастырады.
Ойын қызметін тұтығуды жоюда қолдану ерекшеліктері
Тұтығушы балалармен түзету- тәрбиелік жұмыста барлық ойындар бірқатар мынадай қағидаларды ескеріп қолданылады.
- Бірінші кезекте қызмет принципі (қағидасы) жүзеге асырылады. әрбір ойнынды қызмет деп есептеу керек, ал ойын жүйесін өзара байланысты әртүрлі қызметтің жиынтығыректіндеиқарастыру керек. Бұл жерден ойын әрқашан тақырыпты таңдауды, балаларды ойнауға көндіру0, рольдерді бөліп беру, басталуы, дамуы, ойынды аяқтау және баланың мінез-құлқына баға беруді пайымдайды. Ойынды былай түсіну логопедке ойын жаттығуын (доппен, қозғалыс кезінде тақпақ айтып және т.б.) және қызмет ретіндегіойынды араластырмауға мүмкіндік береді.
- Жүйелілік, бірізділікпринципі жәнежасты ескеру ойындарды белгілі бір жүйеде, әрбір жас шамасына неғұрлым маңызды ойын түрін бөлуге мүмкіндік береді. Логопедиялық тұтығушы баладағы ойын дамуының жүйелілігі дұрыс сөйлейтін құрдастарына қарағанда басқаша. Егер жақсы сөйлейтін балаларда, ересек адам, ойынды тәрбиелеу құралы ретінде пайдалана отырып, бірінші кезекте баланың шығармашылық ойыныныа сүйенетін болса, онда түзету курстарада ойын басқа жолдан өтеді. Онда дайын мазмұны және мәліметі бар ойыннан шығармашылық ойын ережелеріне. Мұндай жүйелілікті ойында қолдану тұтығудың клиникалық суретін ескеруге, баланың мінез-құлық ерекшеліктеріне ескеруге мүмкіндік береді және тұтығушы балаларда мінез-құлық пенсөйлеуде өз бетінше ұйымдастыру мен белсенділікті дамыту жағдайын құрады.
4-5 жастағы тұтығатын балалармен жұысты бүкіл түзету курсы аралығында өлең айтып ойналатын ойындар (хоровод) негігі орынды алады. Олар әрбір сабақта ұйымдастырылады және жасқаншақ тұйқ балаға әсер етеді, логопедке, сабақтағы жолдастарына, ұжымшылдық талаптарына үйренуге мүмкіндік береді, себебі балалардан бұл ойындарда белсенді мінез-құлық талап етілмейді.
Ойын белсенділігін дамыту олардың 4-5 жастағы тұтығушы балаға арналған мәні бойынша екінші орында тұрған ережелермен қозғалмалы ойын процесстерінде жалғасады. Бұл жастағы балаға доппен ойнау қиын болады, сондықтан қозғалысты дамыту ойынында ленталар, жалаулар, гүлдер, құрсаулар (обруч) ұсынылады.
4-5 жастағы тұтығатын балалармен сабақ жүйегі дидактикалық ойындар үшінші орынды алады және тек ойын мінез-құлқын тәрбиелеу үшін ғана емес, сонымен бірге дыбысты айтудың бұзылуын түзету үшін де қолданылады. Кейде дыбысты айтудың бұзылуын жоюмен баланың сөзі толығымен қалыпқа келеді.
Дидактикалық ойынның басым көпшілігі үстел басында өткізіледі: балалар байсалды (тыныш) отырады, қол саусақтарының ұсақ қозғалысын орындайды, қо білезіктерін қозғалтады, логопедпен бірге жүзеге асырылған іс-әрекет туралы айтады.
Тұтығатын 4-5 жасар балалармен сабақтарда өлеңдерді, проза драмаластыру ойыны, үстел және қуыршақ театры, логопедтің ұсынысы бойынша шығармашылық ойындар қоданылады.
5-6 жастағы тұтығушы балалар үшін өлеңмен жазылған мәтінді драмаластыру ойындары неізгі орынды алады. Бұл жастағы балалар көлемі бойынша барынша үлкен өлеңдерді, шығармалардан үзінділерді есте сақтай алады. Олардың ойын белсенділігі олардың рольдерді әртүрлі сахналауда меңгеру шамасы бойынша дамиды: екінші дәрежеден бастысына, сол сияқты ойын орнын даярлау прцессінде: атрибутиктер, декорациялар, бетперде және т.б.
Осы жастағы балалар тобы үшін сабақ жүйесінде екінші орынды олең айтып ойналатын ойындар – сахналау алады. 5-6 жастағы балаларда тартылудың күшеюіне және ойын белсенділігінің төмендеуіне алып келетінөзінің сөйлеуіне өте қиын қарым-қатынасы пайда болады. Сахналауға әнімен (өлең айтып) қатысу, балаларға қозғалыстарды еркін орындауға, өзін және өз денесін меңгеруге, ұжымда араласуға (қарым-қатынас жасауға) көмектеседі, ал өлеңді речитаив сөйлеуді қалпына келтіреді.
Үшінші орында ережелері бар дидактикалық және қозғалмалы ойындар орналасқан. Олар тақырыбы және мазмұны бойынша күрделене отырып, сөйлку және олардың мінез-құлықтың мүмкіндіктеріне байланысты балалармен мүмкіндікиеріне байланысты балалармен жұмыстың бардық кезеңдерінде қолданылады.
5-7 жастағы балаға арналған ойын жүйелерінде негізігі орынды мектепке даярлықжасындағы балалардың ойын-сабақтарға қажеттілігін қанағаттандыратын дидактикалық ойындар ұсатамдылыққа, өз мінез-құлқынбелсенді бағалауға және ойын нәтижесін бағалауға тәрбиелейтін жарыс элементі барережелерімен қозғалмалы ойындар алады. Бұл ойында баланың жеке қасиеті, кейде олардың сөйлеуі үлкенмәнге ие болады, сондықтан баланың тұтығуына қары-қатынасытабиғи түрде қайта тәрбиеленеді.
Ойын жүйелерінде драмаластыру ойындары үшінші орын алатын ұжымда бола білуді және онымен араласуды қалыптастырады, дайын мәтңндермен осы жастағы балалрдың дербестікке ұмтылудыңжеңілдеуі драмаластыру – ойын прозсында жіне мектеп тақырыбын көрсететіншығармашылық ойындарда толығымен қанағаттандырылады. Бұл ойындар балаларды сөйлеуге жоғары талаптар қойылған күрделі жағдайда: сынықтық және мектеп ұжымында, кикілжіңді жағдайларда, құрдастармен, таныс емес адамдармен қарым-қатынас кезінде және т.б. дайындайды.
- Тұтығатын балалардың жеке ерекшеліктерін есепке алу принципі ойындарды осындай сипатпен қолдануға мүмкіндік береді. Тұтуғатын баланыңмоторлы функциясы қалыпұа келтірілуі үшін олардың көпшілдігі, еліктеушілігі дамыды , ойын белсенділігі және т.б. артты. Мысаплы моторикалық жағдайда байланысты логопед қозғалмалы рйындарды дифференцияалды іріктеп алады. Допты меңгере ала алмайтын балалармен, ол қарапайым(оңай) қзғалысы бар ойындарды өткізеді, яғни балалар допты еденде юомалатады, көршісіне шеңбер арқылы береді, сосын допты бір аяғымен домалатады және екінші аяғымен секіреді және т.б. Ойындарға жарыс элементтері енгізіледі. («Кім жылдам?», «Кім епті?»,«Кім бірінші?») бұл өз нәтижесін жолдасының іс-әрекетін бағалау арқылы бағалауға иүикіндік береді. Логопед тыныс алу мен жүрек қызметін қалыптастыру үшін қозғалмалы ойынды аяқтауды ойластырады.
- келесі принцип – кемістік құрылым есепке алу – балалар тобын жинақтау кезінде жүзеге асырылады, сол сияқты түзету жұмысының бірінші кезеңінде. Тұтығудың ауыр деңгейдегі балалармен қажеттілігі бойынша, оларға таныс емес ұжымға кіруді жеңілдететін жеке сабақтар өткізіледі. Одан басқа, тұтығу деңгейі мен офнның сол немесе басқа түрін өткізу анықталады. Басында қарапайым сөйлеу материалымен және қиын емес ережелерменөмірді орнықытратын (гүлдендіретін) мотивтермен, адалдықт зұлымдықты жеңеоін сюжеттермен ойындар беріледі, олар жекелеен балаға қорқыныш, сенімсіздік, бостық сезімін жеңуге көмектеседі, балаларда мейірімді және қуанышты көңіл- күйді тудырады.
- Сөйлеуге тәрбиелеудегі кезеңдік принципі түзету жұмысының құрылымы мен оны ұйымдастыруы анықтайды. Ойын қызметі әдістемесі әртүрлі кезеңдерде әртүрлә қолданылады: тексеру кезінде логопед кемістіктің құрылымын, баланың психофизикалық және жеке ерекшеліетерін анықтау үшін әртүрлі ойындарды қолданады; сөйлеуді барынша шектеу кезңінде (үндемеу және сабырлап сөйлеу тәтібі) мақсатқа сай таңдап алынған ойындар логопед пен тәрбиешігедұрыс емес сөйлеудің көрінулерін тежеуге және сөйлеудің жеңілдетілген формаларын (ілеспелі және қайталау)тәрбиелеуге жағдай жасауға көмектеседі. әрі қарай сол сияқты бірте-бірте толық жауаптан күрделілігі әртүрлә деңгейдегі диалогтарды жүргізе білу шеберлігіне дейін тәрбиеленетін сұрақ-жауап сөзіне өту базасын құрайды: дайындық (түсінік айту, әңгіме) және дайындық емес (шығармашылық ойындарда сөйлеу баланың өзінің ойы бойынша). Ойын – ойын-сауықтарда кез-келген күрделілікті сөйлеу материалы бар шығармашылық ойындарында, бағдарламалық материал бойынша сабақтарда, баланың еркін ойын немесе ойын еместік қызметтерде белсенді қарым-қатынас дағдылары нығая түседі.
- Тұтығуды жоюда ойын қызметін пайдалану сөйлеу материалының ойындағы жеңілділігі, ойынның қарапайымнан, дайын ережелерімен шығармашылыққа жүйелілігі, ересек адамның (логопед, тәрбиеші, ата-ананың) жетекші ролі сияқты дидактикалық принциптерге сүйенеді, бұл принциптерді жүзеге асыру сөйлеу материалын, сюжеттер мен рйынды өткізу әдістемесін жүйелі түрде күрделендіруге мүмкіндік береді.
Тұтығатын баланың ойынына жетекшілік етудің әдістемелік тәсілі. Педагогиканың, тәрбиешінің (логопедтің) баланың жеке тұлғасын қалыптастырудағы және оның мінез-құлқы мен сөзін түзетудеі негізгі ролі туралы принципінен шығады. Ойын педагогикалық құбылысқа мынадай жағдайларда ғана, яғни тек оған саналы түрде педагогикалық белгілеу мақсатты түрде хабарланған кезде, ол ерекше сипатта белгілі бір мақсаттар мен тәрбиелеу міндетіне қол жеткізу үшін арнайы қолданылған кезде ғана педагогикалық құбылыс қайта құрыла алады. Логопедиялық сабақ түзету жұмысының әрбір кезңнің логопедиялық міндеттерін ескеріп, бағдарламалық материал кезінде бағдарламалық материал негізінде құрылады: үндемеу тәртібі, сыбырлап сөйлеу және т.б.
Логопедиляқ мақсаттар сабақ тақырыбын көрсететін және бірыңғай сценарий құратын бір- бірімен өзара байланысты бірқатар ойындар (дидактикалық ережелерімен қозғалмалы ойындар, өлең айтып ойналатын ойындар және т.б.) арқылы жүзеге асырылады. Балалармен сабақ сценарийі алдын ала толығымен жасамайды. Балаларды бағдарлама материалымен сабақтарда таныстырады, олармен саяхат жүргізеді және т.б.
Логопедиялық сабақтарда логопед әртүрлі ойын жағдайын мынадай сипатта, яғни түзету жұмысының әрбәр кезңінің алға қойған мақсатын жүзеге асыру үшін жасайды. Мысалы; үндемеу тәртібі (режимі) кезінде логопед сабақты «Көкөністер» тақырыбы бойынша мынадай негізде өткізеді: 1) қозғалмалы ойындар негізінде (кең жолмен бақшада серуендеу, тар соқпақпен жалғыз аяк жолмен), көгалды айналып өтіп, жүйелер арасында серуендеу және т.б. 2) бақшада дидактикалық ойыны неізінде балалар үшін карталарды (жүйелерді ) өздері бақшадан жинап алған көкөністің суретермен үнсіз жабады). Логопед көкөнісітң әртүрлі формасы туралы сыбырлап әңгімелеп береі. Бұл материал мимимканы, артикуляцияны дамытуға қолданылады. Балалар айна алдында отырып бір-біріне «жуан» және «арық» көкөністерді көрсетеді: қызанақ (ұртын томпайтады), бәдрен (ішке қарай тартады), бұршақ мұртшалары (қасын қосымша көтереді) және т.б.
Моториканы риаксация құралдарымен түзеу үшін логопед басқа жағдайды құрады: көптен бері жаңбыр жаумады, және көкөністер солып қалды. Балалар көкөністердің солғанын көрсетеді. Сосын сиқырлы таяқша немесе сиқырлы сөзбен логопед балаларды драмаластыру ойындарында, көкөністерге айналдырады, логопед текстті сыбырлап айтып тұрады, балалар үнсіз қызанақ, қырық қабат, пияз, бұршақ және т.б. жүрсін салады. Бұл ойынды музыкамен сүемелдеп те өткізуге болады: музыка сипаты балаларға өзінің көкнісін бейнелеуге қажетті қозғалыстарды табуға көмектеседі. Көкөністерді қайтадан балаларға айналдырып, логопед олармен балалар бақшасына барады, және қозғалмалы ойын қайталанады. Бақшада логопед балаларға көкөністер туралы бағдарламаға сәйкес материал оқып береді, сосын олардың бақшада қандай көкөніс көргенін айтып беруін ұсынады. Дидактикалық ойын ұсынылады: балаға көкөністердің контуры таратылып беріледі, олар оны бояйды немесе көкөністерді трафаретпен түрлі-түсті қағаздан ойып алады және логопедтің тапсырмасы бойынша суреті салынған кәрзеңкенің тілігіне қояды. Бұл уақытта логопед әрбір көкөні туралы сыбырлап жұмбақ айтады, ал бала үндемей, жұмбақтың жауабы болатын көкөністі көтереді. Балалардың мінез-құлқы мен іс-әрекетіне баға бере отырып, логопед әрбір балаға үй тапсырмасын жазады; мысаклы: қандай да бір көкөністі желімдеу немесе суретін салу; немесе анасы оқып берген көкөністер туралы жұмбақтарды тыңдау; немесе балалар ьақшасына көкөкністер әкелу және т.б.
Тәрбиешімен байланыс дәптеріне логопед осы тақырып юойынша ана тілінен, сурет сабағы, аппликация және т.б. сабақтарынан тәрбиелік сабақты логопедтеу үшін материал жазып алады. Мысалы: көкөністің жүрісін қайталау; сеніп қалған немесе өсіп тұрған көкөністерді көрсету; тыныс алу жаттығуларын келтіру; бұошақ мұртшаларын көрсету; пияз тілін немесе редиска жапырақтарын және т.б. (аузын томпитып ) көрсету.
Сыбырдап сөйлеудің бұл кезеңінде, бірыңғай сюжет бойынша құрылған осыған ұқсас сабақ, баланың сөзімен байытылатын табиғи нәрсе. Ілеспелі сөйлеу кезеңінде сабақ «Көкөністер» тақырыбын қайталау және бекіту кезінде жаңа материалдарды енгізу және бұрынғы ойын ситуацияларын күрделендіру есебінен кеңейеді. Мысалы, «Колхозға сапар» немесе «Бастықтар келді» немесе «Көкөністер өнімін жинау» шығармашылық ойындарының элементтері енгізіледі: балалар машинамен келеді (электричкамен, поездбен, катермен); жүргізушіні, машинистті, капитанды таңдап алады; рольдерді бөліп алады; заттарын жинайды; егін жинау мейрамын жасайды (ән салып жүріп ойналатын ойындар, драмаластыру — ойыны) енізіледі және т.б.
Ойынның сөйлеу (сөздік) материалы, мінез-құлық пен сөйлеу үлгілері ретінде балаларға логопед, тәрбиеші, ата-анасы қызмет еткен кездегі үнсіздік, сыбырлап сөйлеу, ілеспелі, қайталап сөйлеу кезеңдерінен өту процессінде меңгеріледі. Жұмбақтар , санамақтар, күлдіргілер, тақпақ және прозалық мәтіндер үй тапсырмасына арналған дәптеріне жазылады. Балалар оларды ата-аналарына қойылатын талаптарға сәйкес, тәрбиешілерге сабақтарда оқып береді. Соңғыларын балалар логопедиялық сабақтарда толық көлемде меңгереді, (әрбір бала сөйлеудің барлық түрлерін өңдеп, логопедтің сабағында бір мезгілде қаншалықты 5-6 адамнан артқ қатыспағанымен).
Логопедиялқ сабақтың ұзақтығы 40-60 минутты құрайды. Ол сөйлеудің жеңілдетілген формаларын тәрбиелеу кезде өсуі мүмкін. Мысалы, балалардың ойн түрлерін ауыстыру прцессінде саөйлеу материалын қайталап айту кезінде сабақ бір сғаттан асып кетуі мүмкін. Бірақ балалар өздері үшін қызықты іс-әрекетпен соншалықты босамай жатқандықтан, олар жалықпайды және шаршамайды.
Тұтығатын баланың ойынына басшылық жасау шарасы курс бойында және бір сабақ ішінде әртүрлі болады. Логопед ойынды ұсынады және ұйымдастырады, рольдерді бөліп береді, әрбір балаға өзінің ролін ойнауына көмектеседі және ойын ережесін үйретеді. Ережелерді тұтығатын балалар мазмұнына байланысты әртүрлі қабылдайды және меңгереді. Басында рольдерду бөлу ережесі меғгеріледі. Логопед балалардың назарын әрбір рольдің маңыздылығына аударады, ойнаушының бағалау қарым-қатынасын дамытады. Басында рольді таңдап алған кезде балалар жеке симпатиясымен (мейірі, сүйкіммен) басқарылады және тек бар боғаны логопедтің әсер етуімен талаптарды ескере бастайды, оларды орындау рольді алу үшін қажет. әрі қарай балалардың өзара қарым-қатынасын тікелей реттейтін ережелер меңгеріледі. Бұл ережелер екі немесе бірнеше балалардыңмүдделерін түйістіреді және олардың өзар сол немесе басқа қарым-қатынасқа түсуіне түрткі болады. Ойын міндщетін анықтайтын ережелерді балалар барынша тегіс меңгереді, себебі оларға рольдерді логопед тарапынан және басқа балалар тарапынан орындауды бағалау қарым-қатынасы қызмет етеді. Балалар сигнал бойынша іс-әрекеттердің басталуын анықтайтын ережелерді әртүрлі орындайды. Егер топта қозғалысы қатты тежелген немесе қозған балалар болса, онда бұл ережелер қажет. Ережелерді орындауды жүзеге асыру үшін логопед балаға әсер етудің кейбір тәсілін қолдана алады:
- Бір балаға тапсырма беру. Оны орындай отырып, сонымен бала басқа балағатапсырма береді («Жұмбақтар ойыны», «Жаңғырық»). Логопед пайда болған қарым-қатынасты бақылайды.
- Баларға ойын тапсырмасын кезекпен орындауды ұсыну («Ғажайып қап», «Кім епті?», «Заинька бше» және т.б.). логопед балалардың достарының әрекетін , олардың дұрыс орындалуын бақылауына түрткі болады;
- Ойын жағдайына байланысты, баларды шағын группаға бөлу: іс-әрекетті әрбір ойыншының дұрыс орындауына топтың жалпы ұтысы тәуелді болады. Логопед кикілжіңдерді болдырмас үшін, зейінді балалардың өзара қарым-қатынасына аударады;
- Ойын тапсырмасын бір мезгілде шешу креек: «Мозайка», «Саяхат», құрылыс материалмен ойындар, әрбір бала өзінің ойын тапсырмасын шешу үстінде және әдетте басқалардың іс-әрекетін бақыламайды. Логопедтің өзі дұрыс орындалуын бақылайды, ал ойын аяқталғаннан кейін әрбір баланың мінез-құлқына баға ереді. «Не ойнайтынымызды, ойлан», «Сен кіммен ойнайсың?», «Тату ойнау» ережелері басқаға қарағанда жиі қолданылады. Логопедтің баламен бірлескен ойыны оған балалар ойындарының мазмұнын қоректендіретінмен байланыста болуға, ойын мен саяхат аралығындағы неғұрлым ерекше байланыстар, және балалар – «ересектер» ролі аралығындағы бапйланыстар туралы, көркем шығармалар мен олардың мотивтері бойынша ойындар арасындағы ерекше байланыстар туралы еске түсіруге мүмкіндік береді. Логопед өзінің ойынға қатысуын жоспарлайды. Ол ойынның мақсатты бағдарын сол немесе басқа балаға жеке әсер етумен біріктіреді. Тұтығатын балаларды өз ойын еркін айтуға үйреткісі келетін өзінің мақсатын – логопед сабақ курсының бүкіл бойында бақылайды, бірақ ол әрбір сабақта балаға тікелей және жанама әсер етудің тәсілін ойластырады.