Қаржы жүйесi және мемлекеттiң қаржы саясаты.
Қаржы – бұл қоғамда қалыптасқан экономикалық қатынастар жүйесiндегi ақша құрылысы қорының қалыптасуы, бөлiнуi, қолданылуы.
«Қаржы» терминi ақшалай түрдегi қоғамдық өнiмдi бөлумен байланысты экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды және де латынның «finis» сөзiнен шыққан, аудармасы «соңы, төлемақы соңы» деген мағынаны бередi.
Бiрақ та, кез келген ақшалай түрдегi операция немесе келiсiм қаржылық операцияға жатпайды, өйткенi ақша қоғамдық өнiмнiң бүкiл құнының қозғалысын бейнелейдi.
Сәйкес ақша құралдарының қорын құруға және пайдалануға мүмкiндiк беретiн қаржылық қатынастардың және оларды реттеушi инструменттердiң жиынтығын қаржылық жүйе деп атаймыз.
Қаржы келесiдей қызметтердi атқарады: топтастыру, реттеушiлiк, бөлу және бақылау қызметтерi.
Қаржы қатынасының тұлғалары болып мемлекет, фирма, түрлi бiрлестiктер, ұйымдар және жеке азаматтар табылады.
Қаржының құрамы үш бөлiктен тұрады:
1. Халық қаржысы, яғни жанұяның алғашқы табысы, мемлекеттiк мекемелердiң көрсеткен қызметтерi үшiн төлемақы төлеу, салық төлемдерi, банктегi жинақ ақшалары және т.б.
2. Орталықтанбаған (мемлекеттiк емес) қаржы, яғни кәсiпорын, фирма, сала, бiрлестiктердiң қаржылары. Бұл қаржы жүйесiнiң негiзi болып табылады, өйткенi мұнда ұлттық табыс жинақталады.
3. Орталықтанған (мемлекеттiк) қаржы. Ол мемлекеттiк несие, мемлекеттiк және жеке мүлiктiк сақтандыру, мемлекеттiк бюджет қаржыларын қамтиды.
Мемлекеттiң қаржы жүйесiндегi негiзгi орынды мемлекеттiк бюджет алады. Ол арқылы жалпы ұлттық өнiм бөлiнедi.
Бюджет – бұл табыс пен шығыстың тепе-теңдiгiн көрсететiн баланс.
Бюджеттiк жүйе – күрделi жүйе, оның құрылымы елдiң мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық құрылымына байланысты болады.
Мемлекеттiк бюджет дегенiмiз мемлекеттiң аппаратын, қорғаныс күштерiн және әлеуметтiк-экономикалық мәселелерiн шешу үшiн мемлекеттiң ақша ресурстарының орталықтандырылған қоры. Ол экономиканы реттеудiң күштi тетiгi болып табылады.
Бюджеттiң негiзгi табыс көздерi мыналар: фирма табысына салынатын салық, жергiлiктi салық, сатудан түскен табысқа салық, бюджеттiк емес түсiмдер және т.б. Ал, шығыс көздерi қоғамдық-мәдени бағдарламаларды, ҢЗТКЖ, мемлекеттiк қорғанысты және басқаруды қаржыландыру, несие берудi қамтиды.
Бюджеттiң шығыс бөлiмiнiң табыстан артып кетуi бюджет тапшылығына алып келедi. Ал, ол мемлекеттiк қарызды туындатады. Мемлекеттiк қарыз екi түрге бөлiнедi: iшкi және сыртқы. Мемлекеттiң негiз табыс көзi – салық. Салықтың пайда болуы мемлекеттiң тарихи пайда болуымен байланысты.
Салықтың түрлерi екi сипаттама бойынша бөлiнедi:
1) Салық ставкасы бойынша;
2) Төлеу қабiлеттiлiгi бойынша.
Салық мөлшерi мен салық кiрiсiнiң арасындағы байланысты Лаффер қисығы арқылы бейнелеуге болады.
Фискалдық саясат мемлекеттiң экономикаға әсер етуiнiң негiзгi құралы болып табылады. «Фискал» сөзi латын тiлiнен шыққан, аудармасы «қазына» ұғымын бередi. Фискалды саясат екi бөлiмнен құралады:
1) тауар мен қызметтердi сатып алу бойынша үкiмет шығындары;
2) нарықты экономиканың тұрақты iс-әрекет етуiн реттеуге бағытталған мемлекеттiк шығындар.