«Қабылданбайтын ағаш» әдісі.
Негізгі, қолдану жағдайлары.
Қауіптілік көздерін бағалау әдістері төмендегілерге мүмкіндік береді:
- қауіптілікті кезекті қабыл алмаушылық және адам қателерінің әрекеттесу нәтижесі ретінде идентифицерлеу;
- сандық бағалаулар жүргізу.
Қауіптілік көздерін қолайсыз жағдайдын басталу ықтималдығы бойынша бағалау әдістерін қарастырайық. Қауіптілік көздерін қолайсыз жағдайың басталу ықтималдығы бойынша бағалауда негізгі әдістер болып мыналар саналады: логикалық диаграмма әдістері.
Қабыл алынбаған ағаш немесе жағдай ағашына анализ әдісі.
Логикалық диаграмма әдісінің негізінде технологиялық жүйенің қорғаныс жүйесінің және қызметкер қатесінің жеке элементтерінің қабыл алмауының әртүрлі жеке элементтерінің қабыл алмауының әртүрлі комбинацияларына әкелетін кезекті түрдегі жағдайлардың тізбегін тұрғызу жатады.
Сонымен бірге аварияның туу мүмкіндігі мен оның негізгі нәтижелері арасында өзара байланысты қадағаланып отырады.
Жағдай қабыл алмау ағаштары индуктивті логика ережесі бойынша тұрғызылады. Жағдай қабыл алмау ағаштарын тұрғызу тікелей түрде анықталады күрделі қауіптілікті идентифицирлеуге мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде Маяғет атты компьютерлік бағдарламалар құрастырылды, олардың көмегімен жағдай қабыл алмау ағаштарын тұрғызуда және мұнай өндейтін магистральды мұнай құбыры.
Технологиялық қондырғының жеке элементтерінің қабыл алмау ықтималдықтары бойынша мағлұматтарда пайдалану кезінде жағдайдың әр сатысының ықтималдығын сандық бағалуға болады.
Қауіптілік көздерін бағалауға қолайсыз жағдайдың шындыққа айналуынан бастап қадамдарды қарастырайық.
Мұнай-газ саласының технологиялық объектілерінің негізгі қауіптілігі болып аварияларды талдау нәтижелері бойынша өрттер, жарылыстар және улы, зиянды заттарды лақтыру саналады. Сондықтан қауіптілік көздерін аврияның шындыққа айналуы бойынша бағалауда әсер етудің барлық объектілеріне технологиялық объектілердің негізгі қауіптерінің әсерін қарастыра отырып жүргізген жөн.
Мұнай өндейтін қауіпті заттармен байланысты қолайсыз жағдай тудыратын нәтижелерді анализдеуге келесі сатылардан тұрады: (34).
1. Технологиялық жұктедегі зақымдану нәтижесінде қауіпті заттың ағу уақытын анықтау;
2. Зиянды заттың жайылуын бағалау (экспозиция уақыты және концентрациясы);
3. Адам денсаулығына, қоршаған ортаға және экономикалық ресурстарға тигізер зиянын есептеу.
Қауіптілікті бағалау мен идентификациялаудың басқа да әдістерінде келтірілген зерттеу нәтижелерімен анализдері бойынша қауіп-қатерді кешенді бағалаудың және мұнай өңдеу мен тасымалдаудың технологиялық объектілірінің қауіптілігінің алгоритмі құрастырылды.
Алгоритмнің кейбір блоктарын қысқаша сипаттама берейін.
Зерттелетін жүйенің шекарасы (1блок) өнеркәсіптік-экономикалық сипатымен анықталады.Сонымен қатар технологиялық жүйені ғана ескермей (зерттелетін затты), сонымен бірге залалдануы мүмкін зонаны да ескерген жөн.
2 блокта объекті туралы мағлұмат жинастырылып, жалпыланады. Мұнымен бірге келесі негізгі мәліметтер де жинақталуы қажет:
- пайдаланылатын процесс туралы жалпы ақпарат;
- өңделетін, сақталатын, өңдірілетін және пайдаланатын заттардың мөлшері, типі және табиғат; осы процеске тән физикалық және химиялық реакциялар;
- жарылу қаупі бар тм объектілердің энергетикалық потенциалы;
- өндіріс қалдықтарды жою мен көшудің негізгі әдістері;құбырларды қоса есептегенде материалдарды тасымалдау әдістері
- қондырғылар және т.б. арасындағы ара қашықтық.
Алгоритмнің 3 және 4-ші пункттері (3,4 блок) әрекеттің әрбір тұрі бойынша қауптілікті және қаупті күйді анықтауды ұсынады, сонымен қатар технологиялық объектідегі (қондырғыда немесе құбырда ) әрбір қаупті заттың жалпы мөлшерін анықтауды ұсынады.
5-7 блоктарда технологиялық объектінің типі анықталып, рұқсатетілген мөлшерінен ерекен еместігі тексеріліп заттың жалпы мөлшері анықталады. Егер рұқсат етілген мөлшерден көп болса, бағалау мен анализ жасау жалғаса береді, ал ойдағыдай болса алгоритм соңына келеміз («сонғы блогы»).
8 блокта мұнай-газ саласындағы потенциалды қаупті объектілердің ранжирленуі жүзеге асырылады.
Аварияны, улы қалдықтар, өрт және жарылыстуды ранжирлеу, анализдеу және бағалау үшін (11 блок) жоғарыда сипатталған қадамдар пайдалынылды.
Мұнай-газ саласындағы технологиялық объектілердің қауптілігін кешенді бағалау анализі
Алдыңғы сатыда өткізлген қондырғы мен тасымалдау жүйесіне жасалған анализ зиянды әсердің біріншілік идентфикациясын береді. Алдыңғы сатыдағы шектелген әсерден өзге барлық әсерлер ары қарай қарастырылуы қажет. Әдетте мұнай-газ саласында мұндай әсерлердің саны өте үлкен болуы да мүмкін. Сондықтан екіншілік ранжирлеу жасалады.
Технологиялық объектіні жабдықтаудан келетін эколого-экономикалық заоал келесі тарауда келтірілген әдістеме бойынша анықталады.
Қңделетін немесе тасымалданатын технологиялық объектің потенциалды қауптілігі объектінің регламентті жұмыс кезінде қауптілік пен авариялық жағдайлардың болу ықтималдығын есептегендегі болуы мүмкін қосымша Қауптіліктің қосындысы ретінде анықталады.
Объектінің регламенттік жұмыс кезіндегі қауптілігі жалпы экономикалық шығын анықталады. Болуы мүмкін авариядан технологияның объектінің потенциалды қауптілігі келесі формамен анықталады:
Пқаупт,=Рқаупт.·(тг/жыл).,
Мұндағы Рқаупт.1-і-ші объектіге тән
Қауіптіліктердің мүмкін болатын j түрінен мүнай-газ өндірісіне келетін негізгі қауптіліктің біреунен туындау ықтималдығы.
Рқаупт.1=1-П(1-Рj)i, (жыл—)-1, Рii=Рae‘П Рjk‘, (жыл)-1.
K=1
Мұндағы Рав— технологиялық объектідегі
аварияның ықтималдығы;
Рj‘-і-ші объектідегі j-ші қауптіліктің туу ықтималдығы.
Р‘jk-қауптіліктің j-ші жүрінің
Тууына жағдай жасайтын k-ші
Фактордың туу ықтималдығы.
І-ші объектідегі авариядан келетін шығын осы объектідегі қауптіліктің j-ші түрінің әсерінен келетін барлық шығыннан адам денсаулығына, қрошаған ортаға және материалдық ресурстарға келетін шығындардың максималды мәнімен анықталады.
У=max у((тг)
8. Мұнай құбырларының қауіпсіздігінің концепциясы
ТЭК нысандарының қаупсіздігінің төмендігі ең алдымен жабдықтардың тозуымен түсіндіріледі. Табиғатты ластаудың негізгілері болып табылатын мұнай саласының кәсіпорындары негізгі қорларыныі істен шығуы 50 пайыздан 70 пайыз аралығында ауытқиды. Құбырлардың көбісінің жұмыс істеу мерзімі он жыл. Ресми мәліметтер бойынша қазіргі уақыттағы тозған бөлшектерді ауыстыру жылдамдығы 50 пайыз мұнай құбырлары өз ресурстарын бітірді. Мұнай құбырларының қауіпті учаскелері – су асты өту жолдары, тығын арматурасы, мұнай құбырларының автомобиль және темір жолдары арқылы өтуі, басқа коммуникациялармен байланыс, тұрғын пунктттерінің жанынан өтетін мұнай құбырларының учаскелері, тіпті қаралмаған, олардың техникалық жағдайлары туралы мәліметтер жоқ, кейде жобалық құжат та болмайды.
Құбырлардың кішкене учаскесін барлау мәліметтері бойынша ТЭК кәсіпроындарының біреуінде 1 км-де 10 ақау табылды. Барлық жүйе бойынша бұл үлкен жөндеу жұмыстарын, ауыстыруды, көптеген нысандарды қайта салуды, оған қоса, су асты өту жолдарын, он мыңдаған арматураны ауыстыруды қажет етеді. Бұл нысандарды қайта қалпына келтурі шығындары өте көп. Кәсіпорындардың шектеулі қаржылық мүмкіндіктері тозған жабдықтарды жаңаларға ауыстыруға келмейді. Қауіпсіздікті олар тек тиімді және оперативті жөндеу арқылы жүзеге асыры алады.
Қысқа мерзімде және минимал мүмкіндіктермен ТЭК нысандарының көбісінің қажетті қауіпсізідігін қамтамасыз етуге болмайтындықтан, шығын мен қауптің қаупсіздік негіздері мен әдістемесін; апаттарда ерекше қауіптілік тудыратын нысандарда кұштерді шоғырландыру; ең жақсы отандық және шет ел технологиясы мен техникасын қолданып тез арада жөндейтін шеберханалар негізінде оларға техникалық қызмет көрсетудің тактикасы мен тиімді стратегиясын құру; техникалық болжау негізінде аса қаупті нысандардың техникалық күйінің мониторингісін ұйымдастыру; қауіпсіздік болжау.
Бірқатар ТЭК кәсіпорындары үшін пайдаланудағы нысандардың қаупсіздігін қамтамасыз ету бағдарламасы жасалған.
Бұл бағдарлама төмендегі қағидаларға негізделеді:
1. нысандардың қауіпсіздік декларациясы;
2. Құбырлардың және жер асты өту жолдарын болжау;
3. Тозған жабдықтарды ауыстыру;
4. Болжау арқылы барлау негізінде мұнай құбырларының қауіпті бөлігін жөндеу.
Аса қауіпті ТЭК нысандары үшін – көлдер, автожолдар, тығын арматурасы (электрлік жетекпен қоса) арқылы өтетін құбырлар үшін Мемтаукентехқадағалау мүшелерімен келісілген, қаупсіздікті қамтамасыз ететін жекелеген бағдарламалар жасалған, техникалық күйді барлаудың, техникалық жағдайдың мониторингісін ұйымдастыру мен тиімді қызмет етудің, далада жөндеу жұмыстарын жүргізудің, қаупсіздік декларациясының базасы бар.
Қызмет – адамның қоршаған ортаға активті қатынасы, ол мақсатты өзгеруден және қайта түрленуден тұрады. Кез келген қызмет мақсаттан, құралдан, нәтижеден және қызметтің өзінен тұрады. Қызметтің пішіндері әр түрлі. Олар практикалық, ойлау, тұрмыста, қоғамда, мәдіниетте, еңбекте, ғылымда, оқуда және өмірдің басқа да салаларында болатын рухани үрдістер.
Қызмет үрдісінің моделі екі мақсатты бинралы «адам-орта» жүйесінен тұрады. Бір мақсат белгілі бір тиімділікке жетуден тұрса, екіншісі – келеңсіз салдарды болдырмаудан тұрады. Ұсынылған мақсаттар бәсекелес болады.
Келеңсіз салдар қызметке тән қауіптіліктермен сипатталады. Қызметтің келеңсіз салдарлары – адамдардың өлімі, мырқаты мен жарақаттанауы, жарылыстар; өрттер; апаттар; матералдық шығын және басқалар.
Потенциалдылық – қолданылатын мүмкіндіктер, күштер.
Идентификация – қандайда бір қыбыстарды, мысалы, қауіптіліктерді, анықтау мен бағалау.
Қауіпсіздік – қауіптілік байқалмайтын немесе қауіптілігі онша көп емес қызметтің күйі.
Қатер – қауіптіліктің сандық бағасы. Бір жағдай болған басқа бір жағдайдың пайда болуы ықтималдылығы сияқты анықталады.
Жүйе – мақсатқа әкелетін байланысқан элементтердің жиынтығы.
Мақсат — түйсікте пайда болатын және бағытталған қызметтің нәтижесінде күтіледі.
Себеп – басқаның алдында болады және оның салдыра ретінде шығарылады.
Қауіптілік – келеңсіз жағдайлар тудыратын, адам денсаулығына тікелей не жанама түрде нұқсан келтіретін құбылыстар, үрдістер мен нысандар. Қауіптілікті сипаттайтын көрсеткіштердің саны мақсаттың талдануына байланысты ұлғаюы не кемуі мүмкін.
Қауіптілікті энергиясы бар барлық жүйелер, химиялық және биолоигялық активті кжиынтықтар, сонымен қатар, адамның қызметіне сәйкес келмейтін сипаттамалар сақтайды.
Қауіптіліктердің сипаты потенциалды. Қауіптіліктердің маңыздылығы себептер деп аталатын белгілі жағдайдларда болады. Қауіптіліктерді анықтайтын көрсеткіштер: адам өміріне төнетін қатер; денсаулыққа нұқсан келтіру; адамның мүшелерінің және жүйелерінің қалыпты жұмысының бұзылуы. Қауіптілік – салыстырмалы анықтама.
Пайда болу табиғатына қарай қауіптіліктер табиғи, техногенді, антропогенді, экологиялық, әлеуметтік болады. Ресми стандартқа сәйкес қауіптіліктер физикалық, химиялық, биологиялық, психофизиологиялық болфп бөлінеді. Келтіретін шығындары бойынша: әлеуметтік, техникалық, экологиялық және экономикалық.
Қауіптіліктердің сипаты потенциалды, яғни жасырын. Идентификация дегеніміз тіршілкті қамтамасыз етуге бағытталған алдын алу және оперативті шараларды жасауға қажетті және жеткілікті сандық, уақыттық, кеңістіктік және басқа да сипаттамаларды орнату мен анықтау үрдісін айтамыз.
Идентификация үрдісінде қауіптіліктің атаулары, байқалу ықтималдылығы, кеңістікте шоғырлануы (координаттары), мүмкін болатын шығын және нақты міндетті шешуге қажетті басқа да шама-шарттар.
Потенциалды қауіптіліктер орындалатын шарттар себептер деп аталады.
Басқаша айтқанда, себептер айқындалатын және келеңсіздіктер, шығындар тудыратын жағдайлардың жиынтығын сипаттайды.
Шығынның пішіні немесе келеңсіздіктер көп түрлі: ауырлығы әр түрлі жарақаттар, қазіргі заманғы әдістерменанықталатын сырқаттар, қоршаған ортаға келтірілетін нұқсан жіне басқалар.
Қауіптілік, себептер, салдарлар жазатайым жағдай, төтенше жағдай, өрт сияқты құбылыстардың негізгі сипаттамалары болып табылады.
«Қауіптілік — себептер — келеңсіздіктер» үштілігі – потенциалды қауіптілікті нақты шығынға апаратын логикалық даму үрдісі. Негізінен бұл үрдіс көптеген себептерден тұрады, яғни ол көпсебепті. Бір қауіптілік әр түрлі себептер арқылы келеңсіз жағдайға айналуы мүмкін. Жазатайым жағдайлардың алдын алу негізі — себептерді іздеу.
Адамның тіршілігінде кез келген қызметтің потенциалды қауіпті екеніне көз жеткізуге болады.
Қызметтің қай түрінде де тұтас қауіпсіздікке жетуге болмайды. Сонымен келесі қорытынды жасауға болады: кез келген қызмет қауіпті болып саналады.
Батыс Сібір – Орал Поволжье (БСОП) өнімділік құбыры қоғам алдында мұнай және мұнай құбырларын тасымалдау нысандарындағы қауіпсіздіктің нағыз күйін ашып көрсетті. ТЖ кейін БСОП өнімділік құбырының нысаны шұғыл түрде тексеріліп, оған адамдар мен техниканың көбі жұмсалды.
Құбыр негізінен, тұрғын бөлімдерінің, жолдардың жанында ашылған – құбырдың жатыс орындары аспаппен анықталғаннан кейін шурфтар қазылды. Шурфтар алдын ала тексерусіз, анағұрлым толтырылған учаскелер туралы ақпараттың, Қызметтің мәліметтері және т.б. ескеруінсіз қазылды.
Шурфтағы құбырдың жалпы күйі оқшауламаны талдау негізінде (құбырдың металына тексеру актісінді барлау жасалмаған) жүргізілді. Тиімді аспаптардың жоқтығынан оқшауламаның күйі сараптама түрде бағаланды: сыртқы түрі бойынша; адгезия – жұлып алу әдісімен.
Сонымен, БСОП өнімділік құбырының тағдырының барлық мүмкін варианттары үш класқа бөлінеді: 1) нысанды пайдалануды жалғастыру (әрине, алынған тәжірибені ескеріп және бірқатар шаралардыорындау арқылы қауіпсіздікті жоғарлату, яғни өнімділік құбырын қайта салу, сонда мұнда жөндеу неғұрлым көп болған сайын техникалық жағдай да соғұрлым толық қалпына келіп, соғұрлым өнімділік құбырының қауіпсіздігі жоғарылайды), бұл концепция нысанның тоқтамауы оның қауіпсіздігі деген жалған ұйғарымға негізделеді; 2) нысанды пайдалануды тоқтату (ЖКСКФ-ны қотару үшін жаңа – қауіпсіз өнімділік құбырын жасау және өндірген жерде ЖКСКФ-cын (жеңіл көмір сутектерінің кең фракциясы) қайта өңдеу, сонда өндіріп қайта өңдейтін кешен жасалады), бұл концепция мұнай және мұнай құбырларын тасымалдау нысандарындағы жұмыс бағаланатын басты критерий – қауіпсіздік екеніне негізделеді; 3) бір қатар учаскелердегі нысанның пайдалануын қалпына келтіргеннен кейін жалғастыру, ал кейбір аса қауіпті учаскелерінде жаға құбыр жасау (адамы аз жерде және т.с.с.), бұл концепция алдында қарастырылған екеуіне қарағанда басқа болса да, жаңадан игерілген аумақта нысанның қауіпсіздігін қажетті деңгейде ұстап тұруға кепілдік бермейді.
Ұқсас өнімділік құбырында сызықты бөлікті жоғарлатылған қысыммен сынау ерекше ірі ақауларды анықтауға әкеледі. Бірақ объективті факторлардан сынау технологиясының жетілдірілмеуі, жергілікті жердің бедерінің лық толуы және сыналатын учаскелердің шамадан тыс ұзындығы (20 км) өнімділік құбырының элементтерін жүктеудің бірдей жағдайларын құруға мүмкіндік бермейді. Сонымен, σт тәртібінің кернеуіне дейін жүктелмеген шекті мәнге жетпеген және шекті ақаулар болашаққа құбырлардың бұзылуына ошақ айқындап анықталмайды.
Жалпы өнімділік құбырының қауіпсіздігін ұлғайтудың шаралар жоспары келесі жұмыстардың міндетті түрде орындалуын қарастыруы керек:
Бірінші конценцияда:
- автоматика және телемеханиканы енгізу;
- ерекше қауіпті жерлерде лупингтер салу (сонда жұмыстық қысым азаяды жіне өнімнің бұзылғанда істен шығады);
- трассаны қосымша секциялау (апат кезінде өнімнің ағып кетуін азайту үшін);
- беріктігі жоғары, ұзақ мерзімді жұмыс істейтін, сонымен қатар, тиімді электрлік жетекті (ерекше қауіпті учаскелерде қосымша – апаттық пневможетекті орнату) қолдану;
- құбырдың құрылымы бойынша рұқсат етілсе, периодты түрде болжау;
- қотару режимдерінің циклдерін азайту, мысалы, белгілі номограмма бойынша.
- математикалық модельдер және сәйкес шама-шарттар жөнінен ақпараттар негізінде құбырлардың техникалық күйін болжау;
- арнайы жасалған және барлық қызығушы жақтармен келісілген ЖКСКФ-ны техникалық пайдаланудың бекітілген ережелері бойынша пайдалану;
- құбырды қоршап тұратын ауалық бассейнінің күйін бақылайтын қызмет ұйымдастыру, берік газ талдағыштарын қолдану, қауіпті аймақтан адамдарды алып кетуді хабарлаудың қызметін ұйымдастыру;
- қосымша сорғы стансаларын салу (құбырдағы жұмыстық қысымды азайту үшін),