- Ішектердің түйілуі
Ішек қабырғасының түйілмелі жиырылуы арқасында оқтын-оқтын мазасызданумен өтетін шаншудың ерекше бір түрі жылқыларда, ірі қара малда (бұзауларда, тайыншаларда), қойларда қырыққаннан кейін, сирек шошқаларда кездеседі.
Себептері. Энтералгияны қатты желіп, шауып келген, денесі қызған малды желдің өтінде ұстау немесе жаңбыр астында ұстау, мұз аралас сумен суару, көгерген жем — шөппен азықтандыру, малды күзде шық түскен жайылымға жаю және тағы басқа себептер туғызады. Ұзақ мерзім қорада ұстаған төлдер, кенеттен суыққа шалдықса солар жиі ауырады. Жас ірі қара малды қорада тығыз ұстаса, басқа жаққа көлікпен тасымалдаса, стресс әсерлерінен жаппай энтералгияға шалдығуы мүмкін. Жаздың ыстық кезінде, әсіресе денесі қызған малды тез арада суытса энтералгиямен ауырады. Энтералгияның шығу көзіне катаральді гастроэнтеритке шалдыққан малдар жатады [7,8,9].
Дамуы. Оқтын-оқтын ішектердің түйілуі вегетативті жүйке жүйесі парасимпатикалық бөлігінің өте қозуы салдарынан туындайды. Бұл ішектің кейбір тұзақтарымын түйілуімен мазасыздану ұстамаларының арасында дамылдау паузасымен өтетін ішектердің сенсорлы-қимылды неврозы. Бұл жағдайда ішектердің ауырсынуының пайда болуы ішек кабырғасының түйілмелі жиырылу кезеңі рецепторлық аппараттың қатты қысылу негізінде пайда болады және ол түйілу канша мезгіл созылса олда сонша мезгіл болады. Осымен ауырсыну-мазасыздану ұстамасының оқтын-оқтын болуын түсіндіруге болады (түйілмелі ауырсынулар).
Энтералгия оқтын-октын ішектердің түйілуінен болса, онда ішектердің перистальтикасы күшейеді және бірынғай болмайды. Инвагинация, оралу сияқты асқынулар осылардан пайда болады.
Симптомдары. «Шаншу» синдромы ауық-ауық қайталанып, ұстамалы түрде өтеді, 10 минутқа дейін созылады. Мал ауырмаған кезде тыныш тұрады. Жем-шөпті жақсы жейді. Бұл кезде сырттан қарағанда аурудың ешкандай нышаны көрінбейді. Ауырған кезде жылқы ішіне қайта-қайта қарайды. Аяқтарымен жерді тарпып, жатуға ыңғайланады, кейде құлап түседі, катты терлейді, аузынан сілекейі шұбырады.
Ішектердің перистальтикасы «шаншу» кезінің басында күшейеді, соңынан баяулайды, ал «шаншу» ұстамасы қанша созылса, олда сонша мезгіл созылады.
Нәжістің консистенциясы бастапқыда қалыптағыдай, ал соңында аурудың үдеген мезгілінде борпылдақ сұйыла бастайды, анальді сфинктер және тік ішіек қабырғасы қатты қысылған. Ішектердің кейбір тұзағында газдар жиналуы мүмкін. Дене қызуы, тамыр соғуы және тыныстануы калыпты. әсірссе тыныштану кезеңінде, кейде брадикардия және псирогенді аритмия, бірінші саздың екіленуі байқалады. Рожэ және Шарабрин сынамасында тамыр соғуы минутына 3 -7 рет бәссңдейді.
Катаральді энтеритте негізінде пайда болған энтералгияда және де ішектердің улануымен аскынғанда, ауру малда кілегейлі қабықтар сарғаяды, тамыр соғуы және тыныс алуы жиілейді, перистальтикасы қатты, дефекациясы жиі бөлінген нәжісі борпылдақ, иісі сасық, қорытылмаған азық бар, қанда нейтрофильді лейкоцитоз, эозинопения, билирубинемия болады.
Ірі қара мал энтералгиясында мазасыздану құбылысы нашар байқалады, ал ауру малда «шаншу» ұстаған кезде аяғымен ішін тепкілейді, азықтан бас тартады, күйіс қайырмайды, ішектердің перистальтикасы күшейеді, диарея пайда болады.
Шошқаларда ауру мал ыңырсыйды және шаңқылдайды (әсіресе торайлар), аурулар жиі жата береді, орнынан жылдам тұрады, осыларда ауру ұстаған кезде қайталай береді. Ауру 30 минуттан 2-3-6 сағатқа дейін созылады. Аурудан айыққаннан кейін тағы қайталануы мүмкін.
Балау. Оқтын-оқтын сипаты және «шаншу» синдромының ауруға тәндігі, сол себепті асқынған кезде тірі кезінде диагноз қою қиын емес. Жіті асқазанның созылуы және метеоризмге тән пилороспазмды жоққа шығарады.
Емі. Ішектердің түйілуін және ауырсынуды басу үшін тері астына атропин сульфатын (0,02-0,04), платифиллин гидротартратын (0,015-0,07) енгізеді. Тахикардиясы бар улануларда және қан кысымы төмен болғанда ауырсынуды басу үшін венаға 30-50 мл 10 % анальгин немесе натрий хлоридінің изотоникалық ерітіндісіндегі 150-250 мл 0,25 % новокаин енгізеді. Ішке 20-50 мл эфирлі-валериан тұнбасын береді. Тері астына 0,02-0,04 г эфедрин гидрохлоридин енгізеді. Жылы клизма, массаж (уқалау) жылылап орау, инфрақызыл сәулесін және жылу процедураларыи қолдану жақсы нәтиже береді.
Аурудың «шаншу» ұстамасын басқаннан кейін әсіресе катаральді энтеритте ішке жеңіл іш жүргізетін дәрілер (тұздар және майлар) береді және микробтарға қарсы препараттар (ихтиол, фтаназол, сульгин және басқалар) тағайындайды. Малды диетикалық азықтандырумен қамтамасыз етеді.
Сақтандыру. Малды тиісті азықтандыру, күтіп-ұстау қажет, оларды жел өтуінен және суықтан, әсіресе жұмыстан соң сақтау керек, мал қораларда температураның күрт езгеруіне жол бермейді, малды төменгі температураға біртіндеп үйретеді.
Ішектерде жынның іркілуі-ішектердің кейбір бөлімдерінде жынның жиналып, кеуіп кетуінен, жынның жылжуының бұзылуы.
Егерде жын аш ішектерде іркілсе, оны химостаз, ал тоқ ішекте іркілсе-копростаз деп атайды. Ауру жылқыларда жиі, иттен басқа малдарда сирек кездеседі. Шаншудың салдану түріне жатады.
Себептері. Химостаз бен копростаз малда оларды ұзақ мерзім сапасы төмен ірі азықтармен (кеш орылған пішенмен, сабанмен, топанмен) немесе ұсақ майдаланған құрама жеммен, жармалармен, ұн нанымен азықтандырғаннан пайда болады. Минералды заттар және витаминдер тапшылығы, серуеннің жоқтығы, ұзақ мерзім жұмыс атқармау, ішектердің улануы, перистальтиканың төмендеуі, тістердің аномалиясы, жүрек әлсіздігі маңызды роль атқарады.
Дамуы. Аталған факторлардың әсерінен ас қорыту бұзылады, ішектердің секреторлы-моторлы қызметі төмендеуінен, ішекте жын іркіледі. Жылқыда химостаз он екі елі ішекте (екінші бүгілу жерінде), мықын ішекте (илеосекальді жабқыш алдында) сирек аш ішекте пайда болады. Ал копростаз жиі бүйен ішекте, үлкен жиек ішектің жамбас бүгілісі мен қарын тәрізді кеңейген жерінде, сирек кіші жиек ішекте пайда болады. Иттерде тік ішекте болады.
Іркілген жерлерде жын кеуіп кетеді және қатаяды, ішектің өткізгіштігін бұзатын тығын пайда болады. Жиналған қатты жын ішектің қабырғасын керіп, кілегейлі қабықты тітіркендіріп оны қабынтады, кейде некроздандырады. Сол себепті ішектердің ауырсынуы ерекше «шаншу» синдромы байқалады.
Химостазда және тоқ ішектің жіңішке жерлерінде ішектің бітелуі туындайды. Бүйен ішектің және үлкен жиек ішектің қарын тәрізді кеңеюіндегі копростазда бітелу байқалмайды, сол себепті сұйық және жартылай сұйық қатайган жерден өтеді. Сүйық және қатты нәжіс бөлінеді.
Он екі елі ішектің және ащы ішектің химостазында асқазанның туындаған созылуымен, организм сусыздануымен, уланумен, қанның қоюлануымен, гипохлоремиямен, ацидозбен, сарғаюмен, жүрек әлсіздігімен асқынады.
Копростаздарда жыннын ыдырауынан және улы заттардың сіңуінен бауырдың қызметі бұзылады және біртіндеп жалпы улану болады.
Симтомдары. Он екі елі ішектің және аш ішектердің химостазында «шаншу» ұстамасы кенеттен пайда болады. Мал, ұстаманың бас кезінде қатты мазасызданады, соңынан үзбей мазасызданады, ентікпе, тахикардия, кекіру және құсу болады. Бұл белгілердің барлығы асқазанның туындаған созылуына тән. Ал асқазанды жуып-шайса, малдың жалпы жағдайы жақсарады, бірақ 2-3 сағат өткеннен соң барлығы қайталанады. Алдыңғы ішектердің химостазына тән белгіге көз склерасы (қасаң қабығы) мен кілегейлі қабықтардың сарғаюы жатады.
Тік ішек арқылы зерттегенде диаметрі 6-8 см он екі елі ішектің қатты бүгілісі созылғанын және көк бауырдың артқа жылжығанын байқауға болады.
Мықын ішектің химостазында шаншу жайлап басталады, бастапқыда мал мезгіл-мезгіл жеңіл мазасызданады, сол жақ аш бүйіріне қарайды, жиі несеп бөлу кейпінде болғанымен, несеп бөлмейді. Соңынан үзбей мазасызданады, ауру мал тыпыршиды, аяғымен жер тепкілеп, қазады, жиі жатады және тез тұрады, көздің склерасы (қасаң қабығы) мен кілегей қабықтар сарғаяды. Ауру ұзақ мерзімде өткенде аш ішектер мен асқазан газдар мен сұйыққа толады, ауру асқынып асқазанның туындаған созылуы пайда болады. Аш және тоқ ішектердің перистальтикасы бәсеңдейді, дефекация сирек. Улану дамыған кезде малдың жалпы жағдайы нашарлайды, тынысы жиілеп, тамыр соғуы минутына 70-90 соғады, жиі аритмия байқалады. Тік ішек арқылы зерттегенде мықын ішектің артқы тұзағына қатты жын толғанын анықтайды.
Бүйен ішектің копростазыңда малда жеңіл мазасызданудан басталып, азыққа тәбеті нашарлайды, іші бітеледі немесе мал өте баяу жүреді, ішіне қарайды, керіледі, мақсатсыз жүре береді, өте сақ жатады, ыңырсиды, аунайды және қайтадан тұрады. Аш ішектердің перистальтикасы бастапқыда қалыпқа жақын, соңынан бәсеңдейді, ал ток ішектерде естілмейді. Біртіндеп улану күшейеді, шаншу ұзаққа созылады. Тынысы, тамыр соғуы жиілейді, жиі антриовентрикулярлы блокадалар немесе экстрасистолалық аритмия байқалады. Кілегейлі қабықтар іркілмелі гиперемияланған, склера сарғыш тартқан. Дене қызуы қалыпқа жақын немесе төмен.
Тік ішек нәжістен бос, анальді сфиктер босаңсыған, бүйен ішекті тік ішек арқылы зерттегенде қатты массаны байқайды, мықын ішектің тұзағы кебуі мүмкін. Үлкен жиек ішектің қарын тәрізді кеңейген жерінде жынның іркілуінен болған копростаз бүйен ішектегі тәрізді байқалады, ал жамбас бүгілісінде бітелу байқалса, онда тоқ ішектер кебеді және шаншу қатты байқалады. Тік ішек арқылы зерттегенде жынның іркілгенін байқауға болады.
Кіші жиек ішек копростазында ішек толық бітелгендіктен «шаншу» қатты байқалады. Мал ішін тепкілейді, жиі нәжіс бөлердей, несеп шығарардай кейіпте болады, жатады және аунайды, тенезмдер байқалады. Дефекация мүлдем тоқтайды, перистальтика әлсіз, болмаса тоқтайды, ал бірақ тоқ ішектерде газ жиналғандықтан сыңғырлаған шуылдар естіледі. Азыққа зауқы жоғалады, жалпы күйзелу. Кілегейлі қабықтар іркілмелі гиперемияланған, тамыр соғуы кіші, жұмсақ, минутына 70-100 рет соғады, қан қысымы төмен. Тік ішек жыннан бос, кіші жиек ішекті тік ішек арқылы зерттегенде, онда шар тәрізді немесе колбаса пішінді қатты массаны байқауға болады.
Балау. Он екі елі ішектің химостазына тән қатты шуылдар естіледі, шаншуы үдемелі, асқазанның жіті созылуы белгілерімен, ол белгілерді зонд енгізіп, асқазанды жуып-шайса уақытша жоғалады.
Бүйен және үлкен жиек ішектердің қатты жынмен бітелулерінде, ортасында өткел болса, онда жайлап дамыйды, 1-2 аптаға созылады. Тек үлкен жиек ішектің жамбас бүгілісі мен кіші жиек ішектің (тар өткелі бар жерлерінде) «шаншу» қарқынды байқалады, ал бірақ асқазанның туындаған созылуы байқалмайды. Химостаз бен копростазға қойылған диагноздың дұрыстығын міндетті түрде тік ішек арқылы зерттейді.
Болжамы. Өте сақтықты қажет етеді. Ерте көмек көрсетсе, мал жазылып кетеді. Ал асқынған жағдайда, ішектен улану айқын болғанда, болжамы жағымсыз. Мал уланудан, сусызданудан, гемодинамикалық бұзылулардан немесе ішектердің жарылып кетуінен өледі.
Емі. Ішектердің алдыңғы бөліктерінің химостазында жылдам зонд енгізіп, асқазанды ихтиол, натрий гидрокарбонаты немесе хлорлы натрий ерітінділерімен жуып-шаяды. Бұл уақытша болсада, малдың жағдайын жақсартады. Оны асқазанның туындаған созылуына мезгіл-мезгіл қолданады. Ауырсыну мен мазасыздануда венаға 30-50 мл 10 % -ды анальгин, 50-100 мл хлоралгидрат немесе 100-150 мл магний сульфаты ерітінділерін егеді.
Ішке шырышты қайнатпаларын (2-5 л), өсімдік майын (500-900 мл) тағайындайды, соңынан өте сақтықпен, бөлшекті мөлшермен тері астына 0,01-0,1 г пилокарпин гидрохлоридін, 0,01-0,03 г прозерин, 0,001-0,002 г карбохолин, 0,1-0,5 г спазмолитин енгізеді. Ішті ұқалау, құрсақ тұсын индуктотермия жүргізу өз нәтижесін береді.
Уланумен, сусыздануды жою үшін венаға 5 % -ды глюкоза және кофеин-натрий бензонаты (300-500 мл) қосылған хлорлы натрий ерітіндісін енгізеді. Гемодинамика бұзылғанда (қан қысымын төмендету үшін) тері астына эффедрин гидрохлоридін (0,05-0,5 мл) немесе адреналин гидрохлоридін (2-5 мл) енгізеді.
Копростазда ем аурудың түрі мен өтуіне байланысты болады. Егерде малдың азыққа зауқы сақталса, онда оған диеталық азықтар, аздаған көк шөп, қант қызылшасын, сәбіз, бидай жармасы мен ұннан жасалған ботқа, жақсы пішен тағайындайды. Мұндай малды жайылымға жіберіп, бақылап отырады. Ішке дәрілік жалбыз тікен тамыры мен зығыр дәнінің шырышты қайнатпаларын (2-3 л, 5-6 сағатға қайталап, 2-3 рет береді), натрий және магний сульфаты тұздарын (250-450 г), 10-15 л суға ерітілген 10-20 г сабур береді. Ашу процестерін басу үшін 10-30 г ихтиол, 10-15 г салол, 6-15 г тимол, 8-15 г фталазол, 1 кг дене массасына 5-10 мг хлор-тетрациклин, окситетрациклин береді. Ішті ұкалайды, фарадизация, индуктотермия жүргізеді, жеңіл жүргізеді, шырышты қайнатпалармен немесе вазелин майымен дармтампонаторлар қолданып жылы клизмалар жасайды.
Улану байқалған кезде венаға 10 % -ды глгокоза қосылған (50-100 мл) хлорлы натрий, тері астына 0,05-0,5 мл эфедрин гидрохлориді ерітіндісін, 3-5 г кофеин-натрий бензоатын енгізеді. Ауырсынуды басу үшін 10-15 мл 30 % -ды анальгин ерітіндісін егеді. Ауырып жазылған малдардағы энтереколиттің қалдықтарын емдеу үшін емдік-диеталық заттар қолданып, катаральді энтеритті емдегендей емдейді.
Сақтандыру. Жылқыларды ірі талшықты, құнарлығы аз азықтармен азықтандырмайды. Жұмыс жылқыларын ұзақ мерзім жұмысқа жекпей бос ұстауға болмайды. Асыл тұқымды айғырлар мен буаз биелерге күніне белсенді серуен ұйымдастырады.