Мұғалімнің педагогикалық стилінің жеке даралығы
1. Қазіргі заманғы қоғамның мұғалімге қойылатын талаптары.
2. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық қызметінің жеке даралық стилі.
3. Жеке даралық стилінің негізін құраушы педагогтың компетенттігі.
4. Педагогтың қасиеті ретіндегі рефлексия. Рефлексия түрлері.
5. Педагогикалық әрекеттің жеке стилінің қалыптасу деңгейі.
1. Қазіргі заманғы қоғамның мұғалімге қоятын талаптары.
Бүгінгі күні біздің қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық және рухани қайта жаңару жағдайында адамның жеке даралық дамуына көп көңіл бөлініп отыр, оның өзіндік бір қайталанбайтындығына, бірегейлігіне көп көңіл бөлініп отыр. Неғұрлым белсенді, шығырмашылығы көп, сауатты шешімдерді тез қабылдай алатын және оларды өз тәжірибесінде қолдана алатын адамдарға сұраныс артып отыр. Осындай жеке дара адамдарды тек қана бәсекелестігі жоғары, шығармашылықпен жұмыс істейтін жоспарлау мен болжау негіздерін білетін өз кәсібін меңгерген оны жетілдіріп отыратын кәсіби-педагог қана тәрбиелей алады.
Мұғілімнің миссиясы қоғамның әлеуметтік-педагогикалық саласын әлеуметтік мәдени түрге ауыстыру болмақ. Бұл жерде әлеуметік тұрғындардың қызметін атқарады, әлеуметтік адаптация мен қоғамның қалыптасуы мен онық құрылу процесін реттеуді іске асырады. Ол осы мәселенің ең басты ғаламдық деңгейі. Осы педагогикалық қоғамға деген талаптар барлық блім беру жүйесін реформалауға итермелейді, ең бірінші ол кәсібиліктің жоғары деңгейі талап етілетін педагогтың жеке тұлғасына көңіл бөледі. Себебі оқушының оқытушы ғана тәрбиелейді,сондықын әрбір оқушының нақты білімі әрбір мұғалімнің нақты білімі мен кәсіби шеберлігіне байланысты болады. Мұғалім білім беруді дамытудың міндеттерін шешетін негізгі субъект болып қала береді. Бұл осы мәселенің екінші бір жекелік деңгейі.
Бұл жерде педагогикалық біліктілікті арттыру жүйесін жаңарту нақты мұғілімнің жеке тұлғасының дамуына сұраныс туудан басталуы керек, ол педагогтың перспективті бағытталуына негізделген блуы керек.
Келесі қарама-қарсылықтардың туындауы байқалуда:
Педагогтың кәсіби қызметінің талаптарына өсіп отырған талаптар арасындағы және мұғалімнің жеке оқу бағдарламасын іске асыруды қамтамасыз ететін және әлеуметтік компетенцияларды құруға педагогтың кеңестікті құруға дайын болмауы;
Педагогтың кәсіби қалыптасқа қызметі мен модель ретінде құрылған дәстүрлі «білімділік» педагогикалық қызмет парадигмасына негізделген кәсіби білім беру арасындағы;
Білім беру процесіндегі субъектілерінің дамуындағы үзіліссіз ауысып отыратын талаптарға аяқ асты әсер ету мен педагогты даярлаудағы қалыптасқан жүйе арасындағы;
Жоғары компетентті маманға деген әлеуметтік тапсырыс пен осындай теріс құбылыстарды жоюға құрылған, бұрынғы педагогикалық критерилер сияқты механизмдердің жоқтығы арасындағы, педагогикалық көнеру, педагогтың кәсіби өсуінің кемуі мен тоқтауы сияқты.
Педагогикаық қызмет өзінің табиғаты жағынан әлеуметтік бола отырып жеке тұлғаның мүмкіндігіне байланысты оның өз кәсіби компетенттігін қаншалықты іске асыра алына байланысты болады. Б.М. Тепловтың айтуынша: «Қабілет деп жеке дара бір адамды екінші адамнан айырып көрсететін психологиялық ерекшелікті айтамыз.Қабілет қандай да болмасын жеке даралық ерекшелікті атауға болмайды, тк қана қандайда бір немесе бірнеше әрекеттерді жетістікпен атқара алатын ерекшелікті айтуға болады. Қабілет осы адамдағы қолдан құрылған білімге жатпайды».
Компетенттік – бұл адам бойындағы қандай да бір сала бойынша жинақталған білім мен тәірибе, яғни қызметке «өз ісін біле» кірісе алатын ептілікті жалпы бағалаушы термин. Әдетте ол нақты бір әлеуметтік-кәсіби статусы бар адамдарға қолданылады, оның түсінігінің, білімі мен ептілігінің өзі атқаратын міндеттердің күрделігіне және шешетін мәселесінің күрделігіне сәйкес келетін адамды айтамыз.
Негізгі компетенттікті айырып көрсету бірнеше себептерге байланысты:
Біріншіден, олар өз бойына білімді құрайтын интеллектуалды және дағдылықты жинақтаған;
Екіншіден, «компитенттіктің негізгі көрсеткіші» түсінігіне нәтижеден құрылатын білім беру мазмұнынын интерпретациялау идеясы кіреді;
Үшіншіден, негізгі компитенттік интегративтік түрде болады, оған мәдениет пен әрекеттің кең түрдегі саласына кіретін бірнеше ептіліктер мен білім кіреді (ақпараттық, құқықтық т.б.)
2. Бастауыш сынып мұғалімінің педагогикалық қызметінің жеке даралық стилі.
Төменгі сынып мұғалімінің ПҚЖС (педагогтық қызметтің жеке дара стилі) оның қызметінің, қызметінің, ирархиялық құрылымының жүйесі ретінде мына сипатар арқылы ұсынылады.
Мазмұндық сипаттар: 1) болашақ оқытушының алғышартты бағыты: а) оқу процесіне; б) оқу нәтижесі мен процесіне; в) білім беру нәтижесіне; 2) адекваттық – адекваттық емес түрде оқу-тәрбие процесін жоспарлау; 3) оперативтік- педагогикалық қызмет түрлері мен құралдарын қолдану барысындағы консервативтік; 4) рефлективтік –интуитивтік.
Динамикалық сипаттама: 1) икемділік – дәстүрлілік; 2) импульстық- сақтық: 3) тұрақтылық — өзгеріп отыратын жағдайларға деген тұрақсыздық; 4) оқушыларға деген бір қалыпты эмоционалды-дұрыс қарым-қатынас – тұрақсыз эмоционлды қарым-қатынас; 5) жеке басының алаңдаушылығы – жеке басының алаңдаушылығының болмауы; 6) қолайсыз жағдайда рефлексияны өзіне бағыттау – жағдайға бағыттау-басқа адамдарға бағыттау.
Нәтижелі сипаттар: 1) бірегейлік – оқушылардың білімінің бірегейсіздігі (белгілі бір уақыттағы); 2) Тұрақтылық – оқушылардың білім деңгейінің бірегей еместігі; 3) пәнді оқуға деген жоғары –ортаңғы – төмен деңгейдегі қызығушылықар.
Жоғарыда айтылғандар болашақ төменгі сынып оқытушыларының педагогикалық әрекеттің стилінің интегрирленгендігін көрсетеді.
Жекелік стилдің интегрирленген сипатына басқа мұғалімдер қалай қарайды.
3.Жеке даралық стилінің негізін құраушы педагогтың компетенттігі.
Педагогикалық қызметтегі жеке дара стилді құру үшін педагогтың мына компетенттері маңызды болап саналады.:
Жеке тұлғаның құндылықты-мағналық бағыт алуы.
• өзінің ісіндегі өз рөлін сезіну
• өзін-өзі көрсетуге деген қажеттілік
• өмірін және кәсіби қызметін қызығушылықпен құру
Коммуникативтік компетенция:
• әр тілде ауызша және жазбаша түрде сөйлеудің технологиясын білу
• оның ішінде компьютерлік бағдарламаны, Интернет арқылы сөйлесу жолдарын білу
Ақпараттық компитенция:
• өз бетімен іздену, сараптау және қажетті ақпаратты таңдай білу;
• педагогикалық қызметті нормативті-құқықтық түрде қамтамасыз ету;
• ақпараттық технологияны меңгеру
Жалпы мәдени компетенттік:
• ұлттық, жалпы адамдық мәдениетті білу;
• өзіндік жеке аксиологиялық жүйені рефлектирлей білу;
• әр түрлі этномәдениетке деген толеранттық.
Өзіндік дамудың компетенциясы:
• өзінің жеке даралық потенциалын жандандыруға деген қажеттілік;
• өзін-өзі дамытуға деген ептілік
Танымдылық-шығармашылықтық компетенция:
• мақсатты анықтай білу, жоспарлау, оқу-танымдылық қызмет рефекциясын білу;
• шығармашылық ептілігін дамыту;
• өз бетімен жаңа білімдер алуға деген ептілік
Әлеуметтік-еңбек компетенттігі:
• өзіне жауапкершілік ала білу;
• қоғамның талабы мен өзінің қажеттілігін ұштасуын көрсету;
• кәсіби қызметті өз бетімен орындауға деген дайындығы.
Педагогтың кәсіби компетенттігі:
• белсенді өмір сүру;
• кәсіби білім мен ептілік;
• кәсіби жекелік қасиеттер;
• шығармашылықтық ептіліктер.
Бұл жерде жалпы мәдени коптетенттік жалпы негізде болады.
4. Педагогтың қасиеті ретінде рефлексия. Рефлексия түрлері.
Жалпы адамзаттық құндылықтар негізінде педагог оқушыларды тани отырып, оларға өздерін шығармашылықты жеке тұлға ретінде тани отыруға шықыра отырып олдармен қарым-қатынас жасау жүйесін құрады педагогикалық қызметті әрбір оқушының жекелік негізін дамытуға қарай бағыттайды және өзін жеке тұлға ретінде және кәсіби тұлға ретінде дамытады. Бұл үрдіс педагог өзіне-өзі рефлексияны қолданған кезінде ғана мүмкін болады.
Рефлексия – ол өзіне өзі бағытталу, өзін объекті ретінде басқара білу, өзінің спецификалық білімін игеру — өзін-өзі тану ептілігі. Бұл жерде педагогикалық қызметтің рефлексиясын педагогикалық қызметті атқарып жүргендердің барлығына тән қасиет ретінде қарау керек. Рефлексия мен ептілігі жоғары болған сайын, мәдени педагогикалық қызметтің де жалпы мәдениеті жоғары болады.
Педагогикалық рефлексияның келесі деңгейлерін ерекше атауға болады:
Репродуктивті– педагог өзінің педагогикалық әрекеттерінің нәтижесн қарапайым тұрмыстық тілде жеткізіп бере алады. Бұл жерде педагог педагогикалық мәселенің актуалдығын және күрделілігін бағалай алмайды; қандай болмасын педагогикалық міндет тез шешіледі деп санайды; оқушылардың өздерін ұстауы мен интеллектуалдығын субъективті тіүрде бағалайды (ұнайды-ұнамайды);
Аналитикалық – педагог өзінің педагогикалық қызметін осы мезетте игеріп алған алгоритмдермен сәйкестендіріп шеше алады. Бұл жерде неғұрлым таныс психологиялық-педагоикалық ғылымды қолданады, мақсатты педагогикалық бақылау жүргізеді, тәжірибесі бар жұмыс ұйымдастырады; оқу-бағдарламалық құжатты түзете алады (жобалайды); оқушылардың әрекетін нәтиже бойынша бағалай алады;
Болжамды – педагог педагогикалық мәселені мұғалім өз бетімен құрып сараптай алады, оның өзектілігі мен күрделілігін бағалай алады; өзіне белгілі педагогикалық процестердің ішінен педагогикалық процесті сараптау әдісін таңдап ала алады; педагогикалық және білім беру қызметін сараптау үшін жалпы ғылыми әдістерді жүйелі түрде қарап, таңдап ала алады.
Жүргізлген сараптау негізінде педагогикалық әсер ету жолдарын белгілейді. Ал жалпы ғылыми әдістерді қолдану осы әсердің нәтижесін көп немесе кем дәлдікпен әсер еткенін болжауға мүмкіндік береді.
Философиялық-конструктивтік – педагог өз қызметінің әлеуметтік, жалпы адамзаттық мағынасын анықтайды.
5. Педагогикалық әрекеттің жекелік стилінің қалыптасу деңгейі.
Педагогикалық қызмет ғылым мен өнердің тоғысуы бола отырып үнемі шығармашылықты меңзейді, мәселені шешуге стандартты емес жағдайда келуді меңзейд; жаңа әдістер құруды, әдістер мен құралдар формаларын жәнебірегей үйлесімдіктер құруды меңзейді; қолда бар тәжірибені тиімді қолдануды; белгілі әдістерді жаңа міндеттерге сәйкестендіре отырып модернизациялау мен жетілдіруді; нақты білім мен компетенттік есепті сәтті импровизациялауды; қандай да бір мәселені шешуде «варианттардың бастысын» көре білуді; әдістемелік ұсыныстарды, нақты бір педагогикалық әрекетке айналдыра білуді т.б. көрсетеді. Сондықтан жеке дара стилдің негізгі көрсеткіштік деңгейі– креативтік көрсеткіш, белсенді түрде атқарушылық пен қате құрылған әрекетке технологиялық даярлылық.
Педагогикалық қызметтің жекелік стилі бірнеше қалыптасу деңгейінде болады:
Адаптивті деңгей педагогтың педагогтық шынайылықққа тұрақсыз түрде қарауы, нақты педагогтық қызметтің міндеті мен мақсаты олардың жалпы түрімен анықталған жағдайда олар қызеттің бағытталуы мен критериі болады. Кәсіби-педагогикалық қызметті педагог алдын ала құрылған алгоритмім болып кеткен кесте бойынша жасайды шығармашылық оған тән емес.
Репродуктивті деңгейдегі педагог педагогикалқ шынайылыққа құндылықты түрде тұрақты қарауға бейім, педагогикалық процеске қатысушылар арасында субъективті-субъективтлік қарым-қатынастар құрады, оған педагогикалық қызметтің қанағаттанарлығының жоғары индексі тән. Шығармашылықтық белсенділік қызмет ету шектерімен шектелген, алайда жаңа шешімдер іздеу элементтері туындап отырады. Қажеттіліктің педагогикалық бағыттары, қызығушылығы, бейімділіктері қалыптасады; ойша репродуктивтік формадан ізденіс фомасына ауысу байқалады.
Креативтік деңгей – көбіне мақсатты бағытпен сипатталған, кәсіби қызметтің тұрақтылығы мен жолдары және әдістері арқылы сипатталады. Педагогтың оқушылармен, әріптестермен, айналасындағы адамдармен өзара қарым-қатынасыкөрініп тұрған гуманитаклық бағыт арқылы ерекшеленеді. Педагогикалық ойлаудың құрылымында педагогикалық рефлексия, эмпатия маңызды орынға ие ол тәрбиеленушінің жеке даралығын толық түсінуді қамтамасыз етеді, оның әрекеттері мен қылықтарын толық түсінуді қамтамасыз етеді.
Креативтік деңгей педагогикалық қызметтің жоғары деңгеймен, психологиялық-педагогикалық біліммен, қызметтестік қарым-қатынасқа деген және оқушылар мен әріптестеріне деген қарым-қатынастарын бекітумен ерекшеленеді.
Сонымен Жеке тұлғаның құрылымында ғылыми және педагогикалық қызығушылықтар және қажеттіліктер үйлесмді түрде беректерелген; дамыған педагогатық рефлексия мен шығармашылықтық өзінділік жеке-психологиялық тиімді түрде өзін-өзі көрсетуге жағдай жасайды жеке тұлғаның интеллектуалдық мүмкіндіктерін көрсетеді. 