Болжау процесінің негізгі кемшіліктері мен оларды анықтайтын факторлар
1.Болжамдаудың нәтижелерін кейін практикалық жұмыста пайдалана алу үшін нәтижелерге қойылатын талаптарды анықтап алудың маңызы зор. Ол үшін: 1) әртүрлі болжамданатын проблемаларды шешудің нәтижелерін ақиқат мүмкіндіктермен келісімін қамтамасыз ету, 2) болжаудың түріне байланысты (қысқа, ұзақ, т.б.) ұйымның, аймақтың, саланың қызмет етуінің басты бағыттарын анықтау, 3) әрекет стратегиясын таңдау, 4) әлеуметтік-экономикалық қызметтің әртүрлі бағыттарындағы басқа болжамдардың нәтижелерін салыстыру, 5) бұл нәтижелердің келісу мүмкіндігін тиімді тәсіл табу мақсатында анықтау, 6) ақиқат экономикалық мүмкіндіктерді есепке алу және осы негізде болжамдау нәтижелерін пайдаланудың варианттарын табу қажет. Бұл принципалды маңызды ережелер болжау нәтижелеріне бұдан да деталды талаптардың болуын жоққа шығармайды, олар тек есепке алу міндетті болып саналатын бірқатар аспектілерді ғана анықтайды. Сөйтіп, болжам нәтижелеріне қойылатын талаптардың қатарына төмендегілер де кіреді:
-болжанатын оқиғаны пайдаланудың сферасын анықтау ( мысалы, инновациялық білім беруге негізделген жаңа оқу орнын ашу); болжанатын оқиғаның басқа процестер мен жүйелермен сандық және сапалық байланыстарын, олардың өзара әркеттесуі мен өзара ықпалдасуын анықтау;
— болжанатын оқиғаның ең ерте және ең кеш ықтималдық мерзімін, сондай-ақ бұл мерзімді «жылдамдата» және «баяулата» алатын факторлар мен шараларды анықтау;
-зерттелетін сфера мен мүмкін оқиғалардың дамуының негізгі тенденцияларын, болжанатын проблеманың шешіміне ықпал ете алатын, берілген уақыт интервалын өзгерте алатын негізгі тенденцияларды анықтау;
-мақсатты нақты қою ( егер зерттеудің бірінші кезеңінде болжамды жасаушылар алдындда нақты мақсаттар мен міндеттер нақты қойылмаса, онда қажетті нәтижелер де болмайды. Нақты қойылған мақсат зерттеудің бағыттылығы мен тиімділігін анықтайды);
-әлеуметтік болжамдардың сенімділігіне әсер ететін бірқатар принциптерді ( жүйелі көзқарас, варианттық, тиімділік, верификациялау) сақтау қажет.
2.Болжамдау нәтижесін көрсету төмендегідей формаларда көрінеді:
— зерттеліп жатқан сала бойынша отандық және шетелдік жетістіктердің көрсеткіштерін салыстыру;
-халықты қолдау, әлеуметтік қорғаудың тиімділігінің көрсеткіштері;
-күтілетін көрсеткіштер;
-ресурстарды, олардың түрін бөлу варианттары, адрестік көмек көрсеткіштері;
-өкімет, әкімшілік, т.б. ұйымдар қабылдап отырған шаралардың әлеуметтік салдарларын бағалау көрсеткіштері;
-салынып отырған қаржы мен басқа да финанстық шаралардың тиімділігін бағалау көрсеткіштері;
-зерттелген әдісті басқа аймақтар мен практиканың басқа сфераларына қолдану мүмкіншілігін бағалау көрсеткіштері;
-локальды әлеуметтік проблемаларды шешуге арналған мүмкін финанстық ресурстарды анықтау көрсеткіштері.
3. Болжамның тиімділігі мен сенімділігін көптеген факторлар анықтайды, олардың ішіндегі ең маңыздылары:
-зерттелеген жүйенің негізгі элементтері мен факторларын таңдау, әлеуметтік сферадағы олардың ролі мен маңыздылығын анықтау;
-негізгі тенденцияларды (траектория) талдау негізінде зерттелетін процестердің дамуын анықтау (жұмыссыздық, әлеуметтік қорғау, студенттердің жағдайы);
-бұл тенденциялардың болашақтағы эктраполяциясына назар аудару (бұрынғы заңдылыққа есепке алу арқылы, болашаққа қарау, бір бөліктегі қорытындының екінші бөлікке әсер ету жағдайын қарастыру);
— қазіргі әлеуметтік процестердегі болашақ траекториясының синтезі;
-қоғамдық қызметтің басқа сфераларындағы болжамдармен интеграцияның болуы;
-тұтас, сондай-ақ жеке процестер мен бағыттар бойынша көп деңгейлі кешенді болжам жасау;
-болжамды үздіксіз түзетіп отыру.
Болжамның сенімділігінің негізгі шартына мыналар жатады:
-талдаудың тереңдігі мен обьективтілігі;
-нақты жағдайларды білу;
-материалдарды өңдеуде және өткізуде жылдамдық, шапшаңдық, хабардарлық, істі терең білушілік, өйткені болжамдауда статистикалық материалдардың мәлімет банкінің, ақпараттардың ерекше маңызы бар.
Болжамдауда теориялық-методологиялық тұрғыдан бірқатар маңызды ережелерді есепке алу қажет, атап айтсақ:
-әлеуметтік процестерді обьективтік реалдылық ретінде қабылдау;
-зерттеуге жүйелік, тұтас тәсілді қолдану;
-зерттелетін прцестегі тарихи детерминизмді, яғни себеп-салдарлық шарттарды мойындау.
Енді болжау нәтижелерін зерттеудің техникасын қарастырайық. Маңызды практикалық проблемалардың бірі болжаудың ең құнды нәтижелерін өмірге енгізу болып табылады. Бұл қызметтің негізгі бағыттары:
-тиісті мекеме, ведомстволарды бағдарлама, жоба, концепция жасау үшін қажетті материалдармен қаруландыру;
-тиісті комиссилар мен комитеттермен болжамдар конкурсын өткізу.
4. Прогностикалық қызметтің деңгейін талдай отырып, болжамның тиімділігіне, оның сапалық сипатына ықпал ететін факторлар көп екендігін есепке алу қажет. Принципті, методологиялық сипаттағы, күрделілігі жоғары факторлар бар Бұл ең алдымен модел, болжам және олардың нәтижесін жасағанда әлеуметтік-экономикалық және рухани-идеологиялық аспектілердің өзара байланыс ерекшеліктерін есепке ала білу біліктігі.
Ұйымдастыру сипатындағы кейбір кемшіліктерді қызметкерлердің екі тобына таңуға болады: 1) модель мен болжамды жасаушылар; 2) зерттеу нәтижелерін іске асыруға әрекет жасаушылар.
Болжам жасаушылардың, эксперттердің жоғары кәсіби деңгейінің болмауы, бір не басқа модель мен болжам тапсырыс берушілердің қызығушылығымен жасалып жатқанына қарамастан, олардың позициясы туралы хабарсыз болу көптеген жағымсыз сәттерге ұрындырады, олардың негізінде төмендегідей қорытындылар жасауға болады: 1) болжамдық есептерде суреттеуші-ақпараттық материалдар көлемінің процессуалдық мазмұнға сәйкес келмеуі (90% дейін). Нәтижесінде болжамдаудың шаралары, ақпараттарды өңдеу процедурасы, пайдаланылған деректер туралы өте маңызды ақпараттар ретроспекциямен салыстырғанда өте аз көлемге ие болады; 2) көп жағайда басты назар болжамды жасау процесінің зерттеушілік әдісіне аударылып, сыртқы қоршау деп аталатын әртүрлі факторлардың өзара байланыстарының болжамдық фонын талдауға аз аударылады; 3) болжамды жасау мақсаты айқын анықталмайды, бұл болжамның ретроспекция да, қорытынды да кезеңінде обьектіні суреттеуде ғылыми-ақпараттық құндылығы жоқ факторлар мен жағдайларды тартуға әкеледі; 4) билік өкілдері тарапынан волюнтаристік ұмтылыстардың көрінуі, яғни ғылыми ұсыныстарды елемеу, оларды өз ұстанымдарымен ауыстыру немесе өмір сүріп тұрған шетелдік моделдерді елімізге қажетті талдаусыз енгізу. Мысалыға, шетелдік демократия мен экономиканы сол күйінде өзімізге көшіру, біздің дәстүрлі қалыптасқан экономикалық ерекшеліктерімізге, рухани – адамгершілік атмосферамызға сәйкес келмейді.
Әлеуметтік процестерді болжамдауда кездесетін негізгі қателіктерге тоқталсақ, оларды төмендегідей көрсетуге болады:
-болжам мен ретроспективті бағыттылықтың арақатынасының болжамнаң пайдасына шешілмеуі;
-сыртқы ортаның болжамдық фонын, ықпал ететін факторлар мен процестерді жеткілікті түрде қарастырмау;
-методикалық және процедуралық аспектілердің толық жасалмағандығы;
-ақпараттар көлемінің шектеулігі;
-болжамдау процесінің тиісті ұйымдастырушылық-құқықтық негізінің болмауы;
-болжамдау методологиясының, теориясының ғылыми тұрғыдан әлсіздігі.
Болжамды ақпараттық қамсыздандырудың кемшілігі ең алдымен тар ведомстволық мәліметтерді есепсіз, салыстырусыз, аралас салалар бойынша тұтас ақпараттарды салыстырып қарамай пайдалануда жатыр.
Болжамдау процесінің тиісті ұйымдастырушылық-құқықтық негізінің болмауы тиісті деңгейде болжам жасауға ғылыми қызметтің әртүрлі саласындағы мамандарды тартға мүмкіндік бермейді, дегенмен қазір «Уақытша творчестволық коллективтер» құрылып жатыр, оның құрамы әртүрлі қызмет саласындағы, бірақ кәсіби өзара әрекет жасаушылармен толығып отыр.