Мұнай-газ саласында қауіптілік идентификациялау бағалау
Қауіптілікті талдау әдістері былай бөлінеді.
- Қауіптілік көздерін идентификацияласу әдістері.
- Қауіптілік көздерін бағалау әдістері.
Қауіптілікті талдау әдістері мына мақсаттарда пайдалынылады.
- қауіпсіздік концепциясы құрастыруда (қауіптіліктің барлық көздерін идентификациялау әдісімен);
- әлсіз орындарды жою және олардың сенімділігіне қалай қауіпсіздік жүйесін оптимизациялау (қауіптілік көздерін бағалау арқылы күтпеген қолайсыз жағдайдың басталу ықтималдығы бойынша);
- қауіптілік потенциалын минималдандыруға арналған ұйымдастырушылық техникалық шараларды құрастыру (нәтижені бағалай отырып қауіптілік көзінің әсерінен).
Қауіптілік көздерін идентификациялау әдістері.
Қауіптілік көздерін идентификациялау үшін алдымен қалдықтарың қоршаған ортаға әсерін бағалай білу қажет. Үнемі лақтырылатын қалдықтың қоршаған ортаға әсерін бағалауда келесі қадамдар жасалған:
- Берілген мониторингтің қоршаған ортаға әсер ету көздерін жинауға негізделген қадам. Әртүрлі себептерге байланысты фактілік әсерді тікелей өлшеу мүмкін емес немесе көп уақытты және материалдық құралдарды қажет етеді. Сондықтан қоршаған ортаға фактілік әсерді бағалау үшін материалдық потоктың жалпыланған балансын анамездеу мәліметтерін немесе олардың өндіріске бүтіні мен қажет болатын жеке компоненттерін бағалау қажет.
- Концентрация өрісін қоршаған ортада таралуының теориялық және эмпирикалық теңдеулерінің көмегімен есептеуге негізделген қадам. Бұл кезде ұйымдастырылған қайнар көздер ескермейді және стехнометрлік тәуелділіктер қабылданатын алғышарттардың адекватты емес болуына байланысты қате болуы да мүмкін.
Қоршаған ортаға әсер ету көзі ретінде қалдықтар жатқан орындыь қарастырған жөн. Олардың қауптілігі ұйымдастырылғандығына және орналасу технологиясына тәуелді.
Қауіпсіздік тақырыбы ( 27-33) бойынша анализ нәтижелері бойынша, мүмкін болатын авариялық жағдайды идентификациялау үшін әртүрлі методика (әдістемелері) құрастырылуы қажет. Біздің жағдай үшін, яғни мұнай-газ өндірісінің технологиялық қондырғыларында қауіптілік көздерін идентфикациялау үшін түрлендірілген негізгі әдістерді сипаттап өтейін. Қауіптілікті анықтау үшін және стандартты процедураға сәйкес келмеушілікті анықтау үшін бақылау парақтары процесс бойынша, заттың сипаттамасы және т.б. бойынша құрастырылған сұрақтар жиынтығынан тұрады.
Әрбір тексеру қорытындысы бойынша стандартты процедураларға сәйкестігі туралы “иә” “жоқ” типіндегі шешім қабылданады.Әсерлеуді ұсынау матрица технологиялық процестегі қауіптілік көздерін идентифицирлеуге мүмкіндік береді, ол берілген технологиялық жүйеде кездесетін заттардың мүмкін болатын барлық теориялық бинарлық әрекеттесулерін ұсыну жолымен жүреді.
Мәселен, аппараттарға A,B,C,D,E,G,H,F заттарды үшін K матрицасы шына түрде болады: (4 сур.)
Әсерлеуді ұсыну матрицасы.
Әсерлеу матрицасын тұрғызу принципі бойынша технологиялық процесте кездесетін (мұнай, мұнай өнімдері, газ және т.б.конструкциялық материалдар) А-дан К-ге дейінгі заттар 1-1-і мен матрицада көрсетілгендей әсерлесуі мұмкін әрбір қара квадрат осы мүмкіндіктерге сәйкес келеді.
Бұл әдістеме заттардың қасиеттерімен байланысты қауіптіліктерді анықтауға мүмкіндік береді. Кемшілігі, мұнда бинарлық әрекеттесу ғана ескеріледі, ал көптеген қолайсыз реакциялар 2 немесе одан да көп заттар арасында өтуі мүмкін. Осы сұрақты шешу үшін көптік қатынасқа өткен жөн, олар тапсырманың шешімін күрделендіреді. Заттар арасындағы әсерлеуден бөлек, матрица «себеп-салдар» байланысын бейнелеу үшінде қолданылуы мүмкін.
Қабылдамау күйіне және олардың әсеріне анализ жасау, қызметтер қателігіне оқу әдісі және іске қосылуы кауіптілік көздерін идентификациялауда, әсер себебі мен қорғану шаралары арасындағы байланыстың болуымен технологиялық жүйедегі бұзылыстарды бағалауда қолданылады (30-33).
Бұл әдістер кезегімен келесі жағдайларда талап-тілектерден ауытқудың барлық түрлерін зерттейді:
- аппараттар мен приборларды іске қосуда (қабыл дамаған жағдай анализінде және олардың әсері );
- адам әрекеті кезінде (қызметкер қатесін анализдеуде);
- процесс параметрлері үшін (қауіптілікті оқу әдістеріне және іске қосу кезінде).
Жоғарыда келтірілген әдістері қауіптілік көздерін идентификациялаудың қолданыста өте қарапайым, әрі тұсінікті болып келеді, нәтижелерін де көз алдына келтіруге болады.
Олардың практикада пайдалануын қиындататын бұл әдістердің кейбір сипаттамалары мен және оларды қалпына келтіруге жасалған қадамдарды ұсынайық:
- әдістермен тек ертеден белгілі әдістер идентификациялануы мүмкін, мәселен, лабораториялық зерттеулерден, қауіптілік көздері; әдістер жеке қателерді ғана қарастырады себеп пен әсер арасында байланыс жоқ;
- зерттеу нәтижелерін салдық бағалау мүмкін емес (нәтижелер сапалы түрде бағаланады);
- анализ өткізуге өте үлкен шығын жұмсалады.
Келтірілген мәселелерді шешуге арналған мынадай шараларды келтіремін:
- қауіптілік көзінің жаңа түрлерін идентификациялануды мағлұматтарың базасын арнайы алгоритмін құру қажет;
- қате кешенін бағалау үшін және себеп пен әсер арасында байланыс орнату, қателер, себептер және әсерлер арасындағы коррекциялық байланысты анықтауға арналған қосымша зерттеулер өткізу қажет;
- тақ көптік теориясы әдісінің негізінде сандық баға алу үшін сапалық бағалау қажеттіліктерінің қызметін тұрғызу қажет;
- анализді өткізуге жұмсалатын шығынды азайту үшін анализдің қазіргі заманға әдістері мен құрамдарын пайдалану қажет, сонымен қатар зерттеуді жоспарлаудың математикалық әдістері негізінде өткізуді жоспарлау қажет.
6. Қауіпті өндірістік объектілерге (ҚӨО) өнеркәсіптік қауіпсіздік
Алдыға қойылған мақсаты жүзеге асырудың негізгі шарты – бұл мұнай газдың кәсіптерде, газ өңдейтін заводтар (зауыттар) табиғи газды, мұнайды және сұйық көмірсутектік шикізаттардың басқа түрлерін магистрал құбырларымен тасымалдау сенімді қаупі өндірістік объектілерге өнеркәсіптік қауіпсіздіктің жоғары деңгейлеріне жету.
Мұнай-газ объектілері әсіресе магистрал құбырларымен тасымалдау жұмыстарының ерекшелігі мұнда, яғни объект жұмысы жоспардан тыс кідірісі немесе кез-келген авария белгісі бір жағдайларда күтпеген сәтсіз нәтижеге әкеліп соғуы мүмкін.
Сондықтан мемлекеттік компанияның және қадағалау органдарының тапсырмасы болып, Мұнай-газ шығаратын кешен кәсіптік жүйе мен магистрал құбырымен тасымалдауға қол жеткізу жұмыстарының шекті тұрақтылығы.
Объект жұмыстарының қауіпсіздік көрсеткіштері Мұнай-газ компанияларының экономикасының жағдайына сәйкес келуі қажет.
Ұсақ кәсіпорындардың жергілікті қызығушылықтарын ескере отырып олардың қауіпсіздік мәселесіне жауапкершілікпен қарауын талап ету қажет. Қауіпсіздікті сапасы жағынан жоғарылату кезінде эффективті шаралар қабылдау үшін аппатың болуын немесе компанияда кезекті авариядан кейін қираған объектілерді қайта жасауға ресурстар болмай қалатын уақытты күтіп отырмау қажет.
Ресейде Мұнай-газ саласында ҚӨО-н қалыптастырудағы өнеркәсіптік қауіпсіздіктің қазіргі заманғы деңгейі ауыр сәтсіздіктерге әкеп соғатын авриялық объектілер көпшілігінің төзімсіздігінен байқалады. 1999ж. бастап Ресей Федерациясында Мұнай-Газ шығаратын облыстарындағы көрсеткіштері айтарлықтай өсті, шельфтер өткізетін аудандары белсене кірісті және магистрал құбырымен тасымалданатын мұнай мен мұнай өнімдерінің көлемі де біршама ұлғайды.
Әдетте, Мұнай-газ салаларының ҚӨО-н қалыптастырудағы өнеркәсіптік қауіпсіздікті қамтамсыз ететін сферада 1999-2004 жылдар аралығында, жағдайы жақсарды дейтіндей өзгерістер болған жоқ. Ресей бойынша жалпы алсақ, Мұнай-Газ компанияларында аврия жағынан және өндірістік жарақат алу жағынан жылдық көрсеткіш өзгеріссіз сақталуда (66-67 авария және қызметшілердің өнім жағдайына дейін жарақат алуы жағынан 36 жағдай болған).
Мұнай-газ компаниялары кәсіптік жүйенің және магистрал құбырымен тасымалдаудың қауіпсіздігін жоғарылатудың орта мерзімдік бағдарламаларын жасап, жүзеге асырып жатқанда қолайсыз тенденциялар да бірге дамып отырады.
Компания өз объектілірінің техникалық жағдайын бақылау бойынша жұмыстар өткізуге, капиталдың ремонт пен реконструкция жасауға, өнеркәсіптік қауіпсіздіктер бойынша және өнеркәсіптік қауіпсіздігі жағынан заңмен қадағалайтын басқа да шаралар декларациясын жасауға аса көп құрал- жабдықтар жұмсайды.
2004 жылы мұнай-газ кешенінің және көшірсутен шикізаттарын магистрал құбырымен тасымалдаудың ҚОО-де болған авариялар (аппаттар) көмірсутек шикізаттарын тұтынушыларға таратудың сәтсіз оқиғаларға әкеп соғуы мүмкін екендігін байқатты.
Кәсіпорындағы апаттарды жоюдың негізгі бағыттары. 2003-2004 жылдарда мұнай-газ салалары жұмыстарының қорыттуысы бойынша мұнай және газ өнеркәсіптерін қадағалау жағынан басқаратын Ресей Госгортехнадзор ауыр жағдайларға әкеп соғатын апаттардан кілттік объектілердің қорғалуына ерекше көніс бөлді.
Қайғылы жағдайға дейін қаупсіз саналған объектідегі апаттардың күтпеген жерден пайда болуы критикалық орын мен учаскельдың өз уақытында анықталмағаны туралы шешімін таппаған мәселелердің бар болуы жайлы мәлімет береді. Алдыңғы кезекте мына 2 бағытты бөліп көрсеткен жөн.
1.Объектінің қауіпсіз жұмысының көрсеткіштерінің әрі қарай дамыту. Басқаша сөзбен айтқанда объектінің қауіпсіз жұмысының қолданылатын көрсеткіштері істің шын мәніндегі жағдайын бейнелейді. Егер қазіргі кездегі тіркелген авариялардың қауіпсіздігі жағынан қарайтын болсақ, онда объектілердің қауіпсіздігі екі жыл ішінде бірнеше есе артуы да мүмкін. Мәселен, 2001 жылы Башқұрт Республикада магистралды құбырында екі авария тіркелсе, ал 2002 жылы ешқандай авария болмаған,Пермь облысында 2001 жылында, әрине, қауіпсіздіктің мұндай көрсеткіштері істің жағдайын объективті бағалау болып есептелмейді, регинодың деңгейде жағдайдың әрі қарай дамуын дәл болжауға да мүмкіндік бермейді.
2. Авария және өлімді қауіпі бар жарақаттар жағдайы себебін тергеуде сауатты түрде жүргізу. Аварияның қайталану кезіңде алдын алу бойынша қолданылған шаралардың эффективтігін арттыру. Аварияның себебі тергеу материалдарын (мағлұматтарын ) талдау кезінде трагедиялық жағдайдың даму себебін құратын комиссия болған аврияға кінәлі адамдардың тобын оңай анықтап, ережелер мен нормалар тупалы қойылған талаптар тізімін дұрыс орындамау себебін осындай аварияға ұшырады деп мәлімет береді. Бақытсыз жағдайлардың осылайша тез тергелуі нәтижесінде, кінәлілік деңгееі жұмысты орындаушылармен және олардың жетекшілерімен , олар өз әрекеттерінің құрбаны болып кетуі де ғажап емес. Кейбір мәліметтерге қарасақ, көптеген жағдайларда жұмыстың қауіпсіздігіне жауап беретін жетекшілер орындаушылармен қауіпті жұмыс барысында оның істелуі кезіңде бұл орында болмайды немесе зақымданған адамның бірі болады.Аварияның қайталуының алдын-алу бойынша ұсыныстар тізімі қызметкерлерді қайта даярлау, диагностикалаубойынша қосымша жұмыстармен,оларды қайта аттестациялаумен шектеледі, және арнайы мәселелерге көңіл аудармайды. Компания өзі жағынан аварияға кінәлі адамдарға жұмыстан шығару секілді шаралар қолданады. Авария себебін тергеудегі мұндай қалыптасқан жүйенің кемшілігі қызметкерлерге деген комиссия жұмысының айыптау бағытты және көптеген жағдайда ескі болып есептелік талаптар мен ережелерге толық сенуі болып табылады. Комиссияның авария немесе бағытсыз жағдайдың себебі ретінде нормалардың дұрыс еместігінен деп шешкен кезі болмаған.Сонымен бірге көптеген нормалар 30 жыл бұрын құрастырылған, объектілер мен қызметкер менталитетінің қазіргі заманға бейнесіне сәйкес келмейді. Кейбір қатайған талаптарды сақтап отырсақ авариялық жағдайға әкеп соғуы мұмкін. Өкінішке орай, сонғы 20 жылда нормаларды сапалы түрде қайта мәселесі әлі шешімі таппады.