Қазіргі көптеген замандастарымыздың санасында дәрілік өсімдіктер бұрынғы заманның қалдығы деген түсінік бар. Біздің электроника мен автоматика, ЭЕМ мен компьютерлер ғасыры кептірілген шөптердің шоқтарымен нашар үйлесетін секілді. Синтетикалық химияның жетістіктері, ондаған, жүздеген мың жаңа, ешқашан табиғатта болмаған органикалық қосылыстарды алу мүмкіндігі химиялық синтездің құдіретіне сендіреді. Әр түрлі аурулардан құтқаратын жаңа дәрілердің жедел алынуына сенімділік пайда болады. Мұндай көзқарас қазір де бар, бірақ ол әсіресе 15-20 жылдар бұрын кең таралған еді.
Өсімдіктерден алынатын ең маңызды дәрілер арнайы баспаларда атап көрсетіліп, толық сипатталған. Бұл мәліметтер біздің елде дәрігерлік тәжірибеде қолдану және өнеркәсіптік өндіруге рұқсат берілген дәрілердің аттарының мемлекеттік тізіміне (Государственный реестр наименований лекарственных средств) 2003 ендірілген. Біздің елімізде медицинада қолдануға рұқсат етілген дәрілердің 31% жоғарғы сатыдағы өсімдіктерден, 3% саңырауқұлақтар және бактериялардың дәрі препараттары (антибиотиктер), 12% жануар текті препараттар (эндокринді препараттар, вакцина және сарысу), 9% марганец қышқылды калий немесе мырыш майы сияқты органикалық емес қосылыстар және шамамен 45% синтетикалық жолмен алынған органикалық препараттар құрайды. Алайда, тікелей немесе әр түрлі препараттар түрінде дәріханаларда сатылатын дәрілік өсімдіктердің барлығы Мемлекеттік фармакопеяда сипатталмаған. Фармакопеяға ең маңызды, әрі жиі қолданылатын өсімдіктер мен оларлан алынатын препараттар енгізілген. Сонымен қатар, жеткілікті дәрежеде зерттелмегендіктен назар аударылмайтын, тиімділігі төмен немесе тіпті ұмытылған дәрілік өсімдіктер саны айтарлықтай көп. Фармакопеяда болған ұмытылған өсімдіктер біртіндеп қолданыстан шықса да, халық арасында бағаналанады. Бірақ қазір ұмытылған дәрілік өсімдіктер жаңа ғылыми тексеруден өткізілген соң жиі фармакопеяға қайта енгізіледі.
Шындығына келгенде, біздің денсаулық сақтауымызда өсімдіктердің рөлі осындай болып отыр. Дәрілік өсімдіктер барлық кезде таңқурай шайы немесе мүк жидегі (клюква) экстрактісі секілді екінші реттік препарат көздері ретінде қызмет етпейді. Адамдардың ауруларының ішінде көбінесе өлімге алып келетін тамыр-жүрек аурулары екендігі белгілі жағдай. Осындай ауыр ауру түрлерін негізінен өсімдіктерден жасалған препараттармен емдейді.
Дәрілік өсімдіктердің бөлігі оларды арнайы өсіріп механикалық тәсілмен жинайтын ауылдардан алынады. Алайда қазіргі дейін дайындалатын шикізаттың барлық массасының 50%-ы жабайы өсетін өсімдіктерден жиналады. Көптеген өсімдіктерді мәдени жағдайға енгізу өте қиын.
Дәрілік өсімдіктерді жинаудың арнайы ережелері бар. Бұл ережелерді қатаң сақтау керек, өйткені оларды сақтамаған жағдайда құнды шикізаттың айтарлықтай бөлігі бұзылады. Дәрілік өсімдіктерден алынатын шикізаттың барлық түріне шикізаттың келбеті, нормасы, оны анықтауыш қасиеттері, сақтау, буып-түюдің және маркерлеудің мемлекеттік стандарттары, техникалық шарттары мен фармакопейлік мақалалары бар. Майдаланған өлшеп қапталған өсімдік текті шикізаттардың бір бөлігі дәріханаларға жеткізіледі. Шикізаттың негізгі бөлігі химикофармацевтика заводтарында препараттар жасау үшін қолданылады. Алынатын фитохимиялық препараттар әдетте әр түрлі дайын дәрілік түрде шығарылады. Дайындалатын дәрілік өсімдіктердің бір бөлігі шетелге экспортталады. Шикізаттың бұл түріне шетел рыноктарында үнемі сұраныс болады. Денсаулық сақтаудағы дәрілік өсімдіктерді пайдаланудың негізгі жолдары осындай. Бұл жұмыс күшін адамдарды талап ететіні түсінікті жағдай. Дәрілік өсімдіктерді жинайтын адамдардан басқа ауылдардың маманданған жұмысшылары, агрономдар т.б. болады. Көптеген ғылыми зерттеу институттары, фармакогнозия кафедралары және ботаниктер, фармацевтика институттарында әр түрлі бағытта дәрілік өсімдіктерді зерттеумен айналысады. Дәрілік өсімдіктердің таралу орындары мен ресурстарын анықтап, картаға түсіреді; олардың биологиялық ерекшеліктерін, жинап алғаннан кейінгі қалпына келуін зерттейді; емдік қасиетке ие өсімдік құрамындағы заттарды химиялық сараптамадан өткізеді. Дәрілік өсімдіктердің сырт пішіні мен микроскоптық құрылысы егжей-тегжейлі зерттеледі, себебі дәрілік өсімдіктерге ұқсас, бірақ емдік қасиеті жоқ өсімдіктерден ажырата білу керек. Бұл жұмыс өсімдік бүтін болған кезде онша қиыншылақтар тудырмайды, алайда ол кептірілген және майдаланған ұнтақ түрінде болса, тек микроскоп арқылы ғана анықтауға тура келеді.
Дәрілік өсімдіктерден алынатын шипалық қасиеті бар шикізатын толық зерттеу фармакогнозия ғылымы зерттейтін басты мәселелер болып табылады. Фармакогнозия-мамандардан химия мен ботаниканы, сонымен қатар медицинаның бір қатар салаларын білуді талап ететін күрделі ғылым. Фармакология ғылымының өкілдері де дәрілік өсімдіктерді зерттеуде қалыс қалмайды. Фармакология-өсімдіктерден және химиялық жолмен алынған дәрілік заттардың жануарлар мен адам организміне әсерін зерттейтін ғылым. Фармакологтар квалификациясы бойынша дәрігерлер.
Жаңа дәрілік өсімдікті фармакогнозиялық зерттеу – бұл өсімдікті медицинаға енгізудің алғашқы сатысы. Екінші саты – фармакологиялық зерттеу нәтижесінде өсімдік улы ма, улы болса қандай дәрежеде және қанша мөлшерде улы екенін анықтайды. Осыдан кейін фармакологтар дәрілік препараттың лабораториялық жануарлар организмдерінің қызметіне – жүректің жұмысына, жүйке жүйесіне, тыныс алу және асқорытуға физиологиялық әсерін анықтайды.
Фармакологиялық, химиялық және басқа да зерттеулер аяқталып, жаңа емдік препараттың негізгі қасиеттерімен улылық дәрежесі анықталған соң, оны ауруханада клиникалық сынақтан өткізуге беріледі. Клиникада дәрігерлер жаңа препараттың тағдырын шешеді. Алынған барлық нәтижелерді басқа препараттармен салыстырады, осындан кейін бұл препаратты денсаулық сақтау министрлігі бекітіп, химико-фармацевтикалық зводтарға препаратты дайындау туралы тапсырма беріледі.
Дәрілік өсімдіктің табиғи өсетін жерінен науқасқа дейінгі әдеттегі жолы осындай болады. Осы секілді фармацевтер мен химиктердің зерттеулерінен кейін дәрілік өсімдіктегі емдік қасиеті бар қосылыс анықталғанан кейін бұл қосылысты лабораторияда бөліп алып, құрылысын өзгертіп, жақсартуға болмас па екен? деген сұрақ туындайды. Бұл ойлар бұрыннан-ақ зерттеушілерде болған және дәл осы ойлардың дамуына барлық синтетикалық дәрілер химиясы тәуелді.
Мүлде жаңа, табиғатта бұрын соңды болмаған қосылыстарды жасап, олардың жануарлар организіміне әсерін зерттеп, сол препараттармен адамдарды емдей бастауға болады. Қазіргі күні осының барлығы әлемнің көптеген зертханаларында жүзеге асуда. Мұнда заттың құрылысы мен оның биологиялық белсенділігі арасындағы белгілі байланыс анықталады. Осы білімді пайдаланып органикалық молекулалардың бағытталған синтезі арқылы бізге қажетті белгілерге ие биологиялық белсенді заттарды алуға болады.
Қазіргі кезде емдік препараттар ретінде өсімдіктерден жеке биологиялық белсенді заттарды бөліп алу мен пайдалану сонымен бірге жаңа дәрілік заттарды талдау жаңа емдік препараттарды жасаудағы ғылыми жұмыстың басты бағыттары болып есептеледі.
Алайда, химиктер, фармакологтар мен клиницистер қызық бір жағдайға тап болды: дәрілік препараттың тиімділігі барлық кезде оны тазартқанда артпайтыны анықталды. Мысалы, таза аскорбин қышқылы итмұрын жидектерінен жасалған сығындыны толық алмастыра алмайды. Итмұрын жидектерінде С витаминінен басқа каротин, В2, К, Р витаминдері, қанттар, илік заттар мен органикалық қышқылдар болады. Витаминдердің табиғи комплексі басқа заттармен бірге таза аскорбин қышқылына қарағанда басқаша әсер етеді.
Көптеген жағдайда фармацептикалық өндіріс дәрілік өсімдіктерден алынатын заттарды қазіргі күні талданған заттармен алмастыра алмайды. Өсімдіктерден алынған дәрілік препараттардың химиктер зертханада талдаған заттардан бір қатар айырмашылықтары бар. Ең бірінші артықшылығы – бұл заттар тірі клеткада түзіледі. Өсімдіктер мен жануарлар клеткалары арасында айтарлықтар айырмашылықтар болғанымен, бір қатар ұқсастықтары (өсімдіктердің де, жануарлардың да денелерін құрайтын негізгі құрылымдық бірліктер) да бар. Бұлардың тек клеткаларының құрылысы ғана емес, сонымен қатар клеткаларда жүретін көптеген маңызды биохимиялық процестерде ұқсас келеді. Тірі клеткада болатын әр түрлі текті биологиялық белсенді заттар олар улы болса да химиктің қолбасында алынған кейбір заттар секілді жануарлар мен адамдардың тірі клеткаларында барлық химиялық реакцияларды бірден өзгертіп жібермейді.
Өсімдіктерде түзілетін және емдік препараттар ретінде қолданылатын бұл заттардың ерекшеліктері өсімдіктерден алынатын дәрілік препараттардың екінші артықшылығы болып табылады. Жануарлардың дамуы мен эволюциясы өсімдіктердің эволюциясымен тығыз байланысты. Жануарлар өсімдіктер сияқты өз денелерін бейорганикалық заттардан түзе алмағандықтан, органикалық заттармен (өсімдіктер, басқа жануарлар) қоректенеді. Сәйкесінше, жануарлар миллиондаған жылдар бойы өсімдіктермен қоректенуге және олардан өз денелерін түзуге бейімделді. Өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы дәл осы тікелей қоректік байланыс өсімдіктердің химиялық құрамы және жануарлар мен адамдардың барлық мүшелерінің қалыпты жұмысы арасындағы тығыз байланыстың себебі болып табылады.
Болашақтың фармацевтикалық химиясының жағдайы қандай болатының болжау өте қиын, алайда, қазіргі күні ол тірі табиғатпен салыстырғанда тиімсіз жұмыс жасауда. Егер тірі клеткада ең қиын процестер айтарлықтай жоғары емес температурада, сирек 25-30 С-та қалыпты қысымда, көп энергия жұмсамай жүрсе, зертханадағы синтетикалық процестер өте күрделі аппараттарда жоғары температура мен қысымда, көп энергия жұмсап жүзеге асады. Көп жағдайда синтездеу үшін материал ретінде сүрек, тас көмір мен мұнай алынады. Ал өсімдіктер болса органикалық заттарды су, СО мен топырақтағы минералды заттар сияқты қарапайым заттардан түзеді.
Қазақстанның өсімдік әлемі әр түрлі пайдалы өсімдіктерге бай, оның ішінде дәрілік өсімдіктердің алатын орны ерекше. Дәрілік препараттардың 40 пайызынан астамы дәрілік өсімдіктерден жасалған. Шөптерден жасалынған препараттардың химиялық құрамы адамға улы әсерінің аздығымен және көп мөлшерде пайдалануға болатын қасиетімен ерекшеленеді.
Дәрілік өсімдіктердің шипалы қасиеттері ерте заманнан (Египет, Үндістан, Қытай, Греция) белгілі. Дәрілік шөптер әлемі әлі де болса толық зерттелген жоқ. Бұл жағынан келгенде Қазақстан құпиясы мол шипалы қойма іспеттес. Мысалы Оңтүстік Қазақстанның әр түрлі дәрілік шөптерге бай өсімдік әлемінде 3000-дай түрлі шөптер өседі, солардың ішінде көп мөлшерде дәрілік өсімдіктер бар. Қазақстанда бірқатар эндемикалық өсімдіктер бар. Бұларға дала жусаны, сүйекті аққурай, және т.б. жатады.
Басқада дәрілік шөптер: мысалы итошаған, мыңжапырақ, түйме шетен, ермен, дәрмене, қалақай, өгейшөп, левзея, бақ-бақ, шай шөп, рауғаш, қызылтаспа, жанаргүл, жұмыршақ, долана, есек мия, ақ мия, дәрілік жоңышқа, киікот, тасшөп, т.б. жатады.
Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездері де адамға өте пайдалы болған және солай болып қалады. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талаптар біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, оларды үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. Дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде ғалымдар дәрілік шөпке барынша ден қойып, әр шөптің ағзаға қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келе дәрілік өсімдіктерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Бұл жерлерде және басқа жақтан әкелінетін жылылық сүйетін дәрілік өсімдіктерді біздің ТМД елдері жағдайына бейімдеп өсіріп, жетілдіруге жағдай туғызылуда. Олардың қатарына: Solanum laciniatum Forst., Cassia abovata Del., Althaea officinalis L., Calendula officinalis L., Rutae graveolentis L., Tanacetum vulgare L., Hyssopus ambiguous (Trautv.) Ilgin, Valeriana officinalis L., Salvia sclarea., Foeniculum vulgare Mill., Aerva lanata (L.) Guss. және т.б. жатады.
Адам денсаулығын қорғау, ауруларға медициналық көмек көрсету денсаулықты қорғаудың басты мәселесі болып табылады. Жыл сайын қолданылатын дәрілік өсімдіктер саны өсуде. Олардың ішінде қазіргі уақытта онкологиялық емдеуге, қан тамыры ауруларына, туберкулез, қант диабетіне қолданылатын дәрілік өсімдіктерге көп көңіл аударылуда.
Мәденилендірілген дәрілік өсімдіктерді зерттеу мен қолдану фармацевтикалық және медициналық өндірістің дамуымен байланысты. Қазіргі заманғы жағдайларда Қазақстанның фармацевтика өндірісін ең перспективті бағыт ретінде дамыту қажет болып табылады, ол бай шикізат базасына негізделеді. Бірақ кейбір жабайы дәрілік өсімдіктердің өндірістік қорларының мөлшері аз және олар қорғауды қажет етеді.
Барлық елдерге дәрілік заттарды қолданудың көп жылдық тәжірибесі халықтық медицина негізінде жатыр. Бірақта өсімдіктерді дәрі ретінде қолдану көптеген уақыт эмприкалық болып қала береді. Тек адам ағзасына күшті физиологиялық әрекет көрсететін табиғи қосылыстарды синтездеу және жинау қабілетін анықтағанда оларды қолдану процестерін түпкілікті өзгертуге мүмкіндік береді.
Дүниежүзілік денсаулықты сақтау ұйымының болжауынша жақын онжылдықта фитопрепараттардың бөлігі жалпы көлемде дәрілік заттардың 60%-ын құрайтын болады.
Дәрілік өсімдіктер бүгінгі күні денсаулық сақтауда маңызды орын алады. Оларды жинау, өсіру және өңдеумен көптеген мемлекеттік және кооперативтік мекемелер айналысады. Сонымен қатар, ескі және жаңа дәрілік өсімдіктерді зерттеу жұмыстары үнемі жүргізілуде.
Адамдар дәрілік өсімдіктер туралы өте ерте заманнан бері білген. Мүмкін, жер бетінде адамдар пайда болғанға дейін жануарлар кейбір емдік өсімдіктерді пайдаланған болар. Мысықтар мен иттер ауырған кезде шөптерді жейтіні белгілі, әсіресе астық тұқымдастардың жапырақтарын жейді, бұлардың емдік қасиеттері әлі толық зерттелмеген.
Жануарлардың физиологиялық функциясына әсер ететін жеке өсімдіктерді жейтіні жөнінде аз тексерілген мәліметтер ғана бізге мәлім. Мысалы Raponticum carthamoides (Will.) Iljin мақсыр рапонтикум тамырлары арқылы маралдар мен сібір бұғылары өздерінің күштерін қалпына келтіріп отырған. Бурят аңшыларының айтуы бойынша, жараланған бұғылар қызыл гвоздиканы Diantus жейді екен, бұл өсімдік жергілікті тұрғындарға қан түзуші өсімдік ретінде белгілі. Араб аңызы бойынша кофе ағашының жемісінің емдік қасиетін шопан байқаған, ол ешкілердің ағаштың бұтақтарын жейтінін байқаған. Егерде біз жануарларды бақылайтын болсақ, бізге әлі беймәлім жаңа дәрілік өсімдіктерді анықтар едік. Егер бұл мәліметтерді ғылыми тексеруден кейін дәлелденіп жатса, жануарлардың мінез құлқын түсінуге болар еді.
Ертеде емдік өсімдіктерді қолданғаны жөнінде этнография және археологиялық мәліметтерден көруге болады. Осылай меңгеруді, мысалы орталық және оңтүстік Африканың жеке тайпалары, Амазонка үндістері, этнографтар анықтағаны бойынша, олардың қауымдары қарапайым болғанмен, дәрілік өсімдіктер жөнінде білмейтін қауым болмаған шығар делінген. Әдеттегідей, өсімдіктің емдік қасиеттері жөнінде қауымның барлығына белгілі бола бермеген, керісінше жеке бір отбасына белгілі болған, бұл білім құпия ретінде әкеден балаға беріліп отырған (немесе шешеден қызына). Археологтар ертеде дәрілік өсімдіктерді қолданғаны жөнінде материал берген. Мысалы, қыш құмыралардың кейбір қалдықтарынан археологтар алғаш рет біздің ата-бабаларымыздың емшілікпен айналысқаны жөнінде материалдар тапқан. Ол от жағуға және дәрілік шөптерді қайнатуға арналған ыдыстар еді.
Сондай мәліметтерді ең алғашқы жазбалардан табуға болады. Олардың ішінде ең ежелгі Ассирияда табылған қыш тақтайшаларға жазылған дәрілік өсімдіктер туралы мәліметтер болды. Сондай-ақ, бұл түрлі дәрілік өсімдіктерге сипаттама жазылуымен қатар, қандай ауруларға және қандай түрде қолдану керектігі жазылған. Осыған қарап ассириялықтар дәрілік өсімдіктердің емдік құрамын кеңінен қолданғанын байқауға болады. Сонымен қатар Ассирияның астанасы Ниневида бұл өсімдіктерге арналған бақтың да болғаны белгілі.
Дәрілік өсімдіктерді Мысырда да қолданған. Шөптердің емдік құрамы жөніндегі мәліметтерді, олар өз кезеңінде Вавилондықтар мен, Ассириялықтардың мәліметтері бойынша қолданған және көптеген өсімдіктердің атаулары Вавилон тілінде берілген. Мысырлықтарда дәрілік өсімдіктердің 80-нен аса түрлері белгілі болған. Б.з.д. 4000 жыл бұрын мысырлықтар фармакопея жазған. Бұл тізімнің сипаттамасын Мысырда дәрілік өсімдіктер ретінде қолданған. Мұндай фармакопея туралы мәліметтерді ғалымдар папируста жазылған жазбалардан тапқан.
Дәрілік өсімдіктерді мысырлықтардың храмдар мен пирамидалардың қабырғаларында салған суреттерінен көруге болады. Ал кейбір түрлерін осы суреттер арқылы оңай тануға болады. Мысырлықтар қолданған көптеген өсімдіктер, осы күнге дейін әлі қолдануда, мысалы кене дәнінен кастор майын шығарып алуға болады. Мысырлықтар көрші елдерге арнайы экспедиция ұйымдастырып отырған, ол жерден емдік және хош иісті өсімдіктерді алып келіп отырған. Мысалы, б.з.д. 1500ж. бес кеменің осындай экспедицияға Пункт мемлекетіне (қазіргі Сомали) осы мақсатпен шыққандағы жөнінде мәліметтер бар. Дәрілік өсімдіктер туралы аңызды ежелгі гректерде де кездестіруге болады. Гректер дәрілік өсімдіктерді Кавказбен байланыстырған, ол жерде Артемидия құдайының сиқырлы, улы және дәрілік өсімдіктер бағы болған деседі. Сол жерден өсімдіктер Грецияға шығарылып отырған. Бұл аңыз кейбір өсімдіктерді Кавказдан (Колхидадан) Грецияға әкелуінен пайда болған. Ежелгі гректер басқа халықтар секілді кейбір емдік өсімдіктерді магиялық көріністе болады деп түсінген. Гректің фармакон сөзінен қазіргі таңдағы фармация, фармакогнозия, фармацевт, фармакопея және т.б. сөздер пайда болған. Ежелгі грек сөзінде тек дәрілік сөзі болған емес, сондай-ақ у және колдовство деген сөздерді қолданған. Ежелгі гректердің діндері көп құдайлық негізінде қаланған. Олардың сенімі бойынша арнайы дәрілік өсімдіктерді тексеретін құдайы болған. Бұл құдай аты Асклепий болған, ал латынша бұл есім-Эскулап деп аталған. Емші құдайы Апаллон болып саналған, — ол грек Пантеонасының негізгі құдайларының бірі болатын. Греция мәдениетінің гүлденуі б.з.д. VII-VI ғ. Бұл Карл Марксты қатты таңқалдырған гректердің таңғажайыбы еді. Ол әлемдік тарихта ерекше құбылыс болып табылады. Кішкентай халық, теңізші халық, жер жыртушы және шопандар бірнеше жүз жылдар бойы кездеспейтін өнер туындысын жасап шығарды, философияның толық бір жүйесін жасап шығарды, тура ғылымның негізін қалады, ежелгі әлемнің жануарлары мен өсімдіктерін жүйеге келтірді. Ежелгі гректер адамзаттың дамуына үлкен үлес қосты. Ежелгі Рим, қазіргі Европа, арабтардың мәдениеті және тіпті ежелгі үндінің мәдениеті аздап кішкентай эллин халқының пайдасын көрген, гректер өздерін осылай атаған.
Гректер дәрілік өсімдіктерді зерттегенде көрші елдерге және өздерінен бұрын зерттегендердің мәліметтеріне сүйенген. Грек емшілері Мысыр және Үнді медицинасымен танысып, өздеріне пайдалы дәрілік өсімдіктер алған. Сол уақытта ежелгі Гректің жақсы емшісі медицинамен фармацияда маңызды мәліметтер қалдырған Гиппократ болды (460-377 жж. б.з.д.). Ол ең алғаш болып медициналық ақпараттарды толықтырып жинап, оны жүйеге келтірді және философиялық сипаттама берді. Соның атымен шыққан кітаптар біздің заманға дейін жетті және 60-қа жуық еңбектері бар. Грецияда дәрілік өсімдіктерді жинаушыларды ризотомдар, тамыр кесушілер («риза»-тамыр, «томе»-кесу) деп атады, олардың көбі бізге дәрілік өсімдіктердің сипаттамасын қалдырып кетті. Оларды «ризотомиктер» деп атаған. Жанама ботаника ұлы грек философы Аристотельдің оқушысы Теофрастың еңбегінде кеңінен кездеседі, оны «ботаниканың әкесі» дейді. «Өсімдіктерді зерттеу» туралы еңбегі қазіргі таңда әлі аударылып жатыр. Ежелгі гректер биологияны жақсы меңгерді деп асыра айтуға болмайды, бірақ олар өсімдіктердің емдік қасиеттерін жақсы білген, олар өсімдікті нақты сипаттап, суреттей білген.
Рим медиктері арасында атағы шыққан Гален болды, ұлты грек, Кіші Азияда дүниеге келген. Гален практикалық емші және теоретик болған. Гален сол уақыттарда емші-дәріханашы болып танылған, ол тек емдеп қана қоймай, сонымен қатар сол кездегі Римдегі алғашқы өзінің дәріханасында дәрілер жасап шығарған. Ол Жерорта теңізіндегі медицинада емшілік практикасына күрделі дәрілік препараттарды өсімдіктер мен жануарлардан жасап шығарды, оларды арнайы өндеп, соның арқасында оларды Гален препараты деп атады. Галеннің еңбектері жүздеген жылдар бойы европа медицинасы үшін көмек болып табылған. Батыс европалық мемлекеттер мұра ретінде кең антикалық медициналық әдебиеттерді алды, олардың көп бөлігі дәрілік өсімдіктерді сипаттайды және оларды қолдану жөнінде айтылған. Емшілер мен ортағасырлық фармацевтерге белгілі болған дәрілік өсімдіктердің жалпы тізімі айтарлықтай үлкен болған. Онда шамамен мыңдаған өсімдіктер бар, оның көбі Жерортатеңіздік және Батыс Азияның аймақтарында Солтүстік Африканың флорасына кіреді. Антикалық Фармацияға гректер ғана емес тіпті римдіктер де, сондай ақ мысырлықтар да, кеңінен вавилондық, шумерлық мұраларды қолдана отырып медициналық тәжірибелер жинақтай бастады. Орта ғасырлық емшілерлермен таралған дәрілік өсімдіктердің тізіміне сұрапталып алынған өсімдіктер кірген, олар маңызды терапевтикалық қасиетке ие болған. Грециялық ғылыми дәстүр Европада ғана емес, сондай-ақ шығыста Сирияда, Персияда қабылданды. Персияда жоғарғы медициналық мектеп болған. Грециялық кітаптар араб тіліне аударылып, өңделіп талқыланған. Араб мәдениеті таралған аймақтардың антикалық фармакопеясы дәрілік өсімдіктермен толықтырылды. Оның ішінде маңыздысы үнді өсімдіктері еді.
Араб медицинасының мектебінен бірінші Абу Али Ибн Синаны айтуға болады, оның ұлты тәжік, ол Европада латынша Авицена дегенді білдіреді. Оның еңбектері «Канон врачебной науки» жүздеген жылдар бойы тек арабтарға ғана емес, сонымен қатар европаның емшілерінде де белгілі болған. Ибн Сина өз еңбегінде шамамен 900 дәрілік заттар және оларды қалай пайдалану керектігін жазған. Бұл кітап орыс тіліне аударылған.
Ибн Байтер испан арабы, дәрілік өсімдіктердің шамамен 1400 түрін сипаттап көрсеткен, ол солай Абу Али Ибн Синаның тізімін толықтырды.
Араб емшілерінің тек лауазымды адамдарға арналған еңбектері бар, сондай-ақ бұл дәрілік өсімдіктер туралы еңбектердің қысқартылған түрін «карабадин» деп атаған. Мұндай «карабадиндер» Европада аударылып, көрші мемлекеттерінде аударылып, бұл жерлерде оны өңдеп жергілікті тәжірибе арқылы толықтырылып отырған. Араб әлеуметі европа мәдениетіне үлкен септігін тигізді, яғни медицина мен математика жағынан әсері үлкен болды. Араб медицинасында күрделі рецепттерді қолданады, оның құрамына шөптердің көптеген түрлері түрлі пропорцияда қолданылды. Мұндай рецепттер Батыс Европа медицинасында қолданылды. Осындай рецепттердің күрделілене түсуі, дәріханалық мамандарының пайда болуына әкелді, егер бір өсімдіктен қайнатпа дайындау керек болса, онда оған емшінің көмегі керек емес еді, ал егер күрделі рецепт бойынша ондаған өсімдіктерді қайнату керек болса, онда әрине арнайы дайындық керек. Европалық дәріхана араб үлгісі бойынша жасалған, және бірінші кезеңдерде тек әкелінген араб тұнбаларынан жасалған. Біздің заманымызға дейін керекті мөлшерде еңбектер жеткен, XVғ. дейінгі қол жазбалар және келесі жүздеген жылдары арнайы баспаларда басылып шығып отырған, мұндай еңбектерді әдетте «гербарий» (немесе травник) деп атаған және көп жағдайда өсімдік суреті салынған. Олар латын тілінде ғана емес сондай ақ Европа халықтарының тілінде де белгілі болған, мысалы көне неміс, көне француз, польша және т.б. тілдерде белгілі болған. Дәрілік өсімдіктерді көбіне монастырларда өсірген.
Орта ғасырлық европаның травниктері осы күнге дейін әлі зерттеліп жатыр; оның құрамында дәрілік өсімдіктердің қолданылуы жайында көптеген мәліметтер бар. Бірақ оның ішінде нақты ақпараттар жоқ. Бұл мәліметтердің бәрі Диоскарид, Гален, Ибн Сина, Ибн Байтара және басқа да грек, латын, араб авторларының еңбектерінен алынған. Солтүстік Европа мемлекеттеріне мұндай халықтардың еңбектері қиындықпен енді, бірақ Солтүстік Европадағы белгілі дәрілік өсімдіктер гректерге белгісіз болды, Германия мен Францияда кеңінен қолданған және негізгі еңбектер тізіміне енген. Осылайша Европа медицинасының практикасына Батыс және Оңтүстік Европа, Солтүстік Африка, Батыс Азия және Үндінің барлық дәрілік өсімдіктері енгізілген.
Европа медицинасы грек – рим әлеуметінің ұрпағы болған, ежелгі мәдениеттің дәстүрімен тығыз байланыста болған – Мысыр, Вавилон, Ассирия. Ол дәл сондай әсерді қабылдаған араб медицинасы секілді болып келеді.
Европалық және Шығыс мемлекеттерінің көне медициналық кітаптарында сол мемлекеттердің халық медицинасы жөнінде жазылмаған. Әдетте көптеген «гербарийлер», «травниктер», «карабадиндер» және т.б. бір бастаманың қосымшалары ретінде келеді – ұлы грек және араб емшілері – Гиппократ, Диоскорид, Авицена және т.б., олар кезегінде білімді мысыр абыздарының кітаптарынан алып отырған.
Бұрыннан келе жатқан грек-мысырлық дәстүрлі эмпирикалық медицина жүйесінен басқа, басқа да бірнеше жүйелер бар, олар төлтума болып келеді. Бұған үнді медицинасын жатқызуға болады. Үндінің дәрілік өсімдіктері туралы алғашқы қол жазбаларын – «Аюр Веда» деп атаған.
Үнді медицинасына ежелгі гректер де қызығушылығын танытқан, олар Александр Македонскийдің кезіңде Үнді жерінен үнді дәрілік өсімдіктерін жинаған. Олардың көбі Рим империясына да әкелінген. Үндідегі өндіріс мәдениетінің маңызды көзі, ол күріш болған, күрішті Европаға асқазан ауруларына емдік заттар секілді тасымалдайтын, ол қазіргі таңда да өзінің маңызын жоғалтқан жоқ. Кейбір үнді өсімдіктері бұрыннан европаның медицина практикасына енгізілген, мысалы чилибуханы (Strychnos Nux- vonica), Loganiaceae тұқымдасынан Европаға арабтар әкелген. Басқа үндінің дәрілік өсімдіктері қазіргі таңда ғылыми медицинада да жақсы бағаланып келеді. Мысалы, атақты раувольфия – (Rauvolfia serpentina) Apocynaceae тұқымдасынан.
Үнді медицинасы тибет медицинасының жүйесімен байланысты болып келеді. Тибет монастырлеріне енген үнді медицинасы өзінің теориясымен дәстүрін сақтағанымен дәрілік ассортименттің қатынасында айтарлықтай өзгертіліп және өнделген; бұған жергілікті өсімдіктерді қосқан және Қытай өсімдіктерін қолданысқа енгізген. Тибет медицинасының таралу аймағы кең, мысалы, Солтүстік-Шығыс Азия территорияларына (Қытай, Жапон, Моңғол, Бурятия) кең тараған және сонымен қатар Қалмықтарға да тараған. Олардың дәрілік өсімдіктерінің жиынтығы үлкен қызығушылық туғызуда.
Қытай медицинасы – екінші төлтума эмпириялық медицина жүйесі болып табылады. Б.з.д. 3 мың жыл бұрын өмір сүрген Шен Нуняға байланысты болып келеді. Ол 230 дәрілік және улы өсімдіктер түрлерін қолданған, сонымен қатар жануарлардың дәрілік заттарының және дәрілік минералды заттарының шығу тегін білген.
Б.з.д. 2600 жылдары қытайдың алғашқы дәрілік шөптері туралы кітабы (Бень Цао) шыққан. Кітапта дәрілік өсімдіктердің 900 шамасында түрлерінің қалай пайдалануы жөнінде толық сипаттама берілген. Мұндай кітаптар көптеген ғасырлар бойы Қытай тарихында қайтадан басылып шығып отырған; XVIғ. Ли Ши-Чжен жазған соңғы мәліметтерінде дәрілік өсімдіктердің саны 1892 жеткен. Қытайдың дәрілік өсімдіктерінің ішіндегі аты аңызға айналған, әлемге танылған және әлемнің барлық фармакопеясының құрамына кірген өсімдік – женьшень.
Қытай медицинасы төлтумасы. Оның құрамында басқа мемлекеттерге танылмаған тәсілдері мен құралдары бар. Әлемнің көптеген мемлекеттері ежелгі қытай эмпирикалық медицинасының әдіс тәсілдерін ғылыми тұрғыдан тексеруде және оның жартысы қазіргі медицинаға ендірілуде. Әсіресе ежелгі қытай медицинасының дәрілік өсімдіктері үлкен қызығушылық тудырады, себебі Қытай флорасы мен Үнді флорасында Батыс Азия мен Европада кездеспейтін түрлер көптеп кездеседі.
Европадағы дәрілік өсімдіктер тізімі XVғ. толықтырылды, ол европалықтардың Азия мен Американың географиялық ашылуымен тығыз байланысты. Ол кезде түрлі дәмді-татымдылыққа қызығушылық болды, әсіресе бұрыштырға қызығушылық артты. Татымды-дәмділер және емдік қасиеттеріне ие, оған қосымша оның ұнтақ түрінде адам психологиясында әсері де бар екен. Егер Азиядағы дәрілік өсімдіктер европалықтарға гректер немесе арабтар арқылы танылса, онда европалықтарға америкалық дәрілік өсімдіктер жаңалық болды. Мұндай жаңалықтардың бірі хина ағыны болатын, ол қазіргі таңға шейін өзінің маңызын жоғалтпаған малярияға қарсы препарат болды.
Нәтижесінде европалықтарда Азия, Америка, Африка және Океаниядағы мемлекеттермен байланысының арқасында ХІХғ. Европа фармакопеясының экзотикалық ассортименті көбейе түсті. Алайда, Жер бетіндегі флораның дәрілік ресурстарының барлығын зерттеп және олардың бәрін медициналық тізімге қосты деп ойлауға болмайды. Эмпирикалық дәрілік өсімдіктер антикалық кезеңнен қалған, сондықтан ол өсімдіктердің географиялық аймағы аз болды. Дәрілік өсімдіктердің жинақталуы көбіне кездейсоқтық болатын, сол ұлттың медициналық жүйесіндегі өсімдіктердің танымалдылығына байланысты болды. Егер европалықтарға көп жағдайда жаулап алушылар ретінде қарасақ, онда жауланған мемлекеттер өздерінің емдік өсімдіктерін сол мемлекеттерге бола тәжірибелерімен бөлісе бермеген. Ал европалықтардың флорасы бұл кезеңдерде нашар зерттелді, себебі белгілі мамандар өздерінің халықтарының тәжірибелеріне қарағанда Диоскорид, Гален және басқа антикалық авторлардың қолжазбаларына сенген.
Тек ХІХғ. дәрілік өсімдіктерді жаппай зерттеумен қатар олардың жаңа түрлерін тауып пайдалана бастады. XVIIIғ. дәрілік өсімдіктерді дәріханашы жинаған немесе дәріханаға жақын маңда өсірген. Фармакогнозияда дәрілік өсімдіктердің мемдік қасиеттерін табиғи, тірі күйінде және кепкеп күйінде қолдануға бейімделген. Егер мұны химиялық талдау деуге келетін болса, онда олар өсімдікті дәміне, түсіне және тұнбаның иісіне қарай бағалаған. Осылай көптеген жылдар бойы жалғасып келген. Тек XVIIIғ. сонында швед дәріханашысы К. Шееле қазіргі заманға ұқсас өсімдіктердің химиялық талдау әдісін ойлап тапты. ХІХғ. дәрілік өсімдіктерге химиялық талдау жасау жаппай жолға қойыла бастады.
Дәрілік өсімдіктер дәріханаларға тұтас шикізат түрінде емес, дайын ұнтақ немесе кейде қатты ұнтақталған күйде түсе бастады. Мұндай шикізатты «көзбен» көріп тіпті тәжірибелі адамға тануға қиын болатын. Осылайша фармакогнозияға микроскоп кірді. Өсімдіктің құрылысын микроскоп арқылы зерттеу қарқынды дами бастады, мұны ботаникада «өсімдік анатомиясы» деп атайды. Өсімдік анатомиясы сол кездегі белгілі фармакогностикалық мәліметтерді жинауымен болған. Өткен ғасырдың соңында және қазіргі ғасырдың басында атақты швейцар маманы А. Чирх пен орыс маманы В. Тихомиров дәрілік өсімдіктерге белсенді микроскопиялық талдау жасаған. Осылайша қазіргі фармакогнозия дами бастады, дәрілік өсімдіктер ілімі адамзаттың ең көне қолданбалы ғылымының бірі болды.
Ал енді дәрілік өсімдіктер Ресейде қалай қолданғаны жөнінде қысқаша тоқталып өтейік. Славян халқында қолжазбалар Хғ. дами бастаған және олар қалдырған өсиеттер және аңыздар бойынша тарихын кейін пайда болған авторлардан білуге болады, және грек, араб жазушыларының және археологтар қазба жұмыстарынан да білуге болады. Шығыс славяндары шөптерді ауруларды емдеу үшін қолданғандығын көрсетеді. Мұнымен көріпкелушілер мен емшілер айналысқан (соңғысы көру мен білу сөзінен шыққан, халықтың «көріпкелділерге» сенгендігін көруге болады). Орыс жерінде Киевке Владимир Мономахов шақыртқан алғаш дәрігер грек Иоанн Смер болды. Дәрілер – бұл сол кепкен шөптер – Констинопольден – Царь-град пен генуэз колониясынан Қырымға әкелінген. Алайда көптеген монастырлардағы орыс ғалым монахтары жергілікті дәрілік шөптерді жинай бастаған – олар грек травниктерінің сипаттамасы бойынша жинаған немесе сол өсімдіктерге ұқсас түрлерін жинап – ауруларды емдеген. Өкінішке орай, сол кездегі травниктердің қолжазбалары сақталмаған. Кейбір ежелгі орыс медицинасының қолжазбаларын ежелгі орыс әдебиеттерінен табуға болады, әсіресе, «Петр және Феврония повестінен», оны кейбір авторлар XIIIғ. жатқызады. Бұл повесте Петр, жыланмен айқасында, үсті басын жара қаптап кеткен, ол ұзақ уақыт бойы емін таба алмаған, бірақ Рязан бикеші Феврония көмектесіп емдеген. Повесте Февронияның қарапайым халықтан шыққандығы жөнінде жазылған және борттық жұмыспен айналысатын адамның қызы және қарындасы болған, олар жабайы аралардың балын жинаумен айналысқан, осыған қарап Февронияның таза халықтық медицинаны қолданғанын байқауға болады. Мемлекеттік орталықтана бастауына қарай медициналық қызмет те жинақтала бастады, қала тұрғындарын дәрілермен қамтамасыз етті. Қалаларда дәріхана ұқсас – «зелейные лавки» пайда болды, онда «зелейниктер» түрлі шөптерді сатумен айналысты және олардан дәрілер жасады. Орыс дәрігері Строгандық тұз дайындайтын жерде қызмет етіп жүріп грек емдік кітабын аударған, оны Орыстар «Строгандық емдік дәрілері» деген. Бұл кітап бізге дейін сақталынбады, бірақ кейінгі қол жазбаларда ескеріліп кеткен. Орыс фармациясы Хғ. Киев топырағына сіңген гректердің дәстүрлерінен шабыт алған, ол дәстүр орыс қауымында монғолдарға дейін сақталған. Орыс қауымдарының Византиямен байланысы үзілген соң, үш ғасыр бойы басқа жердің емшілерінің болмауы, орыс медицинасына қайта оралуына әкелді. XVғ. Ресей көрші батыс әлемімен қайтадан мәдени байланысқа шықты. Қайтадан латын және грек кітаптары аударыла бастады. XVғ. ортасында Галеннің Гипократты қатты сынға алған кітабы жарыққа шықты. Бұл еңбектің авторлық құқығы бекітілмеген, ғалымдардың айтуы бойынша бұл кітап XVғ. аударылған және сол кезде көшіріліп алынған кітап деседі. Сондай-ақ «Псевдоаристотельдік» кітап аударылған, Аристотельдің еңбектеріне ортағасырлық европалықтардың сындары жазылған. Орыстар оны «Аристотельдің қақпасы» деп те атаған; онда дәрілік өсімдіктер кірген және емдеу жолдары жазылған. Ал батыс европалықтардың «Аристотель қақпасына» антикалық тәжірибелерді ғана кіргізіп қоймай, соңымен қатар араб медицинасының жетістіктерін кіргізген. Ресейде православтық шіркеу «Аристотель қақпасын» еретикалық деп шешкен және 1551ж. оны қолдануға болмайды деген шектеу қойған, бірақ сонда да бұл кітап ұзақ уақыт бойы қайта көшіріліп және сол кездегі орыс дәрігерлеріне қатты әсерін тигізген.
XVІғ. Ресеймен Батыс Европаның байланысы жандана түсті. Мәскеуде Иван ІV жаңа «неміс» дәріханасын ашты, бұл дәріхана орыс тілінде сөйлей алмайтындар үшін «мылқау» дәріханасы еді. Кейін қолжазбаларды аудара түсті. Осы травниктер әлі күнге дейін белсенді талқыланатын еңбек ретінде танылған. Осы қолжазбалардың тізімі Санкт-Петербург, Мәскеу және басқа да ірі қалалардың библиотекасында жүздеп саналады. Бұл аудармалар екі европалық травниктерінен таралған деседі: польша тілінен латын тіліне аударылған (қазіргі таңда бұл еңбек жоғарып кеткен) және неміс тілінен аударылған, саксон травнигі 1492ж. Любек баспасынан шыққан. Ресейде дәрілік шөптерді кеңінен қолдану XVІІғ. ортасында патша Алексей Михайловичтің бұйрығынан басталды. Ол «Дәріханалық бұйрық» еді, сол кезден бастап патша сарайын және тіпті әскерді де дәрілік өсімдіктермен қамтамасыз еткен. Ал 1654ж. Мәскеуде ресейдегі ең алғашқы медициналық мектеп ашылды, онда дәріханашыларды дайындады. Мемлекеттік дәрілік өсімдіктерді дайындау басталды; Сібір жерін жағадан ашып меңгіріп жатқан қазақтар мен қызмет етуші адамдарға сол жерде емдік қасиеті жақсы өсімдіктер табылса хабарлап отыруы керек еді. Арнайы «дәріханалық бау бақшалар» ашылды – бақтарда дәрілік өсімдіктерді өсірумен айналысқан. Мәскеуде олар бірнешеу болған. Петр І мемлекетті дәрілік өсімдіктермен қамтамасыз еткен. Оның бұйрығымен «дәріханалық бау бақшалар» ірі қалалардағы әскери ауруханалардың жанында отырғызылған. Санкт-Петербургтың дәріханалық аралында үлкен үлгідегі дәріханалық бай пайда болды. Осы дәріханалық бақ Ресейдегі ғылыми ботаниканың орталығына айналды және әлемдегі ірі ботаникалық мекемеге айналды – КСРО ҒА Ботаникалық институты. Петр І бұйрығымен ірі дәрілік өсімдіктер плантациясы құрылды; Лубнадағы плантация осы күнге дейін сақталған. Жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерді де кең масштабта қолданды. Крестьяндарға «ягодная повинность» деп аталатын жұмыс берілді, олар дәрілік өсімдіктерді жинаулары керек еді. Бұның бәрі кең масштабта таралған, 1754ж. медициналық канцелярия (Петр І кезінде «Дәріханалық бұйрық» деп аталған) шет елдерден дәрілік өсімдіктерді әкелудің қажеті жоқ деп шешті. Петр І құрған ғылым Академиясы өзінің қабырғасында белгілі ғалымдарды жинады, олардың қатарына бірнеше ірі жаратылыстанушы ғалымдар жиналды. Бірінші орыс фармакопеясына (латын тілінде 1798ж. шыққан) ғылыми Академияның экспедициясы кезінде табылған жаңа дәрілік өсімдіктер де кірді. XVІІІғ. соңында – ХІХғ. басында Ресейлік дәрілік өсімдіктерге қызығушылық артты. Н.М. Амбодик-Максимович өзінің көп томдық «Врачебное веществославие» деген еңбегін басып шығарды, онда көптеген дәрілік өсімдіктердің сипаты мен суреттері берілген. Атақты орыс аграномы А.Т.Болотов өзінің баспасынан шығып жүрген «Экономикалық дүкен» деген журналында дәрілік өсімдіктерді қолдану жөнінде 500 мақаланы жазған. Медико-хирургия академиясының профессоры А.П.Нелюбин екі томдық «Фармакографиясын» басып шығарды. Өкінішке орай ХІХ ғасырда Ресейлік флорадағы дәрілік өсімдіктерге қызығушылықтың төмендегенін байқауға болады. Бұл мемлекеттің орталықтарының дәріханаларын ғана дәрілік өсімдіктермен қамтамасыз етуімен байланысты және жұмыстың жеке меншікке өтуіне байланысты болды. Дәрілік өсімдіктер орталық облыстарда және мемлекеттің оңтүстігінде мәденилене түсті; жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерден де дәрі жасала берді. Бірақ дәрілік препараттардың көбі дәріханаларға шетелдерден әкелінді. Орыс фармацевтикалық нарығын ірі неміс фирмалары жаулап алды, олар Ресейге дайын дәрілік препараттарды әкелген және сол жерден дәрілік өсімдіктердің шикізатын өңдеу үшін алған. Осы кезде орыс дәрілік флорасы кеңінен зерттеле бастады. Халық медицинасына көңіл аударылып қызығушылық артты. Ауылдық жерлерде жұмыс істейтін земский дәрігерлерінің көмегі тиді. Бұл мәліметтердің барлығы практикалық қолданысқа енбеді және ғылыми журналдардың беттерінде қала берді. Бірінші ұлы отан соғысы кезінде 1914-1918жж. орыс дәріханашылары өздерінің үйреншікті істерінен айырылып қалды. Жергілікті тұрғындарды және әскерлерді фармацевтикамен қамтамасыз ету қиындай түсті. Қатты қажеттілік туындаған соң мемлекет дәрілік өсімдіктерді іздестірудің жаңа жолдарын табу үшін, плантацияны кеңейту үшін, дәріні дайындау үшін арнайы комиссия құрылды. Бұл жұмыс өзінің жемістерін әкелді: опиялық мак плантациясы құрылды, көптеген губернияда дайындайтын мекемелер ашылды, дәрілік өсімдіктерді жинаудың жолдары жарыққа шықты, құнды өсімдіктердің ресурстары табылды және т.б.
Азаматтық соғыс бұл жұмыстарды тоқтатты, 1921ж. Кеңес Халық Комиссарияты арнайы дәрілік өсімдіктерді жинау және мәденилендіру жөнінде қаулы жариялады. Ол КСРО-да дәрілік өсімдіктерді қолдану жөнінде тарихи ізін қалдырды.
Советтік фармакогнозияның қалыптасып, дамуы ол бүкіл КСРО-дағы фармакологтар қауымы еңбектерінің нәтижесі. Әсіресе бұл салаға еңбек сіңіргендер профессорлар Гаммерман А.Ф., Щербачев Д.М., Томингас А.Я. және т.б.
Әсіресе Гаммерман Адел Федоровнаның (1888-1978) еңбегі ерекше. Ол 30 жылдан астам уақыт Ленинград химия-фармацевтикалық институтында фармакогнозия кафедрасын басқарды. Ол кісі дәрілік өсімдіктер шикізатының диагностикалық курсын жасап шығарады. Сонымен қатар ол оқу бағдарламасына тауартанушылық және фитохимиялық талдау жасауды еңдірді. Сол А.Ф. Гаммерманның мектебінен профессорлар К.Ф.Блинова, Г.П.Яковлева, Л.И.Эристива, Д.А.Муравьева және т.б. шықты.
Фармакогнозияның дамуына проф. Щербачев Д.М. үлкен үлес қосты. Д.М.Щербачев (1864-1957) Р.А.Тихомировтың оқушысы. Щербачев КСРО-дағы ең бірінші фармакогнозия (1930) оқулығының авторы. Ол көп жылдар бойы Москва фармацевтикалық институтында фармакогнозия кафедрасын басқарды. Ол дәрілік өсімдіктер шикізатының диагностикалық әдістерін жасауға көп үлес қосты.
Эстонияда ТарГУ университетінде А.Я.Томингас дәрілік өсімдіктер химиясын және олардың филогенетикалық байланыстарын зерттеумен айналысты.
Украинада фармакогнозияны дамытуға Харьков фармацевтикалық институтының профессоры Ю.Г.Борисюк еңбек сіңірді. Кавказда фармакогнозияның дамуы Тбилиси медицина институтының профессорлары Э.Я.Аболяға және В.Е.Шотадзеге байланысты. Фармакогнозияның дамуы Әзірбайжанда процессор И.А.Дамиров, Өзбекстанда профессор Хазанович Р.Л. және профессор Х.Х.Халматов, Томскіде профессор Л.Н.Березнеговский еңбектеріне тікелей байланысты.
Қазіргі кезде Қазақстанда фитохимиялық зерттеу жұмыстары Қарағандыдағы фитохимия (проф. Адекенов С.М.), Шымкент химфарм заводында, ҚазМУ-нің химия факультетінде «табиғи қосылыстар химиясы» кафедрасында кеңінен жүргізілуде.
2. ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДІ ІЗДЕУ, ЖИНАУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ РЕСУРСТАРЫН ҚОРҒАУ
2.1. Дәрілік өсімдіктерді іздеу, жинау және кептіру әдістері
Көптеген жаңа ғылыми жұмыстар әлі белгісіз дәрілік өсімдіктерді зерттеуге бағытталған. Жаңа дәрілік өсімдіктерді табудың 3 жолы бар.
1-ші жолы – биогенетикалық ұсастық, туыстық әдіс. Өсімдіктердің бір – біріне ұқсастары көп болады. Олардың негізінен басты белгілері өсімдік мүшелерінде болады және осындай ұқсас түрлерді ботаниктер бір туысқа жатқызады.
Ұзақ уақыт бойы қиын эволюциялық процестер кезінде өздерінің ұқсастықтарын жоғалтқан түрлер де өте көп. Мысалы: гранат – оңтүстік өсімдігі, оның жемісі дәрі ретінде пайдаланылады. Бұл өсімдіктің Европа мен Оңтүстік Азия аймақтарында, Испаниядан бастап Қытайға дейін тек бір түрі бар. Ол тек Үнді мұхитындағы Сокотро деген жерде кездеседі. Көбінесе тек түрлер ғана емес бір тұқымдасқа жататын туыстар да кейбір морфологиялық белгілері бойынша, мысалы: гүлінің құрылысы, жапырағы, анатомиялық құрылысы бойынша да, сонымен қатар ортақ химиялық белгілері, биологиялық активті заттармен де ерекшеленеді.
Дәрілік өсімдіктердің жақын түрлерін зерттеу өте үлкен маштабта жүргізіледі және өте бағалы нәтижелер береді. Мысалы, Digitalis purpuraea (наперстянка пурпурная) өсімдігі маңызды жүрек гликозидтерінің көзі болып табылады. Бұл өсімдік бұрынғы КСРО аймағында өспейді. Кавказда оған жақын түрлер кездеседі, ол наперстянка ржавая, н. ресничная және н.крупноцветковая. Молдавияда Н. шерстистая және т.б. бұлардың барлығында жүрек глюкозидтерінің бар екендігі анықталды.
Дәрілік өсімдіктерді табудың екінші жолы – елек деп аталады. Оның негізі емдік маңызы бар деген жергілікті флора өсімдіктеріне жаппай химиялық талдаулар жүргізу болып табылады. Дәрілік өсімдіктерді ізденудің бұл жолы аса көп еңбекті талап етеді. Бұл әдіспен фармацевтикалық өңдірісте маңызды орын алатын, көптеген дәрілік заттар табылады. Мысалы, бұл әдіспен Рихтер сораңы (Salsola richteri Karel), бұйырғын (Anabasis) және т.б. бір қатар дәрілік өсімдіктер анықталды. Сондықтан елек әдісі медицина үшін өте маңызды және бұл әдіспен жұмыс істеуге болады.
Дәрілік өсімдіктерді табудың үшінші жолы – халық медицинасы, ол ұрпақтан ұрпаққа ауыз екі тілде айтылуы бойынша қалады. Бұрын барлық мемлекеттерде екі медициналық жүйе қатар жүрген. Біреуі адам ағзасының табиғатын, құрылысын және қызметін, аурулардың пайда болуын және оларды емдеу жолдарын зерттеуді дәрігерлер және ғалымдар қатар алып жүрген. Келесі медицина – қарапайым халықтың медицинасы, көптеген ұрпақтар бойы қалыптасқан, тамаша пайымдаулары да, тұрақты қателесулері де бар. Адам тарихының бастауларында осы екі медицина бір болды. Және кезгелген эмпирикалық медицина жүйесі Шумер – Египет – Грек, Үнді және Қытайлық – халықтық медицинадан бастау алады.
Осы заманғы медицина халықтық медицинаға қарсы қойылды. Біріншісі, жазбаша мәліметтерге, дәрілерге арқа сүйенсе, ал екіншісі тірі табиғат пен араласудан алынған бақылауларға сүйенді. Ғылыми зерттеулерді халық пайдаланды және халық тәжірибесі ғылыми медицина зерттеулеріне негіз болды, жалпы алғанда бұл екі медицина бір-біріне сеніміз көзқараспен қарайды. Бұрынғы заманғы медицина эмпирикалық медицинадан биік тұрады. Халықтық медицина локальді, негізінен жергілікті аймақта өсетін, өсімдіктермен байланысты. Әрине, адамдар бір орыннан екінші орынға көшіп отырған, бұрынғы ормандарын, шалғандарын және жайылым жерлерін басқаларға қалдырып, адамдар территорияларын үлкейтіп, шөлді жерлерді игерді. Бірақ адамзат тарихында бір тайпа екінші тайпаны ауыстырап отырған, олар бұрыннан жерді, өсімдіктерді қалай игеру керек екендігін үйреніп алды. Мындаған жылдар бойы адамдар өзі орналасқан аймақтағы өсімдіктерді зерттеп таныды.
Осыдан жүздеген немесе, ондаған жылдар бұрын ауылдық жерлерде тұратын халыққа замануи медицина жетімсіз болса, ал қазір медициналық көмек ала алмайтын ауылдық жерлер жоқ деуге болады. Осыған байланысты халықтық медицина қажеттілігі төмендеді. Себебі жергілікті аймақта ол қанша маңызды болса да, қазіргі заманғы ғылыми ұжымдық медицинамен қатар жүре алмайды.
Халықтық медицина жайындағы мәліметтер жинау және осыған сүйене отырып жаңа дәрілік өсімдіктерді табу немесе ескі дәрілік өсімдіктерді жаңа заман медицинасында жаңа қасиеттерін тауып қолдану күрделі жұмысты талап етеді. Дала және орман аймақтарында өсімдіктердің әртүрлі түрлері өседі, сондықтанда халық медицинасы әлі толық зерттелмеді.
Халық медицинасы туралы мәлімет жинауда, басты мәселе қариялармен сөз табысу болып саналады, себебі көптеген мәліметтер қариялар жадында сақталған.
Халық медицинасын зерттеудің негізгі формасы «рецепт» жазу. Ақпарат жазу әңгімелесу үстінде болуы тиіс, ал егер ондай мүмкіндік болмаса, сұрастырып болған соң кешіктірмей жазу крек. Жазу уақытын, елді мекеннің нақты аты және айтып отырған адам жайында толық көрсетілуі керек. Ескере кететін жайт, егер қандай да бір себептермен өсімдіктің ғылыми атауы анықталмаса, жазба құндылығы болмайды. Өсімдіктің емдік қасиеті бар бөлігін көрсету өте маңызды. Сондықтан әрқашан, айтылып отырған өсімдіктің кепкен түрін немесе ең жақсы далада өсіп тұрған күйінде көрсетуді сұрау керек.
Дәрі жасау әдісін жазып алу оңай жұмыс, бұл кезде әдістер бір тектес, бірақ, кейде ырымдаушылыққа, пайымдаушылыққа байланысты күрделіленіп кетеді. Міндетті түрде барлық сатыларын қалдырмай, мағынасыз көрінсе де, жазып алуымыз тиіс. Өсімдіктің белгілі бір түрімен емделетін ауруды анықтау күрделі шаруа. Ғылыми медицинада белгілі аурулар түрлерін, халық медицинасы біле бермейді. Мәлімет жинаушы адамның жақсы бір ережесі бар: бір адамға берілген бір ауруды емдейтін өсімдік, ол әлі мәлімет емес. Егер бұл өсімдік бір ауруды емдейді деп бірнеше адам және маңыздысы бір – бірін танымайтын, әр жерден болса, бұл өсімдікке көңіл бөлуге болады.
Халық медицинасы – көпғасырлық ұжымдық тәрбиенің жемісі. Бірақ бұл тәжірибе білімнің әрқашан бірдей болмайтынына көңіл бөлу керек. Табиғатты бақылауға және емдеу өнімдерімен шұғылдануға ниеті бар адамдар әрқашан болған және болады да.
ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДІ ПАЙДАЛАНУ ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ТҮСІНІК
Қазіргі көптеген замандастарымыздың санасында дәрілік өсімдіктер бұрынғы заманның қалдығы деген түсінік бар. Біздің электроника мен автоматика, ЭЕМ мен компьютерлер ғасыры кептірілген шөптердің шоқтарымен нашар үйлесетін секілді. Синтетикалық химияның жетістіктері, ондаған, жүздеген мың жаңа, ешқашан табиғатта болмаған органикалық қосылыстарды алу мүмкіндігі химиялық синтездің құдіретіне сендіреді. Әр түрлі аурулардан құтқаратын жаңа дәрілердің жедел алынуына сенімділік пайда болады. Мұндай көзқарас қазір де бар, бірақ ол әсіресе 15-20 жылдар бұрын кең таралған еді.
Өсімдіктерден алынатын ең маңызды дәрілер арнайы баспаларда атап көрсетіліп, толық сипатталған. Бұл мәліметтер біздің елде дәрігерлік тәжірибеде қолдану және өнеркәсіптік өндіруге рұқсат берілген дәрілердің аттарының мемлекеттік тізіміне (Государственный реестр наименований лекарственных средств) 2003 ендірілген. Біздің елімізде медицинада қолдануға рұқсат етілген дәрілердің 31% жоғарғы сатыдағы өсімдіктерден, 3% саңырауқұлақтар және бактериялардың дәрі препараттары (антибиотиктер), 12% жануар текті препараттар (эндокринді препараттар, вакцина және сарысу), 9% марганец қышқылды калий немесе мырыш майы сияқты органикалық емес қосылыстар және шамамен 45% синтетикалық жолмен алынған органикалық препараттар құрайды. Алайда, тікелей немесе әр түрлі препараттар түрінде дәріханаларда сатылатын дәрілік өсімдіктердің барлығы Мемлекеттік фармакопеяда сипатталмаған. Фармакопеяға ең маңызды, әрі жиі қолданылатын өсімдіктер мен оларлан алынатын препараттар енгізілген. Сонымен қатар, жеткілікті дәрежеде зерттелмегендіктен назар аударылмайтын, тиімділігі төмен немесе тіпті ұмытылған дәрілік өсімдіктер саны айтарлықтай көп. Фармакопеяда болған ұмытылған өсімдіктер біртіндеп қолданыстан шықса да, халық арасында бағаналанады. Бірақ қазір ұмытылған дәрілік өсімдіктер жаңа ғылыми тексеруден өткізілген соң жиі фармакопеяға қайта енгізіледі.
Шындығына келгенде, біздің денсаулық сақтауымызда өсімдіктердің рөлі осындай болып отыр. Дәрілік өсімдіктер барлық кезде таңқурай шайы немесе мүк жидегі (клюква) экстрактісі секілді екінші реттік препарат көздері ретінде қызмет етпейді. Адамдардың ауруларының ішінде көбінесе өлімге алып келетін тамыр-жүрек аурулары екендігі белгілі жағдай. Осындай ауыр ауру түрлерін негізінен өсімдіктерден жасалған препараттармен емдейді.
Дәрілік өсімдіктердің бөлігі оларды арнайы өсіріп механикалық тәсілмен жинайтын ауылдардан алынады. Алайда қазіргі дейін дайындалатын шикізаттың барлық массасының 50%-ы жабайы өсетін өсімдіктерден жиналады. Көптеген өсімдіктерді мәдени жағдайға енгізу өте қиын.
Дәрілік өсімдіктерді жинаудың арнайы ережелері бар. Бұл ережелерді қатаң сақтау керек, өйткені оларды сақтамаған жағдайда құнды шикізаттың айтарлықтай бөлігі бұзылады. Дәрілік өсімдіктерден алынатын шикізаттың барлық түріне шикізаттың келбеті, нормасы, оны анықтауыш қасиеттері, сақтау, буып-түюдің және маркерлеудің мемлекеттік стандарттары, техникалық шарттары мен фармакопейлік мақалалары бар. Майдаланған өлшеп қапталған өсімдік текті шикізаттардың бір бөлігі дәріханаларға жеткізіледі. Шикізаттың негізгі бөлігі химикофармацевтика заводтарында препараттар жасау үшін қолданылады. Алынатын фитохимиялық препараттар әдетте әр түрлі дайын дәрілік түрде шығарылады. Дайындалатын дәрілік өсімдіктердің бір бөлігі шетелге экспортталады. Шикізаттың бұл түріне шетел рыноктарында үнемі сұраныс болады. Денсаулық сақтаудағы дәрілік өсімдіктерді пайдаланудың негізгі жолдары осындай. Бұл жұмыс күшін адамдарды талап ететіні түсінікті жағдай. Дәрілік өсімдіктерді жинайтын адамдардан басқа ауылдардың маманданған жұмысшылары, агрономдар т.б. болады. Көптеген ғылыми зерттеу институттары, фармакогнозия кафедралары және ботаниктер, фармацевтика институттарында әр түрлі бағытта дәрілік өсімдіктерді зерттеумен айналысады. Дәрілік өсімдіктердің таралу орындары мен ресурстарын анықтап, картаға түсіреді; олардың биологиялық ерекшеліктерін, жинап алғаннан кейінгі қалпына келуін зерттейді; емдік қасиетке ие өсімдік құрамындағы заттарды химиялық сараптамадан өткізеді. Дәрілік өсімдіктердің сырт пішіні мен микроскоптық құрылысы егжей-тегжейлі зерттеледі, себебі дәрілік өсімдіктерге ұқсас, бірақ емдік қасиеті жоқ өсімдіктерден ажырата білу керек. Бұл жұмыс өсімдік бүтін болған кезде онша қиыншылақтар тудырмайды, алайда ол кептірілген және майдаланған ұнтақ түрінде болса, тек микроскоп арқылы ғана анықтауға тура келеді.
Дәрілік өсімдіктерден алынатын шипалық қасиеті бар шикізатын толық зерттеу фармакогнозия ғылымы зерттейтін басты мәселелер болып табылады. Фармакогнозия-мамандардан химия мен ботаниканы, сонымен қатар медицинаның бір қатар салаларын білуді талап ететін күрделі ғылым. Фармакология ғылымының өкілдері де дәрілік өсімдіктерді зерттеуде қалыс қалмайды. Фармакология-өсімдіктерден және химиялық жолмен алынған дәрілік заттардың жануарлар мен адам организміне әсерін зерттейтін ғылым. Фармакологтар квалификациясы бойынша дәрігерлер.
Жаңа дәрілік өсімдікті фармакогнозиялық зерттеу – бұл өсімдікті медицинаға енгізудің алғашқы сатысы. Екінші саты – фармакологиялық зерттеу нәтижесінде өсімдік улы ма, улы болса қандай дәрежеде және қанша мөлшерде улы екенін анықтайды. Осыдан кейін фармакологтар дәрілік препараттың лабораториялық жануарлар организмдерінің қызметіне – жүректің жұмысына, жүйке жүйесіне, тыныс алу және асқорытуға физиологиялық әсерін анықтайды.
Фармакологиялық, химиялық және басқа да зерттеулер аяқталып, жаңа емдік препараттың негізгі қасиеттерімен улылық дәрежесі анықталған соң, оны ауруханада клиникалық сынақтан өткізуге беріледі. Клиникада дәрігерлер жаңа препараттың тағдырын шешеді. Алынған барлық нәтижелерді басқа препараттармен салыстырады, осындан кейін бұл препаратты денсаулық сақтау министрлігі бекітіп, химико-фармацевтикалық зводтарға препаратты дайындау туралы тапсырма беріледі.
Дәрілік өсімдіктің табиғи өсетін жерінен науқасқа дейінгі әдеттегі жолы осындай болады. Осы секілді фармацевтер мен химиктердің зерттеулерінен кейін дәрілік өсімдіктегі емдік қасиеті бар қосылыс анықталғанан кейін бұл қосылысты лабораторияда бөліп алып, құрылысын өзгертіп, жақсартуға болмас па екен? деген сұрақ туындайды. Бұл ойлар бұрыннан-ақ зерттеушілерде болған және дәл осы ойлардың дамуына барлық синтетикалық дәрілер химиясы тәуелді.
Мүлде жаңа, табиғатта бұрын соңды болмаған қосылыстарды жасап, олардың жануарлар организіміне әсерін зерттеп, сол препараттармен адамдарды емдей бастауға болады. Қазіргі күні осының барлығы әлемнің көптеген зертханаларында жүзеге асуда. Мұнда заттың құрылысы мен оның биологиялық белсенділігі арасындағы белгілі байланыс анықталады. Осы білімді пайдаланып органикалық молекулалардың бағытталған синтезі арқылы бізге қажетті белгілерге ие биологиялық белсенді заттарды алуға болады.
Қазіргі кезде емдік препараттар ретінде өсімдіктерден жеке биологиялық белсенді заттарды бөліп алу мен пайдалану сонымен бірге жаңа дәрілік заттарды талдау жаңа емдік препараттарды жасаудағы ғылыми жұмыстың басты бағыттары болып есептеледі.
Алайда, химиктер, фармакологтар мен клиницистер қызық бір жағдайға тап болды: дәрілік препараттың тиімділігі барлық кезде оны тазартқанда артпайтыны анықталды. Мысалы, таза аскорбин қышқылы итмұрын жидектерінен жасалған сығындыны толық алмастыра алмайды. Итмұрын жидектерінде С витаминінен басқа каротин, В2, К, Р витаминдері, қанттар, илік заттар мен органикалық қышқылдар болады. Витаминдердің табиғи комплексі басқа заттармен бірге таза аскорбин қышқылына қарағанда басқаша әсер етеді.
Көптеген жағдайда фармацептикалық өндіріс дәрілік өсімдіктерден алынатын заттарды қазіргі күні талданған заттармен алмастыра алмайды. Өсімдіктерден алынған дәрілік препараттардың химиктер зертханада талдаған заттардан бір қатар айырмашылықтары бар. Ең бірінші артықшылығы – бұл заттар тірі клеткада түзіледі. Өсімдіктер мен жануарлар клеткалары арасында айтарлықтар айырмашылықтар болғанымен, бір қатар ұқсастықтары (өсімдіктердің де, жануарлардың да денелерін құрайтын негізгі құрылымдық бірліктер) да бар. Бұлардың тек клеткаларының құрылысы ғана емес, сонымен қатар клеткаларда жүретін көптеген маңызды биохимиялық процестерде ұқсас келеді. Тірі клеткада болатын әр түрлі текті биологиялық белсенді заттар олар улы болса да химиктің қолбасында алынған кейбір заттар секілді жануарлар мен адамдардың тірі клеткаларында барлық химиялық реакцияларды бірден өзгертіп жібермейді.
Өсімдіктерде түзілетін және емдік препараттар ретінде қолданылатын бұл заттардың ерекшеліктері өсімдіктерден алынатын дәрілік препараттардың екінші артықшылығы болып табылады. Жануарлардың дамуы мен эволюциясы өсімдіктердің эволюциясымен тығыз байланысты. Жануарлар өсімдіктер сияқты өз денелерін бейорганикалық заттардан түзе алмағандықтан, органикалық заттармен (өсімдіктер, басқа жануарлар) қоректенеді. Сәйкесінше, жануарлар миллиондаған жылдар бойы өсімдіктермен қоректенуге және олардан өз денелерін түзуге бейімделді. Өсімдіктер мен жануарлардың арасындағы дәл осы тікелей қоректік байланыс өсімдіктердің химиялық құрамы және жануарлар мен адамдардың барлық мүшелерінің қалыпты жұмысы арасындағы тығыз байланыстың себебі болып табылады.
Болашақтың фармацевтикалық химиясының жағдайы қандай болатының болжау өте қиын, алайда, қазіргі күні ол тірі табиғатпен салыстырғанда тиімсіз жұмыс жасауда. Егер тірі клеткада ең қиын процестер айтарлықтай жоғары емес температурада, сирек 25-30 С-та қалыпты қысымда, көп энергия жұмсамай жүрсе, зертханадағы синтетикалық процестер өте күрделі аппараттарда жоғары температура мен қысымда, көп энергия жұмсап жүзеге асады. Көп жағдайда синтездеу үшін материал ретінде сүрек, тас көмір мен мұнай алынады. Ал өсімдіктер болса органикалық заттарды су, СО мен топырақтағы минералды заттар сияқты қарапайым заттардан түзеді.
Қазақстанның өсімдік әлемі әр түрлі пайдалы өсімдіктерге бай, оның ішінде дәрілік өсімдіктердің алатын орны ерекше. Дәрілік препараттардың 40 пайызынан астамы дәрілік өсімдіктерден жасалған. Шөптерден жасалынған препараттардың химиялық құрамы адамға улы әсерінің аздығымен және көп мөлшерде пайдалануға болатын қасиетімен ерекшеленеді.
Дәрілік өсімдіктердің шипалы қасиеттері ерте заманнан (Египет, Үндістан, Қытай, Греция) белгілі. Дәрілік шөптер әлемі әлі де болса толық зерттелген жоқ. Бұл жағынан келгенде Қазақстан құпиясы мол шипалы қойма іспеттес. Мысалы Оңтүстік Қазақстанның әр түрлі дәрілік шөптерге бай өсімдік әлемінде 3000-дай түрлі шөптер өседі, солардың ішінде көп мөлшерде дәрілік өсімдіктер бар. Қазақстанда бірқатар эндемикалық өсімдіктер бар. Бұларға дала жусаны, сүйекті аққурай, және т.б. жатады.
Басқада дәрілік шөптер: мысалы итошаған, мыңжапырақ, түйме шетен, ермен, дәрмене, қалақай, өгейшөп, левзея, бақ-бақ, шай шөп, рауғаш, қызылтаспа, жанаргүл, жұмыршақ, долана, есек мия, ақ мия, дәрілік жоңышқа, киікот, тасшөп, т.б. жатады.
Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездері де адамға өте пайдалы болған және солай болып қалады. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талаптар біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, оларды үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. Дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде ғалымдар дәрілік шөпке барынша ден қойып, әр шөптің ағзаға қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келе дәрілік өсімдіктерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Бұл жерлерде және басқа жақтан әкелінетін жылылық сүйетін дәрілік өсімдіктерді біздің ТМД елдері жағдайына бейімдеп өсіріп, жетілдіруге жағдай туғызылуда. Олардың қатарына: Solanum laciniatum Forst., Cassia abovata Del., Althaea officinalis L., Calendula officinalis L., Rutae graveolentis L., Tanacetum vulgare L., Hyssopus ambiguous (Trautv.) Ilgin, Valeriana officinalis L., Salvia sclarea., Foeniculum vulgare Mill., Aerva lanata (L.) Guss. және т.б. жатады.
Адам денсаулығын қорғау, ауруларға медициналық көмек көрсету денсаулықты қорғаудың басты мәселесі болып табылады. Жыл сайын қолданылатын дәрілік өсімдіктер саны өсуде. Олардың ішінде қазіргі уақытта онкологиялық емдеуге, қан тамыры ауруларына, туберкулез, қант диабетіне қолданылатын дәрілік өсімдіктерге көп көңіл аударылуда.
Мәденилендірілген дәрілік өсімдіктерді зерттеу мен қолдану фармацевтикалық және медициналық өндірістің дамуымен байланысты. Қазіргі заманғы жағдайларда Қазақстанның фармацевтика өндірісін ең перспективті бағыт ретінде дамыту қажет болып табылады, ол бай шикізат базасына негізделеді. Бірақ кейбір жабайы дәрілік өсімдіктердің өндірістік қорларының мөлшері аз және олар қорғауды қажет етеді.
Барлық елдерге дәрілік заттарды қолданудың көп жылдық тәжірибесі халықтық медицина негізінде жатыр. Бірақта өсімдіктерді дәрі ретінде қолдану көптеген уақыт эмприкалық болып қала береді. Тек адам ағзасына күшті физиологиялық әрекет көрсететін табиғи қосылыстарды синтездеу және жинау қабілетін анықтағанда оларды қолдану процестерін түпкілікті өзгертуге мүмкіндік береді.
Дүниежүзілік денсаулықты сақтау ұйымының болжауынша жақын онжылдықта фитопрепараттардың бөлігі жалпы көлемде дәрілік заттардың 60%-ын құрайтын болады.
Дәрілік өсімдіктер бүгінгі күні денсаулық сақтауда маңызды орын алады. Оларды жинау, өсіру және өңдеумен көптеген мемлекеттік және кооперативтік мекемелер айналысады. Сонымен қатар, ескі және жаңа дәрілік өсімдіктерді зерттеу жұмыстары үнемі жүргізілуде.
Адамдар дәрілік өсімдіктер туралы өте ерте заманнан бері білген. Мүмкін, жер бетінде адамдар пайда болғанға дейін жануарлар кейбір емдік өсімдіктерді пайдаланған болар. Мысықтар мен иттер ауырған кезде шөптерді жейтіні белгілі, әсіресе астық тұқымдастардың жапырақтарын жейді, бұлардың емдік қасиеттері әлі толық зерттелмеген.
Жануарлардың физиологиялық функциясына әсер ететін жеке өсімдіктерді жейтіні жөнінде аз тексерілген мәліметтер ғана бізге мәлім. Мысалы Raponticum carthamoides (Will.) Iljin мақсыр рапонтикум тамырлары арқылы маралдар мен сібір бұғылары өздерінің күштерін қалпына келтіріп отырған. Бурят аңшыларының айтуы бойынша, жараланған бұғылар қызыл гвоздиканы Diantus жейді екен, бұл өсімдік жергілікті тұрғындарға қан түзуші өсімдік ретінде белгілі. Араб аңызы бойынша кофе ағашының жемісінің емдік қасиетін шопан байқаған, ол ешкілердің ағаштың бұтақтарын жейтінін байқаған. Егерде біз жануарларды бақылайтын болсақ, бізге әлі беймәлім жаңа дәрілік өсімдіктерді анықтар едік. Егер бұл мәліметтерді ғылыми тексеруден кейін дәлелденіп жатса, жануарлардың мінез құлқын түсінуге болар еді.
Ертеде емдік өсімдіктерді қолданғаны жөнінде этнография және археологиялық мәліметтерден көруге болады. Осылай меңгеруді, мысалы орталық және оңтүстік Африканың жеке тайпалары, Амазонка үндістері, этнографтар анықтағаны бойынша, олардың қауымдары қарапайым болғанмен, дәрілік өсімдіктер жөнінде білмейтін қауым болмаған шығар делінген. Әдеттегідей, өсімдіктің емдік қасиеттері жөнінде қауымның барлығына белгілі бола бермеген, керісінше жеке бір отбасына белгілі болған, бұл білім құпия ретінде әкеден балаға беріліп отырған (немесе шешеден қызына). Археологтар ертеде дәрілік өсімдіктерді қолданғаны жөнінде материал берген. Мысалы, қыш құмыралардың кейбір қалдықтарынан археологтар алғаш рет біздің ата-бабаларымыздың емшілікпен айналысқаны жөнінде материалдар тапқан. Ол от жағуға және дәрілік шөптерді қайнатуға арналған ыдыстар еді.
Сондай мәліметтерді ең алғашқы жазбалардан табуға болады. Олардың ішінде ең ежелгі Ассирияда табылған қыш тақтайшаларға жазылған дәрілік өсімдіктер туралы мәліметтер болды. Сондай-ақ, бұл түрлі дәрілік өсімдіктерге сипаттама жазылуымен қатар, қандай ауруларға және қандай түрде қолдану керектігі жазылған. Осыған қарап ассириялықтар дәрілік өсімдіктердің емдік құрамын кеңінен қолданғанын байқауға болады. Сонымен қатар Ассирияның астанасы Ниневида бұл өсімдіктерге арналған бақтың да болғаны белгілі.
Дәрілік өсімдіктерді Мысырда да қолданған. Шөптердің емдік құрамы жөніндегі мәліметтерді, олар өз кезеңінде Вавилондықтар мен, Ассириялықтардың мәліметтері бойынша қолданған және көптеген өсімдіктердің атаулары Вавилон тілінде берілген. Мысырлықтарда дәрілік өсімдіктердің 80-нен аса түрлері белгілі болған. Б.з.д. 4000 жыл бұрын мысырлықтар фармакопея жазған. Бұл тізімнің сипаттамасын Мысырда дәрілік өсімдіктер ретінде қолданған. Мұндай фармакопея туралы мәліметтерді ғалымдар папируста жазылған жазбалардан тапқан.
Дәрілік өсімдіктерді мысырлықтардың храмдар мен пирамидалардың қабырғаларында салған суреттерінен көруге болады. Ал кейбір түрлерін осы суреттер арқылы оңай тануға болады. Мысырлықтар қолданған көптеген өсімдіктер, осы күнге дейін әлі қолдануда, мысалы кене дәнінен кастор майын шығарып алуға болады. Мысырлықтар көрші елдерге арнайы экспедиция ұйымдастырып отырған, ол жерден емдік және хош иісті өсімдіктерді алып келіп отырған. Мысалы, б.з.д. 1500ж. бес кеменің осындай экспедицияға Пункт мемлекетіне (қазіргі Сомали) осы мақсатпен шыққандағы жөнінде мәліметтер бар. Дәрілік өсімдіктер туралы аңызды ежелгі гректерде де кездестіруге болады. Гректер дәрілік өсімдіктерді Кавказбен байланыстырған, ол жерде Артемидия құдайының сиқырлы, улы және дәрілік өсімдіктер бағы болған деседі. Сол жерден өсімдіктер Грецияға шығарылып отырған. Бұл аңыз кейбір өсімдіктерді Кавказдан (Колхидадан) Грецияға әкелуінен пайда болған. Ежелгі гректер басқа халықтар секілді кейбір емдік өсімдіктерді магиялық көріністе болады деп түсінген. Гректің фармакон сөзінен қазіргі таңдағы фармация, фармакогнозия, фармацевт, фармакопея және т.б. сөздер пайда болған. Ежелгі грек сөзінде тек дәрілік сөзі болған емес, сондай-ақ у және колдовство деген сөздерді қолданған. Ежелгі гректердің діндері көп құдайлық негізінде қаланған. Олардың сенімі бойынша арнайы дәрілік өсімдіктерді тексеретін құдайы болған. Бұл құдай аты Асклепий болған, ал латынша бұл есім-Эскулап деп аталған. Емші құдайы Апаллон болып саналған, — ол грек Пантеонасының негізгі құдайларының бірі болатын. Греция мәдениетінің гүлденуі б.з.д. VII-VI ғ. Бұл Карл Марксты қатты таңқалдырған гректердің таңғажайыбы еді. Ол әлемдік тарихта ерекше құбылыс болып табылады. Кішкентай халық, теңізші халық, жер жыртушы және шопандар бірнеше жүз жылдар бойы кездеспейтін өнер туындысын жасап шығарды, философияның толық бір жүйесін жасап шығарды, тура ғылымның негізін қалады, ежелгі әлемнің жануарлары мен өсімдіктерін жүйеге келтірді. Ежелгі гректер адамзаттың дамуына үлкен үлес қосты. Ежелгі Рим, қазіргі Европа, арабтардың мәдениеті және тіпті ежелгі үндінің мәдениеті аздап кішкентай эллин халқының пайдасын көрген, гректер өздерін осылай атаған.
Гректер дәрілік өсімдіктерді зерттегенде көрші елдерге және өздерінен бұрын зерттегендердің мәліметтеріне сүйенген. Грек емшілері Мысыр және Үнді медицинасымен танысып, өздеріне пайдалы дәрілік өсімдіктер алған. Сол уақытта ежелгі Гректің жақсы емшісі медицинамен фармацияда маңызды мәліметтер қалдырған Гиппократ болды (460-377 жж. б.з.д.). Ол ең алғаш болып медициналық ақпараттарды толықтырып жинап, оны жүйеге келтірді және философиялық сипаттама берді. Соның атымен шыққан кітаптар біздің заманға дейін жетті және 60-қа жуық еңбектері бар. Грецияда дәрілік өсімдіктерді жинаушыларды ризотомдар, тамыр кесушілер («риза»-тамыр, «томе»-кесу) деп атады, олардың көбі бізге дәрілік өсімдіктердің сипаттамасын қалдырып кетті. Оларды «ризотомиктер» деп атаған. Жанама ботаника ұлы грек философы Аристотельдің оқушысы Теофрастың еңбегінде кеңінен кездеседі, оны «ботаниканың әкесі» дейді. «Өсімдіктерді зерттеу» туралы еңбегі қазіргі таңда әлі аударылып жатыр. Ежелгі гректер биологияны жақсы меңгерді деп асыра айтуға болмайды, бірақ олар өсімдіктердің емдік қасиеттерін жақсы білген, олар өсімдікті нақты сипаттап, суреттей білген.
Рим медиктері арасында атағы шыққан Гален болды, ұлты грек, Кіші Азияда дүниеге келген. Гален практикалық емші және теоретик болған. Гален сол уақыттарда емші-дәріханашы болып танылған, ол тек емдеп қана қоймай, сонымен қатар сол кездегі Римдегі алғашқы өзінің дәріханасында дәрілер жасап шығарған. Ол Жерорта теңізіндегі медицинада емшілік практикасына күрделі дәрілік препараттарды өсімдіктер мен жануарлардан жасап шығарды, оларды арнайы өндеп, соның арқасында оларды Гален препараты деп атады. Галеннің еңбектері жүздеген жылдар бойы европа медицинасы үшін көмек болып табылған. Батыс европалық мемлекеттер мұра ретінде кең антикалық медициналық әдебиеттерді алды, олардың көп бөлігі дәрілік өсімдіктерді сипаттайды және оларды қолдану жөнінде айтылған. Емшілер мен ортағасырлық фармацевтерге белгілі болған дәрілік өсімдіктердің жалпы тізімі айтарлықтай үлкен болған. Онда шамамен мыңдаған өсімдіктер бар, оның көбі Жерортатеңіздік және Батыс Азияның аймақтарында Солтүстік Африканың флорасына кіреді. Антикалық Фармацияға гректер ғана емес тіпті римдіктер де, сондай ақ мысырлықтар да, кеңінен вавилондық, шумерлық мұраларды қолдана отырып медициналық тәжірибелер жинақтай бастады. Орта ғасырлық емшілерлермен таралған дәрілік өсімдіктердің тізіміне сұрапталып алынған өсімдіктер кірген, олар маңызды терапевтикалық қасиетке ие болған. Грециялық ғылыми дәстүр Европада ғана емес, сондай-ақ шығыста Сирияда, Персияда қабылданды. Персияда жоғарғы медициналық мектеп болған. Грециялық кітаптар араб тіліне аударылып, өңделіп талқыланған. Араб мәдениеті таралған аймақтардың антикалық фармакопеясы дәрілік өсімдіктермен толықтырылды. Оның ішінде маңыздысы үнді өсімдіктері еді.
Араб медицинасының мектебінен бірінші Абу Али Ибн Синаны айтуға болады, оның ұлты тәжік, ол Европада латынша Авицена дегенді білдіреді. Оның еңбектері «Канон врачебной науки» жүздеген жылдар бойы тек арабтарға ғана емес, сонымен қатар европаның емшілерінде де белгілі болған. Ибн Сина өз еңбегінде шамамен 900 дәрілік заттар және оларды қалай пайдалану керектігін жазған. Бұл кітап орыс тіліне аударылған.
Ибн Байтер испан арабы, дәрілік өсімдіктердің шамамен 1400 түрін сипаттап көрсеткен, ол солай Абу Али Ибн Синаның тізімін толықтырды.
Араб емшілерінің тек лауазымды адамдарға арналған еңбектері бар, сондай-ақ бұл дәрілік өсімдіктер туралы еңбектердің қысқартылған түрін «карабадин» деп атаған. Мұндай «карабадиндер» Европада аударылып, көрші мемлекеттерінде аударылып, бұл жерлерде оны өңдеп жергілікті тәжірибе арқылы толықтырылып отырған. Араб әлеуметі европа мәдениетіне үлкен септігін тигізді, яғни медицина мен математика жағынан әсері үлкен болды. Араб медицинасында күрделі рецепттерді қолданады, оның құрамына шөптердің көптеген түрлері түрлі пропорцияда қолданылды. Мұндай рецепттер Батыс Европа медицинасында қолданылды. Осындай рецепттердің күрделілене түсуі, дәріханалық мамандарының пайда болуына әкелді, егер бір өсімдіктен қайнатпа дайындау керек болса, онда оған емшінің көмегі керек емес еді, ал егер күрделі рецепт бойынша ондаған өсімдіктерді қайнату керек болса, онда әрине арнайы дайындық керек. Европалық дәріхана араб үлгісі бойынша жасалған, және бірінші кезеңдерде тек әкелінген араб тұнбаларынан жасалған. Біздің заманымызға дейін керекті мөлшерде еңбектер жеткен, XVғ. дейінгі қол жазбалар және келесі жүздеген жылдары арнайы баспаларда басылып шығып отырған, мұндай еңбектерді әдетте «гербарий» (немесе травник) деп атаған және көп жағдайда өсімдік суреті салынған. Олар латын тілінде ғана емес сондай ақ Европа халықтарының тілінде де белгілі болған, мысалы көне неміс, көне француз, польша және т.б. тілдерде белгілі болған. Дәрілік өсімдіктерді көбіне монастырларда өсірген.
Орта ғасырлық европаның травниктері осы күнге дейін әлі зерттеліп жатыр; оның құрамында дәрілік өсімдіктердің қолданылуы жайында көптеген мәліметтер бар. Бірақ оның ішінде нақты ақпараттар жоқ. Бұл мәліметтердің бәрі Диоскарид, Гален, Ибн Сина, Ибн Байтара және басқа да грек, латын, араб авторларының еңбектерінен алынған. Солтүстік Европа мемлекеттеріне мұндай халықтардың еңбектері қиындықпен енді, бірақ Солтүстік Европадағы белгілі дәрілік өсімдіктер гректерге белгісіз болды, Германия мен Францияда кеңінен қолданған және негізгі еңбектер тізіміне енген. Осылайша Европа медицинасының практикасына Батыс және Оңтүстік Европа, Солтүстік Африка, Батыс Азия және Үндінің барлық дәрілік өсімдіктері енгізілген.
Европа медицинасы грек – рим әлеуметінің ұрпағы болған, ежелгі мәдениеттің дәстүрімен тығыз байланыста болған – Мысыр, Вавилон, Ассирия. Ол дәл сондай әсерді қабылдаған араб медицинасы секілді болып келеді.
Европалық және Шығыс мемлекеттерінің көне медициналық кітаптарында сол мемлекеттердің халық медицинасы жөнінде жазылмаған. Әдетте көптеген «гербарийлер», «травниктер», «карабадиндер» және т.б. бір бастаманың қосымшалары ретінде келеді – ұлы грек және араб емшілері – Гиппократ, Диоскорид, Авицена және т.б., олар кезегінде білімді мысыр абыздарының кітаптарынан алып отырған.
Бұрыннан келе жатқан грек-мысырлық дәстүрлі эмпирикалық медицина жүйесінен басқа, басқа да бірнеше жүйелер бар, олар төлтума болып келеді. Бұған үнді медицинасын жатқызуға болады. Үндінің дәрілік өсімдіктері туралы алғашқы қол жазбаларын – «Аюр Веда» деп атаған.
Үнді медицинасына ежелгі гректер де қызығушылығын танытқан, олар Александр Македонскийдің кезіңде Үнді жерінен үнді дәрілік өсімдіктерін жинаған. Олардың көбі Рим империясына да әкелінген. Үндідегі өндіріс мәдениетінің маңызды көзі, ол күріш болған, күрішті Европаға асқазан ауруларына емдік заттар секілді тасымалдайтын, ол қазіргі таңда да өзінің маңызын жоғалтқан жоқ. Кейбір үнді өсімдіктері бұрыннан европаның медицина практикасына енгізілген, мысалы чилибуханы (Strychnos Nux- vonica), Loganiaceae тұқымдасынан Европаға арабтар әкелген. Басқа үндінің дәрілік өсімдіктері қазіргі таңда ғылыми медицинада да жақсы бағаланып келеді. Мысалы, атақты раувольфия – (Rauvolfia serpentina) Apocynaceae тұқымдасынан.
Үнді медицинасы тибет медицинасының жүйесімен байланысты болып келеді. Тибет монастырлеріне енген үнді медицинасы өзінің теориясымен дәстүрін сақтағанымен дәрілік ассортименттің қатынасында айтарлықтай өзгертіліп және өнделген; бұған жергілікті өсімдіктерді қосқан және Қытай өсімдіктерін қолданысқа енгізген. Тибет медицинасының таралу аймағы кең, мысалы, Солтүстік-Шығыс Азия территорияларына (Қытай, Жапон, Моңғол, Бурятия) кең тараған және сонымен қатар Қалмықтарға да тараған. Олардың дәрілік өсімдіктерінің жиынтығы үлкен қызығушылық туғызуда.
Қытай медицинасы – екінші төлтума эмпириялық медицина жүйесі болып табылады. Б.з.д. 3 мың жыл бұрын өмір сүрген Шен Нуняға байланысты болып келеді. Ол 230 дәрілік және улы өсімдіктер түрлерін қолданған, сонымен қатар жануарлардың дәрілік заттарының және дәрілік минералды заттарының шығу тегін білген.
Б.з.д. 2600 жылдары қытайдың алғашқы дәрілік шөптері туралы кітабы (Бень Цао) шыққан. Кітапта дәрілік өсімдіктердің 900 шамасында түрлерінің қалай пайдалануы жөнінде толық сипаттама берілген. Мұндай кітаптар көптеген ғасырлар бойы Қытай тарихында қайтадан басылып шығып отырған; XVIғ. Ли Ши-Чжен жазған соңғы мәліметтерінде дәрілік өсімдіктердің саны 1892 жеткен. Қытайдың дәрілік өсімдіктерінің ішіндегі аты аңызға айналған, әлемге танылған және әлемнің барлық фармакопеясының құрамына кірген өсімдік – женьшень.
Қытай медицинасы төлтумасы. Оның құрамында басқа мемлекеттерге танылмаған тәсілдері мен құралдары бар. Әлемнің көптеген мемлекеттері ежелгі қытай эмпирикалық медицинасының әдіс тәсілдерін ғылыми тұрғыдан тексеруде және оның жартысы қазіргі медицинаға ендірілуде. Әсіресе ежелгі қытай медицинасының дәрілік өсімдіктері үлкен қызығушылық тудырады, себебі Қытай флорасы мен Үнді флорасында Батыс Азия мен Европада кездеспейтін түрлер көптеп кездеседі.
Европадағы дәрілік өсімдіктер тізімі XVғ. толықтырылды, ол европалықтардың Азия мен Американың географиялық ашылуымен тығыз байланысты. Ол кезде түрлі дәмді-татымдылыққа қызығушылық болды, әсіресе бұрыштырға қызығушылық артты. Татымды-дәмділер және емдік қасиеттеріне ие, оған қосымша оның ұнтақ түрінде адам психологиясында әсері де бар екен. Егер Азиядағы дәрілік өсімдіктер европалықтарға гректер немесе арабтар арқылы танылса, онда европалықтарға америкалық дәрілік өсімдіктер жаңалық болды. Мұндай жаңалықтардың бірі хина ағыны болатын, ол қазіргі таңға шейін өзінің маңызын жоғалтпаған малярияға қарсы препарат болды.
Нәтижесінде европалықтарда Азия, Америка, Африка және Океаниядағы мемлекеттермен байланысының арқасында ХІХғ. Европа фармакопеясының экзотикалық ассортименті көбейе түсті. Алайда, Жер бетіндегі флораның дәрілік ресурстарының барлығын зерттеп және олардың бәрін медициналық тізімге қосты деп ойлауға болмайды. Эмпирикалық дәрілік өсімдіктер антикалық кезеңнен қалған, сондықтан ол өсімдіктердің географиялық аймағы аз болды. Дәрілік өсімдіктердің жинақталуы көбіне кездейсоқтық болатын, сол ұлттың медициналық жүйесіндегі өсімдіктердің танымалдылығына байланысты болды. Егер европалықтарға көп жағдайда жаулап алушылар ретінде қарасақ, онда жауланған мемлекеттер өздерінің емдік өсімдіктерін сол мемлекеттерге бола тәжірибелерімен бөлісе бермеген. Ал европалықтардың флорасы бұл кезеңдерде нашар зерттелді, себебі белгілі мамандар өздерінің халықтарының тәжірибелеріне қарағанда Диоскорид, Гален және басқа антикалық авторлардың қолжазбаларына сенген.
Тек ХІХғ. дәрілік өсімдіктерді жаппай зерттеумен қатар олардың жаңа түрлерін тауып пайдалана бастады. XVIIIғ. дәрілік өсімдіктерді дәріханашы жинаған немесе дәріханаға жақын маңда өсірген. Фармакогнозияда дәрілік өсімдіктердің мемдік қасиеттерін табиғи, тірі күйінде және кепкеп күйінде қолдануға бейімделген. Егер мұны химиялық талдау деуге келетін болса, онда олар өсімдікті дәміне, түсіне және тұнбаның иісіне қарай бағалаған. Осылай көптеген жылдар бойы жалғасып келген. Тек XVIIIғ. сонында швед дәріханашысы К. Шееле қазіргі заманға ұқсас өсімдіктердің химиялық талдау әдісін ойлап тапты. ХІХғ. дәрілік өсімдіктерге химиялық талдау жасау жаппай жолға қойыла бастады.
Дәрілік өсімдіктер дәріханаларға тұтас шикізат түрінде емес, дайын ұнтақ немесе кейде қатты ұнтақталған күйде түсе бастады. Мұндай шикізатты «көзбен» көріп тіпті тәжірибелі адамға тануға қиын болатын. Осылайша фармакогнозияға микроскоп кірді. Өсімдіктің құрылысын микроскоп арқылы зерттеу қарқынды дами бастады, мұны ботаникада «өсімдік анатомиясы» деп атайды. Өсімдік анатомиясы сол кездегі белгілі фармакогностикалық мәліметтерді жинауымен болған. Өткен ғасырдың соңында және қазіргі ғасырдың басында атақты швейцар маманы А. Чирх пен орыс маманы В. Тихомиров дәрілік өсімдіктерге белсенді микроскопиялық талдау жасаған. Осылайша қазіргі фармакогнозия дами бастады, дәрілік өсімдіктер ілімі адамзаттың ең көне қолданбалы ғылымының бірі болды.
Ал енді дәрілік өсімдіктер Ресейде қалай қолданғаны жөнінде қысқаша тоқталып өтейік. Славян халқында қолжазбалар Хғ. дами бастаған және олар қалдырған өсиеттер және аңыздар бойынша тарихын кейін пайда болған авторлардан білуге болады, және грек, араб жазушыларының және археологтар қазба жұмыстарынан да білуге болады. Шығыс славяндары шөптерді ауруларды емдеу үшін қолданғандығын көрсетеді. Мұнымен көріпкелушілер мен емшілер айналысқан (соңғысы көру мен білу сөзінен шыққан, халықтың «көріпкелділерге» сенгендігін көруге болады). Орыс жерінде Киевке Владимир Мономахов шақыртқан алғаш дәрігер грек Иоанн Смер болды. Дәрілер – бұл сол кепкен шөптер – Констинопольден – Царь-град пен генуэз колониясынан Қырымға әкелінген. Алайда көптеген монастырлардағы орыс ғалым монахтары жергілікті дәрілік шөптерді жинай бастаған – олар грек травниктерінің сипаттамасы бойынша жинаған немесе сол өсімдіктерге ұқсас түрлерін жинап – ауруларды емдеген. Өкінішке орай, сол кездегі травниктердің қолжазбалары сақталмаған. Кейбір ежелгі орыс медицинасының қолжазбаларын ежелгі орыс әдебиеттерінен табуға болады, әсіресе, «Петр және Феврония повестінен», оны кейбір авторлар XIIIғ. жатқызады. Бұл повесте Петр, жыланмен айқасында, үсті басын жара қаптап кеткен, ол ұзақ уақыт бойы емін таба алмаған, бірақ Рязан бикеші Феврония көмектесіп емдеген. Повесте Февронияның қарапайым халықтан шыққандығы жөнінде жазылған және борттық жұмыспен айналысатын адамның қызы және қарындасы болған, олар жабайы аралардың балын жинаумен айналысқан, осыған қарап Февронияның таза халықтық медицинаны қолданғанын байқауға болады. Мемлекеттік орталықтана бастауына қарай медициналық қызмет те жинақтала бастады, қала тұрғындарын дәрілермен қамтамасыз етті. Қалаларда дәріхана ұқсас – «зелейные лавки» пайда болды, онда «зелейниктер» түрлі шөптерді сатумен айналысты және олардан дәрілер жасады. Орыс дәрігері Строгандық тұз дайындайтын жерде қызмет етіп жүріп грек емдік кітабын аударған, оны Орыстар «Строгандық емдік дәрілері» деген. Бұл кітап бізге дейін сақталынбады, бірақ кейінгі қол жазбаларда ескеріліп кеткен. Орыс фармациясы Хғ. Киев топырағына сіңген гректердің дәстүрлерінен шабыт алған, ол дәстүр орыс қауымында монғолдарға дейін сақталған. Орыс қауымдарының Византиямен байланысы үзілген соң, үш ғасыр бойы басқа жердің емшілерінің болмауы, орыс медицинасына қайта оралуына әкелді. XVғ. Ресей көрші батыс әлемімен қайтадан мәдени байланысқа шықты. Қайтадан латын және грек кітаптары аударыла бастады. XVғ. ортасында Галеннің Гипократты қатты сынға алған кітабы жарыққа шықты. Бұл еңбектің авторлық құқығы бекітілмеген, ғалымдардың айтуы бойынша бұл кітап XVғ. аударылған және сол кезде көшіріліп алынған кітап деседі. Сондай-ақ «Псевдоаристотельдік» кітап аударылған, Аристотельдің еңбектеріне ортағасырлық европалықтардың сындары жазылған. Орыстар оны «Аристотельдің қақпасы» деп те атаған; онда дәрілік өсімдіктер кірген және емдеу жолдары жазылған. Ал батыс европалықтардың «Аристотель қақпасына» антикалық тәжірибелерді ғана кіргізіп қоймай, соңымен қатар араб медицинасының жетістіктерін кіргізген. Ресейде православтық шіркеу «Аристотель қақпасын» еретикалық деп шешкен және 1551ж. оны қолдануға болмайды деген шектеу қойған, бірақ сонда да бұл кітап ұзақ уақыт бойы қайта көшіріліп және сол кездегі орыс дәрігерлеріне қатты әсерін тигізген.
XVІғ. Ресеймен Батыс Европаның байланысы жандана түсті. Мәскеуде Иван ІV жаңа «неміс» дәріханасын ашты, бұл дәріхана орыс тілінде сөйлей алмайтындар үшін «мылқау» дәріханасы еді. Кейін қолжазбаларды аудара түсті. Осы травниктер әлі күнге дейін белсенді талқыланатын еңбек ретінде танылған. Осы қолжазбалардың тізімі Санкт-Петербург, Мәскеу және басқа да ірі қалалардың библиотекасында жүздеп саналады. Бұл аудармалар екі европалық травниктерінен таралған деседі: польша тілінен латын тіліне аударылған (қазіргі таңда бұл еңбек жоғарып кеткен) және неміс тілінен аударылған, саксон травнигі 1492ж. Любек баспасынан шыққан. Ресейде дәрілік шөптерді кеңінен қолдану XVІІғ. ортасында патша Алексей Михайловичтің бұйрығынан басталды. Ол «Дәріханалық бұйрық» еді, сол кезден бастап патша сарайын және тіпті әскерді де дәрілік өсімдіктермен қамтамасыз еткен. Ал 1654ж. Мәскеуде ресейдегі ең алғашқы медициналық мектеп ашылды, онда дәріханашыларды дайындады. Мемлекеттік дәрілік өсімдіктерді дайындау басталды; Сібір жерін жағадан ашып меңгіріп жатқан қазақтар мен қызмет етуші адамдарға сол жерде емдік қасиеті жақсы өсімдіктер табылса хабарлап отыруы керек еді. Арнайы «дәріханалық бау бақшалар» ашылды – бақтарда дәрілік өсімдіктерді өсірумен айналысқан. Мәскеуде олар бірнешеу болған. Петр І мемлекетті дәрілік өсімдіктермен қамтамасыз еткен. Оның бұйрығымен «дәріханалық бау бақшалар» ірі қалалардағы әскери ауруханалардың жанында отырғызылған. Санкт-Петербургтың дәріханалық аралында үлкен үлгідегі дәріханалық бай пайда болды. Осы дәріханалық бақ Ресейдегі ғылыми ботаниканың орталығына айналды және әлемдегі ірі ботаникалық мекемеге айналды – КСРО ҒА Ботаникалық институты. Петр І бұйрығымен ірі дәрілік өсімдіктер плантациясы құрылды; Лубнадағы плантация осы күнге дейін сақталған. Жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерді де кең масштабта қолданды. Крестьяндарға «ягодная повинность» деп аталатын жұмыс берілді, олар дәрілік өсімдіктерді жинаулары керек еді. Бұның бәрі кең масштабта таралған, 1754ж. медициналық канцелярия (Петр І кезінде «Дәріханалық бұйрық» деп аталған) шет елдерден дәрілік өсімдіктерді әкелудің қажеті жоқ деп шешті. Петр І құрған ғылым Академиясы өзінің қабырғасында белгілі ғалымдарды жинады, олардың қатарына бірнеше ірі жаратылыстанушы ғалымдар жиналды. Бірінші орыс фармакопеясына (латын тілінде 1798ж. шыққан) ғылыми Академияның экспедициясы кезінде табылған жаңа дәрілік өсімдіктер де кірді. XVІІІғ. соңында – ХІХғ. басында Ресейлік дәрілік өсімдіктерге қызығушылық артты. Н.М. Амбодик-Максимович өзінің көп томдық «Врачебное веществославие» деген еңбегін басып шығарды, онда көптеген дәрілік өсімдіктердің сипаты мен суреттері берілген. Атақты орыс аграномы А.Т.Болотов өзінің баспасынан шығып жүрген «Экономикалық дүкен» деген журналында дәрілік өсімдіктерді қолдану жөнінде 500 мақаланы жазған. Медико-хирургия академиясының профессоры А.П.Нелюбин екі томдық «Фармакографиясын» басып шығарды. Өкінішке орай ХІХ ғасырда Ресейлік флорадағы дәрілік өсімдіктерге қызығушылықтың төмендегенін байқауға болады. Бұл мемлекеттің орталықтарының дәріханаларын ғана дәрілік өсімдіктермен қамтамасыз етуімен байланысты және жұмыстың жеке меншікке өтуіне байланысты болды. Дәрілік өсімдіктер орталық облыстарда және мемлекеттің оңтүстігінде мәденилене түсті; жабайы өсетін дәрілік өсімдіктерден де дәрі жасала берді. Бірақ дәрілік препараттардың көбі дәріханаларға шетелдерден әкелінді. Орыс фармацевтикалық нарығын ірі неміс фирмалары жаулап алды, олар Ресейге дайын дәрілік препараттарды әкелген және сол жерден дәрілік өсімдіктердің шикізатын өңдеу үшін алған. Осы кезде орыс дәрілік флорасы кеңінен зерттеле бастады. Халық медицинасына көңіл аударылып қызығушылық артты. Ауылдық жерлерде жұмыс істейтін земский дәрігерлерінің көмегі тиді. Бұл мәліметтердің барлығы практикалық қолданысқа енбеді және ғылыми журналдардың беттерінде қала берді. Бірінші ұлы отан соғысы кезінде 1914-1918жж. орыс дәріханашылары өздерінің үйреншікті істерінен айырылып қалды. Жергілікті тұрғындарды және әскерлерді фармацевтикамен қамтамасыз ету қиындай түсті. Қатты қажеттілік туындаған соң мемлекет дәрілік өсімдіктерді іздестірудің жаңа жолдарын табу үшін, плантацияны кеңейту үшін, дәріні дайындау үшін арнайы комиссия құрылды. Бұл жұмыс өзінің жемістерін әкелді: опиялық мак плантациясы құрылды, көптеген губернияда дайындайтын мекемелер ашылды, дәрілік өсімдіктерді жинаудың жолдары жарыққа шықты, құнды өсімдіктердің ресурстары табылды және т.б.
Азаматтық соғыс бұл жұмыстарды тоқтатты, 1921ж. Кеңес Халық Комиссарияты арнайы дәрілік өсімдіктерді жинау және мәденилендіру жөнінде қаулы жариялады. Ол КСРО-да дәрілік өсімдіктерді қолдану жөнінде тарихи ізін қалдырды.
Советтік фармакогнозияның қалыптасып, дамуы ол бүкіл КСРО-дағы фармакологтар қауымы еңбектерінің нәтижесі. Әсіресе бұл салаға еңбек сіңіргендер профессорлар Гаммерман А.Ф., Щербачев Д.М., Томингас А.Я. және т.б.
Әсіресе Гаммерман Адел Федоровнаның (1888-1978) еңбегі ерекше. Ол 30 жылдан астам уақыт Ленинград химия-фармацевтикалық институтында фармакогнозия кафедрасын басқарды. Ол кісі дәрілік өсімдіктер шикізатының диагностикалық курсын жасап шығарады. Сонымен қатар ол оқу бағдарламасына тауартанушылық және фитохимиялық талдау жасауды еңдірді. Сол А.Ф. Гаммерманның мектебінен профессорлар К.Ф.Блинова, Г.П.Яковлева, Л.И.Эристива, Д.А.Муравьева және т.б. шықты.
Фармакогнозияның дамуына проф. Щербачев Д.М. үлкен үлес қосты. Д.М.Щербачев (1864-1957) Р.А.Тихомировтың оқушысы. Щербачев КСРО-дағы ең бірінші фармакогнозия (1930) оқулығының авторы. Ол көп жылдар бойы Москва фармацевтикалық институтында фармакогнозия кафедрасын басқарды. Ол дәрілік өсімдіктер шикізатының диагностикалық әдістерін жасауға көп үлес қосты.
Эстонияда ТарГУ университетінде А.Я.Томингас дәрілік өсімдіктер химиясын және олардың филогенетикалық байланыстарын зерттеумен айналысты.
Украинада фармакогнозияны дамытуға Харьков фармацевтикалық институтының профессоры Ю.Г.Борисюк еңбек сіңірді. Кавказда фармакогнозияның дамуы Тбилиси медицина институтының профессорлары Э.Я.Аболяға және В.Е.Шотадзеге байланысты. Фармакогнозияның дамуы Әзірбайжанда процессор И.А.Дамиров, Өзбекстанда профессор Хазанович Р.Л. және профессор Х.Х.Халматов, Томскіде профессор Л.Н.Березнеговский еңбектеріне тікелей байланысты.
Қазіргі кезде Қазақстанда фитохимиялық зерттеу жұмыстары Қарағандыдағы фитохимия (проф. Адекенов С.М.), Шымкент химфарм заводында, ҚазМУ-нің химия факультетінде «табиғи қосылыстар химиясы» кафедрасында кеңінен жүргізілуде.
2. ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕРДІ ІЗДЕУ, ЖИНАУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ РЕСУРСТАРЫН ҚОРҒАУ
2.1. Дәрілік өсімдіктерді іздеу, жинау және кептіру әдістері
Көптеген жаңа ғылыми жұмыстар әлі белгісіз дәрілік өсімдіктерді зерттеуге бағытталған. Жаңа дәрілік өсімдіктерді табудың 3 жолы бар.
1-ші жолы – биогенетикалық ұсастық, туыстық әдіс. Өсімдіктердің бір – біріне ұқсастары көп болады. Олардың негізінен басты белгілері өсімдік мүшелерінде болады және осындай ұқсас түрлерді ботаниктер бір туысқа жатқызады.
Ұзақ уақыт бойы қиын эволюциялық процестер кезінде өздерінің ұқсастықтарын жоғалтқан түрлер де өте көп. Мысалы: гранат – оңтүстік өсімдігі, оның жемісі дәрі ретінде пайдаланылады. Бұл өсімдіктің Европа мен Оңтүстік Азия аймақтарында, Испаниядан бастап Қытайға дейін тек бір түрі бар. Ол тек Үнді мұхитындағы Сокотро деген жерде кездеседі. Көбінесе тек түрлер ғана емес бір тұқымдасқа жататын туыстар да кейбір морфологиялық белгілері бойынша, мысалы: гүлінің құрылысы, жапырағы, анатомиялық құрылысы бойынша да, сонымен қатар ортақ химиялық белгілері, биологиялық активті заттармен де ерекшеленеді.
Дәрілік өсімдіктердің жақын түрлерін зерттеу өте үлкен маштабта жүргізіледі және өте бағалы нәтижелер береді. Мысалы, Digitalis purpuraea (наперстянка пурпурная) өсімдігі маңызды жүрек гликозидтерінің көзі болып табылады. Бұл өсімдік бұрынғы КСРО аймағында өспейді. Кавказда оған жақын түрлер кездеседі, ол наперстянка ржавая, н. ресничная және н.крупноцветковая. Молдавияда Н. шерстистая және т.б. бұлардың барлығында жүрек глюкозидтерінің бар екендігі анықталды.
Дәрілік өсімдіктерді табудың екінші жолы – елек деп аталады. Оның негізі емдік маңызы бар деген жергілікті флора өсімдіктеріне жаппай химиялық талдаулар жүргізу болып табылады. Дәрілік өсімдіктерді ізденудің бұл жолы аса көп еңбекті талап етеді. Бұл әдіспен фармацевтикалық өңдірісте маңызды орын алатын, көптеген дәрілік заттар табылады. Мысалы, бұл әдіспен Рихтер сораңы (Salsola richteri Karel), бұйырғын (Anabasis) және т.б. бір қатар дәрілік өсімдіктер анықталды. Сондықтан елек әдісі медицина үшін өте маңызды және бұл әдіспен жұмыс істеуге болады.
Дәрілік өсімдіктерді табудың үшінші жолы – халық медицинасы, ол ұрпақтан ұрпаққа ауыз екі тілде айтылуы бойынша қалады. Бұрын барлық мемлекеттерде екі медициналық жүйе қатар жүрген. Біреуі адам ағзасының табиғатын, құрылысын және қызметін, аурулардың пайда болуын және оларды емдеу жолдарын зерттеуді дәрігерлер және ғалымдар қатар алып жүрген. Келесі медицина – қарапайым халықтың медицинасы, көптеген ұрпақтар бойы қалыптасқан, тамаша пайымдаулары да, тұрақты қателесулері де бар. Адам тарихының бастауларында осы екі медицина бір болды. Және кезгелген эмпирикалық медицина жүйесі Шумер – Египет – Грек, Үнді және Қытайлық – халықтық медицинадан бастау алады.
Осы заманғы медицина халықтық медицинаға қарсы қойылды. Біріншісі, жазбаша мәліметтерге, дәрілерге арқа сүйенсе, ал екіншісі тірі табиғат пен араласудан алынған бақылауларға сүйенді. Ғылыми зерттеулерді халық пайдаланды және халық тәжірибесі ғылыми медицина зерттеулеріне негіз болды, жалпы алғанда бұл екі медицина бір-біріне сеніміз көзқараспен қарайды. Бұрынғы заманғы медицина эмпирикалық медицинадан биік тұрады. Халықтық медицина локальді, негізінен жергілікті аймақта өсетін, өсімдіктермен байланысты. Әрине, адамдар бір орыннан екінші орынға көшіп отырған, бұрынғы ормандарын, шалғандарын және жайылым жерлерін басқаларға қалдырып, адамдар территорияларын үлкейтіп, шөлді жерлерді игерді. Бірақ адамзат тарихында бір тайпа екінші тайпаны ауыстырап отырған, олар бұрыннан жерді, өсімдіктерді қалай игеру керек екендігін үйреніп алды. Мындаған жылдар бойы адамдар өзі орналасқан аймақтағы өсімдіктерді зерттеп таныды.
Осыдан жүздеген немесе, ондаған жылдар бұрын ауылдық жерлерде тұратын халыққа замануи медицина жетімсіз болса, ал қазір медициналық көмек ала алмайтын ауылдық жерлер жоқ деуге болады. Осыған байланысты халықтық медицина қажеттілігі төмендеді. Себебі жергілікті аймақта ол қанша маңызды болса да, қазіргі заманғы ғылыми ұжымдық медицинамен қатар жүре алмайды.
Халықтық медицина жайындағы мәліметтер жинау және осыған сүйене отырып жаңа дәрілік өсімдіктерді табу немесе ескі дәрілік өсімдіктерді жаңа заман медицинасында жаңа қасиеттерін тауып қолдану күрделі жұмысты талап етеді. Дала және орман аймақтарында өсімдіктердің әртүрлі түрлері өседі, сондықтанда халық медицинасы әлі толық зерттелмеді.
Халық медицинасы туралы мәлімет жинауда, басты мәселе қариялармен сөз табысу болып саналады, себебі көптеген мәліметтер қариялар жадында сақталған.
Халық медицинасын зерттеудің негізгі формасы «рецепт» жазу. Ақпарат жазу әңгімелесу үстінде болуы тиіс, ал егер ондай мүмкіндік болмаса, сұрастырып болған соң кешіктірмей жазу крек. Жазу уақытын, елді мекеннің нақты аты және айтып отырған адам жайында толық көрсетілуі керек. Ескере кететін жайт, егер қандай да бір себептермен өсімдіктің ғылыми атауы анықталмаса, жазба құндылығы болмайды. Өсімдіктің емдік қасиеті бар бөлігін көрсету өте маңызды. Сондықтан әрқашан, айтылып отырған өсімдіктің кепкен түрін немесе ең жақсы далада өсіп тұрған күйінде көрсетуді сұрау керек.
Дәрі жасау әдісін жазып алу оңай жұмыс, бұл кезде әдістер бір тектес, бірақ, кейде ырымдаушылыққа, пайымдаушылыққа байланысты күрделіленіп кетеді. Міндетті түрде барлық сатыларын қалдырмай, мағынасыз көрінсе де, жазып алуымыз тиіс. Өсімдіктің белгілі бір түрімен емделетін ауруды анықтау күрделі шаруа. Ғылыми медицинада белгілі аурулар түрлерін, халық медицинасы біле бермейді. Мәлімет жинаушы адамның жақсы бір ережесі бар: бір адамға берілген бір ауруды емдейтін өсімдік, ол әлі мәлімет емес. Егер бұл өсімдік бір ауруды емдейді деп бірнеше адам және маңыздысы бір – бірін танымайтын, әр жерден болса, бұл өсімдікке көңіл бөлуге болады.
Халық медицинасы – көпғасырлық ұжымдық тәрбиенің жемісі. Бірақ бұл тәжірибе білімнің әрқашан бірдей болмайтынына көңіл бөлу керек. Табиғатты бақылауға және емдеу өнімдерімен шұғылдануға ниеті бар адамдар әрқашан болған және болады да.