Қытайбурщақтың тұқымындағы 5-10% индивитер протезі құрайды. Оларды ауытқу белсенділігі 7-30м-ге тең. Бұл заттарды айырмашылық ерекшелігі ферменттермен әрекеттесуі, ақуыздың жарылуынан тұрақты кешендердің құрастырылуынан ингивиторлардың жойылуын фермент белсенділігін артуын көрсетеді . Асқазанға түскен 30 — 40% ингивитор бөлігі өзінің белсенділігін жоғалтады, ал тұрақтылары 12 елі ішек ішінде ингивиторлық пигмент түзеді. Олар асқазан асты безімен көбейеді. Нәтижесінде асқазан асты безі амалсыздан қарқынды түрде жоюға кіріседі , өйткені соңғы үлесу процесін шақырады.
Өсімдіктін ингвиттерінің субстрасты ерекшелігі құрылымы , қасиеттеріне екі бөліктен түрады :
Куница ингибиторы — ақуыздың су ертіндісінің молекулалық салмағы — 25000 Да. Изоэлектірлік 4,5 нүктесімен дисульфиді салыстырмалы санымен байланыстырады.
Бауман Бирк ингибиторы — ақуыздың спирт ертіндісінің молекулалық салмағы 6000-10000 Да және дисульфидтің шамалы санымен ингибритау.
Тирипсинмен және сол сияқты хемотрипсинмен әрекеттеседі. Изоэлектрик нүктесі 4,2-ге тең .
Лектин (фитогемагглютен) деген өзін люкопротейінді көрсетеді. Олар шырышты ішек сору функциясын бұзады. Оның өткізгіштік әрекеті улану бактериясын және азықтық шіруіне әкеп соқтырды. Қан құрамындағы эритроцитті жояды, соның әсерінен бойдың өсуі тежеледі. Гликопротейін ақуыз құрамының 2- ден 10% дейінгіні құрайды, ұн құрамында ауытқу белсенділігі 18-ден 74 ГАЕ / мт — ға тең. Лектиндер сумен спиртпен жақсы әрекеттеседі. Зеріттеушілердің айтуына қарағанда трипсин ингибитерларынан лектиндердің препин қышқылымен немесе термиялық 10-100С 15-25 минут ішінде әрекеттесуін өңделуі оңай болады.
Уреза — ферменті дегеніміз өзегінің жиырылуы себебінен аммиак пен көмірқышқылгазы түзіледі. Уреазаның жоғары белсенділік көрсеткішін сүт мал инерциалылығында азық құрамында пайдаланылады. Уреазаның азық құрамында өзегімен әрекеттесуі салдарынан амиак мал организмін улаушы болып табылады. Қытайбұрщақ тұқымында ақуыз жұрамы 6% уреза құрайды.
Липоксисигеназ ферменті, тотықтыратын липит, құрамында цис-цисдиен бірлігі бар. Сонымен қатар тұқымды ұзақ сақтау әсерінен липоксигеннен альдегид және кетон түзіледі де, жағымсыз иіспен дәм береді. Қытайбурщақ тек қана ақуыз көзі емес, құрамында 16 дан 27% -дейін майды қүрайды. Шикімай құрамында тригмизирид және липоид заты кездеседі. Дақылдын құрамында үлкен молшерде фосфолипид басқаларға қарағанда көп. Фосфолипид соя ұрығында 1,7-2,1% аралығында ауытқиды. Фосфолипид мембромолардың регенерацияларына жағдай жасайды, бауыр детоксикациясын арттырады, антиоксид қабілетіне ие болады, қант диобетімеи ауыратындардың генсулинге қажеттілігін төмендетеді, нерв жүйесін, бұлшық еттермен, капилляр қан жүйелерін дегенеративті өзгерістерді зерттейді.
Триглицерид — құрамында глицерин және май қышқылдарынан тұрады. Негізгі бөлігін липидтер қүрайды. Қытайбұршақтың мойының 13-14% тін құраса, жануарлар мойынан 41-66% аралығында төмендігін көрсетеді.
3.2 Қытайбұршақ өсімдігінін фитосанитарлық жағдайы
Республикамыздың ауыл шаруашылығы өндірісі арамшөптерге қарсы күрес құралдарын алуға шамасы жетпей отырған қазіргі экономикалық қиын жағдайда егістіктерді арамшөп жайлап, дақылдар өнімділігіне елеулі нұқсан келтіруде. Осыған байланысты арамшөптерден келетін шығынды болдырмау бүгінгі егіншіліктің басты талабы.
Бұл тұрғыда егістіктер мен топырақтың фитосанитарлық жағдадайын бақылап бағдарлауға, ең алдымен егістіктерді арамшөптерден экологиялық жағынан қауіпсіз тәсілдермен тазартуға мүмкіндік беретін егіншіліктің нормативті-технологиялық жүйесін меңгерудің маңызы зор. Арамшөпке қарсы күрестің мүндай жүйесін жасаудағы басты шаралардың бірі — егістіктегі арамшөптердің негізгі басым түрлерінің нақты жағдайдағы зияндылығын анықтау болып табылады.
Қазіргі егіншілікте арамшөптердің зияндылығы олардың дақылдар егісіндегі саны немесе массасы арқылы анықталады. Осыған байланысты күрес шарасының егістіктің 1 шаршы метріндегі 20-28 дана азжылдық не 4-5дана көпжылдық, жүгері үшін 15-17 аз жылдық, 3-4 көпжылдық қант қызылшасы үшін 3-5 аз жылдық, 1-3 көп жылдық, кортоп үшін 5-12 аз және 2-4 көп жылдық қана арамшөп болуға тиіс т.с.с. Ал суармалы тау етегі жағдайындағы соя егісіне арамшөптердің келтіретін зияны зерттеліп, анықталмаған.
Суармалы егіншілік аймағындағы аса бағалы осы дәнді-бұршақ тұқымдас дақыл егісіне зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Қытайбұршақтың өндірістік егістіктерін зерттеу және танаптық тәжірибелер мәліметтері арамшөптердің түр құрамының сан алуан екендігін көрсетеді.
Агрофитоценоздың арамшөп әлемінің қалыптасуында олар өсіп-өну жердің экологиялық жағдайы, ауа-райы және өсімдіктердін фитоценотикалық өзара әсері айрықша мәнге ие болды. Республиканың оңтүстік өңірінін суармалы егіншілік аймағының өзіне тән ерекшеліктері дакылдардың өніп-өсу жағдайын да өзгертеді, соған сәйкес олардың түрі де, егістің нақты бір өлшеміне келетін саны да өте көп.
Қытайбұрщақ егісінің арамшөптермен ластануына жүргізілген есеп алардың 10 ботаникалық тұқымдасқа жататын 46 түрден тұратынын көрсетеді. Арамшөп әлемінің осындай алуан түрлілігіне қарамай неғұрлым кең таралғаны 25 түр, соның 14-і басым түр болып табылады. Бұл басымдылар әр түрлі агробиологиялықтоптарға жатады, іштерінде көпжылдықтарда, аз жылдықтарда бар. Көп жылдықтардан -7, аз жылдықтардан 18 өкіл кездесті, оның 6-ы дара жарнақты да, 19-ы қос жарнақтылар. Дакылдын егісіне тән ерекшелік- бір жылдық арамшөптердің жөбіректігі.
Қытайбұрщактың егісіндегі арамшөптер саны шектеулі жэне олар дақылды өсіру технологиясына неғүрлым жақсы бейімделген. Зерттеу жүргізілген жылдары басым арамшөптер жалпы арамшөп мөлшерінің орта есеппен 80,6-93,2%-н құрайды. Арамшөптің бұл түрлерінің бәсекелестігі өте жоғары әрі аплынған өнімдерге кері ісерін тигізеді.
Арамшөптердің негізгі агробиологиялық топтары мен түрлерінің арақатынасы қытайбұршақтын өсіп-жетілу кезеңіне қарай өзгереді. Себілгеннен соң бір айдан кейін, яғни өсімдіктін бұтақтану кезеңінде арамшөп саны 193,6 дана/м болса, кейінірек гүлдеу кезеңінде 247,5 дана/м жетеді. Бұтақтанудан пісіп-жетілуіне дейін ертепісетін тамыр сабақты арамшөптер саны азайса, кеш жетілетін жаздық және атпа тамырлы арамшөптер керісінше көбейеді. Дакылдын пісетін кезеңде олардың үлесі жоғары шетіне (64,5%) жетеді, тұқым салып, қытайбұрщақтың бұршақтары пісіп жетілгенше оны шашып та үлгереді. Сөйтіп, арамшөптер дақылдардың тіршілік көзін тарылтып, оларды пайдалануын нашарлатады. Дақыл өнімділігін күрт азайтады. Арамшөптерден таза учаскелерде дақылдан гектарына 30ц-ге дейін тазаөнім алуға болады. Егістің ластануы артқан сайын арамшөптің зияндылығы да күшейіп, өнім шығыны өседі. Жалпы дән шығыны гектарына 5,4-13, центнерге дейін жетеді. Арамшөптердің дақыл өніміне келтіретін зияны біркелкі емес, бүл олардың биологиялық ерекшеліктерінеде байланысты.
Бір жылдықтардың ішінде қытайбұрщақ егісі үшін ең зияндысы -бүрметікен. 1м жердегі 2-3 дана арамшөп дакылдың өнімін 12,8пайызга шейін азайтып, оның саны 5 данадан асқанда өнімге 47,4%-ке дейін нұсқан келеді.
Қандайда бір заттың зияндылығын бағалау үшін әлемдік практикада әдетте К коэффициенті қолдалынады, ол 1 арамшөпке немесе оның 1 г массасына есептегендегі центінермен алынған дақыл өнімділігінің орташа кемуін көрсетеді.Суармалы егіншілік жағдайында зияндылық коэффициенті біршама ерекшелігі бар, дақылдың да, арамшөптердің де ылғалмен жеткілікті мөлдерше қамтылуына байланысты ол айтарлықтай жоғары.
Қытайбұршақ егістерінде бүрметікен (0,74), егістік тікенқурай (0,56), далалық шырмауық (0,36) және кәдімгі қамыс (0,30) үшін жоғары зияндылық коэффициент белгіленген. Аралас ластанудың зияндылық коффициенті зерттеу жылдарында ортаесеппен 0,42 болады. Алынған мәліметтер қытайбұрщақ егісінің арамшөптермен ластануының да, өнімнің шығын болу коэффициентінің де жоғары екендігін көрсетеді. Арамшөптерді зияндылығы бойынща салыстыру неғұрлым зиянды түрлерді анықтауда және олармен күресуде оған түзету енгізуге мүмкіндік береді.
Дақыл өнімділігінің кему мөлшері бойынша арамшөптердің зияндылық деңгейі анықталады. Ол экономикалық зияндылық шегі тиісінше 22,8 жэне 2,8 дана/м. Арамшөптерді жоюдың тиімділігінің экономикалық шегі (ЭКШ) аз жылдықтар үшін 30 дана/м, көпжылдықтар үшін 3 дана/м. Егістіктердің ластану деңгейі осы мәндерге жеткенде қолданылған технологиялық шаралар тиісті нәтиже бойынша дифференциациясы және дақылдардың арамшөптердің зиянды әсеріне уақыт бойынша да, ЭЗШ және ЭКШ бойынша да төзімділігі ескеріледі.
Егер өнімнің болжалды шығыны зияндылық шегінен асып кетсе, онда арамшөптерді жоюдың технологиялық шараларын қолдану жөнінде шешім қабылданды. Арамшөптерге қарсы күрес тиімділігінің экономиялық шегі жобадан асып кеткен жағдайда (ЭКШ — 35 дана/м ) қытайбұрщақ егістіктерінде гектарына 4л+0,5кг шамасында трефлан мен зенкор араластырылып қолданылады. Мұнымен қатар препараттардың улылығы, толық ыдырау уақыты, толық ыдырау уақыты, химикаттың түскен ортасында акумуляцияланбауы, топыраққа жайылуы секілді экологиялық шектеу де қойылады. Егер экологиялық өлшем сақталған болса арамшөптерменкүресу шараларын қолдану жөніндегі шешім дұрыс деп есептеледі. Олай болмаған жағдайда қабылданған шешім қайта қаралады.