Қазақ тіліндегі орфографиялық және орфоэпиялық нормалау
Қоғамда өмір сүретін адамдар айтайын деген ойын бір-біріне ауызша да, жазба түрде де жеткізе алады, яғни тілдік қатынас ауызша және жазбаша жүзеге асады. Ал жазбаша, ауызша қатынастар жетіліп, кемелденіп әдеби тілдің көрсеткіші дәрежесіне жету үшін нормаға түсуі қажет. Норма – белгілі бір жүйе, заңдылыққа негізделген бірізділік. (N2 әд: 162-бет)
Норма- тіл мәдениетінің өзегі. Ол тілдің жүйесі мен құрылымына иек артады. Тілдік жүйе дегеніміз тілде бар үлгілердің, қолданыс типтерінің (түрлерінің) белгілі бір тәртіппен келуі, ал тілдік құрылым дегеніміз осы жүйенің іске асқан (көрінген) материалдық мүмкіндіктері.
Норма – негізінен тілдің өзі ұсынған тәртіп, нормалану – сол тәртіптерді тілдің өзінің қалыптастыруы (N 1 әд: 7-бет).
Т: Норма жөнінде арнайы лингвистикалық сөздіктердегі анықтаманы қарап, салыстыру.
Норма – наиболее распространенные из числа сосуществующих, закрепившиеся в практике образцового использования, наилучшим образом выполняющих свою функцию языковые (речевые) варианты (N 7 әд: 210-бет).
Норма – (үлгілі қолданылып, өзінің) қатар өмір сүргендердің арасынан (кеңінен, көп таралған), өзінің қызметін дұрыс орындаған, тәжірибеде үлгілі қолданылу жөнінде бекітілген тілдік варианттардың неғұрлым кеңінен, көп тараған түрі (қазақша аудармасы).
Жазу кезінде әріптері тіл дыбыстарын неғұрлым дәл беретін графикалық жүйе соғұрлым жетілген болып есептеледі.
Жазудың шығуы, оның қалыптасу, даму кезеңдері т-ы К.Ахановтың «Тіл білімінің негіздері» еңбегінде жақсы, егжей-тегжейлі айтылған. (N 3 әд; )
Әлемде 3 түрлі жазу жүйесі кең тараған: латын, кириллица және араб жазулары. Бірақ бұлардың ешқайсысы да мінсіз графика емес. Себебі оларда дыбыс пен әріптің, әріп пен дыбыстың сәйкестігі қамтамасыз етілмеген. Ағылшын тілінде 46 фонеманы беру үшін 26 әріп, түрлі 118 графема пайдаланылады (графема-тілдің графикалық жүйесіндегі ең кіші единица).
Т. 1. Қазақ жазуының тарихы туралы мәлімет, толыққанды ақпарат жинау
2. Алфавит, оның практикалық мәні
3. Латын алфавитіне көшудің артықшылығы мен олқылығы (пікірталас)
Әріп пен дыбыстың арақатынасын шатастыруға болмайды. Сөздің өмір сүру формасы – дыбыс. Ал сол дыбысты бейнелеу үшін берілетін шартты таңба әріп деп аталады. Бір дыбыс әр тілде әртүрлі таңбалануы мүмкін (и, і).
А.Байтұрсынов дыбыс пен әріптің арақатынасы туралы былай дейді: «Дыбыс таңбасын қарып деп атаймыз. Сондықтан жазған сөз ішінде пәлен қарып бар дейміз. Дыбыс пен қарып екеуі екі басқа нәрсе. Біріне бірін қатыстырып, шатастырмасқа тиіс. Дыбыс – естілетін, көзге көрінбейтін нәрсе, қаріп – көрінетін, естілмейтін нәрсе» (Тіл – құрал)).
Әріп пен дыбысты шатастыруға болмайтыны белгілі. Әріп кейде жеке дыбысқа сәйкес келсе (о, ө, т, д), кейде бір әріп (я+йа) ю-йұу, т.б.), кейбір әріптердің дыбыстық мәні болмайды (ь, ъ). Дыбыстар – тілдің мағыналық единицалары сөз бен морфемаларды құрастыратын материалдар.
Орфография сөздің графикалық бейнесінің қолайлы әрі қонымды болуының (негізгі) жалпы принциптері мен жеке ережелерін жасайды. Әріптердің қолданылуын орфграфия белгілейтін ерекше ережелер реттейді.
Орфография қамтитын мәселелер:
1) Жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи жүйесі;
2) Біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы.
Ережелер жүйесі айқындайтын мәселелер: 1) дыбыстарды әріптермен беру, 2) сөз және оның мағыналы бөлшектерін жазу; 3) сөздерді бірге, бөлек және дефис арқылы жазу; 4) бас әріпті пайдалану; 5) тасымалдау сияқты мәселелер.
Орфографиялық принцип бір сөз екі түрлі не одан көп түрде жазылған жағдайда соның біреуін таңдап алуды айқындайды. Осы принциптердің негізінде орфографиялық ережелер жасалады.
Орфографияның негізгі принциптері:
І. Морфологиялық – сөздердің морфологиялық құрамын ескеріп, морфемалар (сөз және қосымша) құрамында болатын дыбыс алмасуларын елемей, бастапқы қалпын сақтап жазу: жан, жамбайды, жаңғанда – жан –жанбайды, жанғанда (ортақ түбір «жан» сақталып жазылады). Жаз, жасса, жашшы, жаз, жазса, жазшы.
ІІ. Фонетикалық принцип – сөз айтылауын сақтап жазады.
ІІІ. Дәстүрлі принцип – сөздің бір кезде жазылып, қалыптасқан, дәстүрге айналған түрін сақтап жазу: хат, хатар, халық, қаһар, Гауһар, жаһан, т.б.
ІҮ. Дифференциялаушы – дыбыстық құрамы бірдей сөздерді бір-бірінен орфографияның көмегімен айыру. Қас-дұшпан – хас сұлу; қызыл алма – алшаны алма, қал-осында қал, хал-жағдай, т.б.). Қазақ тілінің негізгі принципі – морфологиялық.
Ұлттық тілдің емле нормалары көпшілікке ортақ әрі міндетті сипатта болуы шарт.
Емле ережесі бойынша «біріккен сөздер бірге немесе қосылып жазылады» деген бап бар. Ереже бабы айқын, анық айтылған. Ал бірақ бөлек және бірге жазылатын сөздер – қазақ емлесіндегі ең бір қатесі көп, қайшылығы мол, қиын бөлек болып отыр. Жазба дүниені көп оқитын адам сауатты жазады, дейді Р.Сыздық (N ; 182-бет). Олардан атүсті, атсалысты, алқызыл деп жазылғандарды оқи-оқи, көз алдында бұл сөздердің осылайша қосылып жазылған таңбалары санадан тыс түрде сақталып отырады.
Орфографиялық нормаларды нормаға айнадырып, тұрақтандыруда ғылыми пікірталастар да жоқ емес. Бірқатар фонетист ғалымдар қазіргі емле ережелеріміз қазақ тілінің үндестігі заңын бұзып барады, екінші, үшінші буындарда езулік і, ы әріптерін (құлын, күміс) жазу тілімізге тән ерін үндестігін жойып келеді, сондықтан түбір сөздің өз ішінде де, қосымшаларда да ерін үндестігін сақтап құлұн, құлұнұм, кұміс, күмүстү деп жазу керек, қазақ тілінің буын үндестігі деп аталатын фонетикалық нормасын жазуда да сақтау керек, ол үшін төл сөздерді де, кірме сөздерді де тұтас не жуан, не жіңішке дауыстылармен таңбалауы керек (кітәп, қызмат, тәкәппар, көзәйім, атпан келдік, т.б.) деген пікірлер айтылып келеді. Бірақ кез келген идеяны (сөздің дыбысталуы мен жазылуын бірдей үйлестіру арқылы қазақ тілінің фонетикалық табиғатын сақтау керек» деген) жүзеге асыруда көлденең тұратын объективті факторлар бары аян. Егер қазақ тілі ешбір кірме элементтерсіз жалаң өз сөздерінен ғана құралатын болса, бір сәрі, ал кірме сөз, кірме жұрнақ дегендер қазақ тіліне тән варианттарсыз болып келеді. –Мысалы, -қор, -паз, -қой жұрнақтарының жіңішке варианттары да, қатаң-ұяң дауыссыз болып құралатын варианттары жоқ. Ал әсемпаз, сәнқой, өнерпаз, әуесқой дегендерді санқой, асампаз, онерпаз, ауесқой деп айту дұрыс па?
Ауызша әдеби тілге қойылатын басты талап – сөйлеу актісінде сөздерді дұрыс дыбыстау, дұрыс айту. Бұл нормаларды ғылымда орфоэпиялық нормалар деп атайды.
Орфоэпиямен орфоэпияның бір-біріне ұқсас жақтары бар: екеуі де практикалық-қолданбалы сала, ережелерге сүйенеді, жалпыға ортақ болады, міндетті болады. Айырмасы – сөздерді дұрыс жазуға арналған орфоэпиялық ережелерді өзіміз жасаймыз, ол жазу таңбасы өзгерген сайын жаңадан түзіліп, оның өзі уақыт озған сайын жетілдіре түсу мақсатымен өңделіп, толықтырылып отырады. Ал сөздерді дұрыс дыбыстау нормаларын біз жасаймыз, ол қазақ тілін қолданушылардың ұрпақтан-ұрпаққа көшіп, жалғасып отыратын ежелгі тәртібі, тілдің табиғи құбылысы. Ол нормаларды емле ережелері секілді әлсін-әлсін өзгерте алмаймыз.
Орфографиялық норма — өнеркәсіп, Қазақстан, келе қалуы, орфоэпиялық норма — өнөркәсіп, Қазағыстан, келеғалды.
Орфоэпиялық нормаларды сөз еткенде, алаңдататын жайттар баршылық. Олар:
1. Жазу мен сөзді дыбыстаудың бір-біріне қатысы, әсері;
2. Орфоэпияға әлеуметтік көзқарастың қалыптаспай келе жатқандығы;
3. Орфоэпия нормаларын үйрету, насихаттау жұмыстарының әлсіздігі;
4. Қазақ орфоэпиясы бойынша ғылыми-зерттеулердің кеш қолға алынуы.
Түйін – қазіргі қазақ орфоэпиясы нормаларын реттеп баяндау, ережелерін түзу сияқты атқарылған істер бар, бірақ бұл нормалардың кодификациясы лі жоқ, яғни ол заңдылықтар заңдастырылып тұрақтандырылған жоқ.