Экономикалық өсу, оның мәнi, мақсаты мен типтерi және үлгiлерi.
Экономикалық өсу ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң болуымен тұсiндiрiледi. Жыл сайынғы қоғамдық өнiм көлемiнiң өсуi ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң экстенсивтi типiне негiзделе дамиды. Экономикалық өсу бiрқатар факторларға байланысты: табиғат ресурстарының саны мен сапасына; еңбек ресурстарының саны мен сапасына; капитал ресурстарының саны мен сапасына; капитал ресурстарына, инвестиция, қолда бар технологияға. Экономикалық өсудiң типтерi: экстенсивтi және интенсивтi. Экстенсивтi типте өнiм шығаруды екi есеге арттыру ұшiн, жұмыскер саны және өндiрiстiк қорлары екi есе ұлғаю қажет. Интенсивтi типте осындай нәтижеге жұмыс кұшiн және өндiрiстiк қорларды дұрыс қолдану арқылы қол жеткiзумен ерекшеленедi. Экономикалық өсудi өлшеудiң көрсеткiшi: жалпы iшкi өнiм (ЖIӨ) немесе жалпы Ұлттық өнiм (ЖҰӨ) немесе ұлттық табыс (ҮТ) болып табылады. Экономикалық өсу абсалюттiк және салыстырмалы мөлшерде өлшенедi. Экономикалық өсуге әсер ететiн жанама факторлар: жалақы, жинаққа бейiмдiлiк, мемлекеттiң фискальды саясаты.
Теңгерiмдi экономикалық өсу – ұлғаймалы ұдайы өндiрiстiң экстенсивтi және интенсивтi типтерiнiң қатар жүруiмен тұсiндiрiледi. Теңгерiмдi экономикалық өсудiң негiзгi үлгiлерi: теңгерiмдi экономикалық өсу тұрақсыздығы және оған мемлекеттiң араласу қажеттiгi.
Экономикалық өсу экономиканың бiр қалыпты алға қозғалысын және оның әлеуметтiк-экономикалық прогресiн көрсетедi. Мұндай прогрестiң жалпы критерииi өндiргiш күштердiң даму деңгейi болып табылады.
Экономикалық өсудiң қазiргi типiнiң өзiндiгi ерекшелiгi мынамен байланыстырылады: оның артта қалуы ХХ-шы ғасырдың 50-шы жылдары басталған ғылыми-техникалық революция дамуымен сәйкес келдi.
Экономикалық өсудiң жаңа сапалық белгiсi – өндiрiстiң прогрессивтi құрылымының құрылуымен, ғылымды қажет ететiн салалардың үлес салмағының артуымен түсiндiрiледi. Экономика өсуiнiң қайнар көзi – экономикалық ресурстар, экономикалық мүдделер мен ынталандыру жатады. Экономикалық өсудiң сапалық жаңа типiнiң негiзгi қайнар көзi – экономикалық саясат және ол қоғамдағы мәуелеп тұрған тұтыныстарды дөп көрсетедi. Экономикалық өсудiң сапалық жаңа типiнiң түпкi мақсаты адам болып табылады.
17. қорлану, тұтыну, жинақтау.
Экономиканы зерттеудiң негiзгi әдiсi тепе-теңдiктiк талдау әдiсi болып табылады. Ол табыс пен шығынның, яғни жиынтық ұсыныс пен жиынтық сұраныс арасындағы тепе-теңдiкке негiзделген.
Макроэкономика деңгейiндегi тепе-теңдiк мәселесiн зерттеумен классиктер де, неоклассиктер де айналысқан.
Экономикалық теорияда макроэкономикалық деңгейдегi тепе-теңдiктi бейнелейтiн екi графикалық кескiндеме (моделдер) бар:
1) «ұлттық табыс – жиынтық шығындар» моделi.
2) «жиынтыққсұраныс – жиынтық ұсыныс» моделi.
Маңызды агрегаттық көрсеткiш болып, жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныспен бiрге жинақталған тұтыну табылады.
Тұтыну – басты жинақталған шығыннан тұрады. Тұтынудың негiзгi көзi – табыс. Табыстың қалған бөлiгi қор жинауға кiредi.
Қор жинау (қорлану) – бұл тұтынылмайтын табыстың бөлiгi.
Тұтынудың да, қор жинаудың да белгiлi бiр шегi болады. Тұтыну сияқты, қор жинау да табыс деңгейiне тiкелей тәуелдi және сол факторлардың әсер ету ықпалы байқалады.
Табысы ортаңғы деңгейден жоғары семьялар (табысты семьялар) қор жинайды. Кедей семьялардың қор жинауы оларға қарағанда аз болады, ал ең кедей семьяларда «нольдiк» қор жинау болады. қарызға өмiр сүретiндерде – терiсқор жинау болады. Қор жинауға қарағанда тұтыну барлық семьяда болады. Ал, оның төменгi деңгейi кұн көрiс деңгейiнен түспеуi керек. Тұтыну ағымдағы қажеттiлiктердi қанағаттандырса, қор жинау келешектегiлердiқанағаттандыруға арналады.
Д. Кейнстiң «жалпы психологиялық заңына» сүйенер болсақ, «… Адамдар, табыс мөлшерлерiнiң өсуiне байланысты өз тұтынуларын да арттыруға бейiм келедi, бiрақ табыстың өсу деңгейiнен төмен деңгейде».
Мұны түсiну үшiн «тұтынуға және қор жинауға деген шектi бейiмдiлiк» ұғымдарымен танысу керек.
Тұтынуға шектi бейiмдiлiк деп тұтыну мөлшерiнiң өзгерiсiнiң өзi туындататын табыс мөлшерiнiң өзгерiсiне қатынасын айтамыз. Мұнда табыс мөлшерiнiң өсуi шығын мөлшерiнiң өсуiнен жоғары болады. Табыстың өсуiмен адамның тұтынуы да, қор жинауы да арта түседi.
қор жинауға шектi бейiмдiлiк деп қор жинау өзгерiсiнiң табыс мөлшерiнiң өзгерiсiне қатынасын айтамыз.
Тұтыну мен қор жинауға басқа да факторлар әсер етедi. Атап айтқанда: байлық, баға деңгейi, күту, салық салу және т.б.
Байлық семьяда қаншалықты мөлшерде жинақталса, соншалықты тұтыну мөлшерi көп, ал қор жинау мөлшерi аз болады.
Баға деңгейiнiң көтерiлуi тұтынуды азайтады және керiсiнше.
Бағаның өсуi мен тауар тапшылығы кұтiлетiн болса, онда тұтыну өседi де қор жинау төмендейдi. Онда адам қажетiнен көп мөлшерде алады, болашақтағы жоғары бағадан сақтанады.
Салық салу тұтынуды да, қор жинауды да азайтады және де салық түске, керiсiнше олардың мөлшерлерiн арттырады.
Инвестиция деңгейi қоғамдағы ұлттық табысқа көп әсер етедi. Оның негiзгi қайнар көзi — қор жинау. Қор жинау тек шаруашылық жүргiзушi субъектiлермен ғана жүзеге асырылады, ал инвестициялау басқа да тұлғалармен жүзеге асырылады.
18. Экономиканың циклдi дамуы және экономикалық дағдарыс.
Экономикалық цикл – кезеңдiк көтерiлу, өрлеу және iскерлiк белсендiлiк басылуымен көрiнедi, мұмкiн болатын барлық ұсыныс пен сұраныстың сәйкессiздiк формаларында айқындалады.
Кәсiпорын иелерiнiң өз iстерiн кеңейтуге ұнемi Ұмтылуы, нарықтың көп бөлiгiн игеруге ұмтылулары тауардың тым көп өндiрiлуiне алып келедi. Өндiрiс артықшылығының себептерiн зерттей келе экономистер сұраныстың төмендеуiнiң немесе өсуiнiң, өндiрiс көлемiнiң тым көп артуы мезгiл өте қайталанып келетiндiгiн байқады. Бұл құбылыстардың қайталануының белгiлi бiр ретi мен себептерi де байқалды. Мұндай экономикалық циклдердi зерттеумен ХIV, ХХ ғасырлардың көптеген алдыңғы қатарлы ұлы ойшыл-ғалымдары айналысқан. Атап айтқанда, К. Маркс, У. Митчелл, Дж. М. Кларк және т.б.
Барлық өндiрiсi дамыған елдерде экономикалық даму циклiмен: күйзелiс, өрлеу, қайшылық күйреу, қайта даму, қайта басылу және т.б. сипатталады. Бұл қайталану дөңгеленiп жүрмейдi, спираль сияқты жүзеге асады. Сондықтан да циклдiлiк прогрессивтi формада дамиды, бiр орнында тұрмайды. Циклдiлiк экономиканың теңесуi ауытқу жағдайына байланысты және де мынадай үш типке бөлiнедi:
1) Қысқа мерзiмдi экономикалық цикл немесе Джозеф Китчин циклы (1923 ж. айқындалған). Циклдың ұзақтығы 3-4 жыл және де ол әлемдiк алтын өорының мөлшерiнiң ауытқуымен байланысты болады.
2) Орта мерзiмдiк экономикалық цикл немесе Клемент Жугляр циклы (ХIХ ғасырдың II жартысы). Циклдың ұзақтығы 10-15 жыл. Ол көбiнесе негiзгi капиталдың (өндiрiстiк) қызмет ету мерзiмiмен сәйкес келедi. Негiзгi себебi – ақша айналысы сферасында, әсiресе, несие саласында.
3) ұзақ мерзiмдi экономикалық цикл немесе «Кондратьевтiң ұзақ толқыны» (1926 ж.) деп аталады. Циклдың ұзақтығы 40-60 жыл. Бұл әртүрлi шаруашылық салаларының қызмет етуiнiң Ұзақтығының әртүрлiлiгiне байланысты болады. Өндiрiсте технологиялық тәсiлдiң бiр түрден екiншi түрге ауысуы өндiрiстiң барлық элементтерiн алмастыруға әкеледi. Мысалы: көпiр салу, жол, ғимарат құрылысы т.б.
Экономикалық цикл төрт фазадан құрылады:
1. Дағдарыс фазасы;
2. Күйзелiс (депрессия) фазасы;
3. Жандану (тiрiлу) фазасы;
4. Өрлеу фазасы.
Барлық экономикалық дағдарыстар ұдайы өндiрiс жүрiсiнiң тез бұзылуынан басталады, оған өндiрiс аралық (нарықтағы тауар сұранысы) және халық тұтынуы (төлем мүмкiндiк сұранысы) баланстарының тең еместiгiнен пайда болады.
Сондықтан өндiрiс тоқтатуды қуып жетуi керек, ал төлем сұранысы өндiрiстi қуып жетедi. Бiрiншi жағдайда – дағдарыс себебi, артық өндiрiсте, ал екiншiсiнде – дағдарыс өндiрiстiң жетiлмегендiгiнде. Ең алғашқы артық өндiру дағдарысы әлемде 1825 ж. ұлыбританияда болған.
Ауыл шаруашылығында да циклдық даму негiзгi орын алады, аграрлық дағдарыстар пайда болады.
Аграрлық дағдарыстың туындауының негiзгi себептерi мынадай: ауыл шаруашылығы өнiмiнiң өткiзiлмеген қорының өсуi, олардың бағасының өсуi (не төмендеуi), өндiрiс көлемiнiң қысқаруы және т.б.
Экономикалық дағдарысқа қарсы мемлекет бiрқатар iс-шаралар жүргiзедi, мысалы:
1) Өрлеу кезеңiнде мемлекеттiң мақсаты экономикалық қызудан сақтап қалу, iскерлiк белсендiлiктi ұстамды жүргiзу;
2) Күйзелiс кезеңiнде мемлекеттiң барлық шарасы құрылымдық iскерлiк белсендiлiкке бағытталады.
19. Жұмысбастылық теориясы. Мемлекеттiң әлеуметтiк саясаты.
Елдегi халықтың еңбекке қатысу мүмкiндiгi және қолынан iс келетiн бiр бөлiгi еңбек ресурстарын құрайды.
Еңбек ресурсына жақын үлкен мағынадағы ұғым «еңбек потенциалы».
Еңбек потенциалы – бұл еңбек ресурстарын құрайтын, соның iшiндегi тұлғалардың еңбек ресурстарын осы немесе басқа бағытқа потенциалды өзгерте алатын елдегi халықтың бiр бөлiгiн айтады.
К. Маркстiк концепция бойынша: «… еңбек болашақ құнның қайнар көзi, сондықтан оның құны жоқ, ол тауар емес. Сатылатын жұмысшының еңбекке деген қабiлеттiлiгi болғандықтан тауар болып жұмысшы күшi табылады».
Еңбек нарығы – бұл еңбек мөлшерi және институттары, ұдайы өндiрiстi қамтушы жқмысшы күшi және еңбектi пайдалануды көрсететiн экономикалық механизмдер жүйесi. Барлық нарықтағы сияқты, еңбек нарығында да еңбекке ұсыныс және еңбектiң анықталған түрiне сұраныс құрылады.
Еңбек нарығы кез-келген жағдай шартта қызмет етедi. Қарапайым шарты жетiлген бәсеке.
Қазiргi таңда ҢТР-ның жұмысшы күшiне әсер етуi өте үлкен. Өйткенi, жаңа заман талабы жүмысшы күшiнен жоғары бiлгiрлiктi, тәжiрибенi және мамандануды талап етед. Жоғары бiлiктi, тәжiрибелi маманның еңбек нарығындағы бағасы да жоғары болады. Жалақы мөлшерi мен жұмыс күшiне деген сұраныс мөлшерiнiң арасында керi байланыс бар.
Еңбек нарығының дисбалансы хроникалық сипатты белгiлейдi. Сондықтан жұмысбастылық мәселелерi барлық экономикалық мектептерде қарастырылған.
Жұмысбастылық — макроэкономиканың маңызды сипаты. Жұмысбастылық ұғымымен еңбекке жарамды халықтың (есейген санының) жұмыспен қамтылғаны түсiндiрiледi. Ал, есейген, еңбекке жарамды халықтың жұмысы жоқ, бiрақ iздеп жүрген бөлiгi жұмыссыздықты құрайды.
Экономикалық мектептерде қалыптасқан жұмысбастылық мәселелерi мынадай болып едi:
1. Ағылшындық Мальтус халықтың өсу заңын ұсынды, яғни өндiрiске тән азық-түлiк өнiмi арифметикалық прогрессиямен (1, 2, 3, …) өссе, халықтың өсуi – геометриялық прогрессиямен (2, 4, 8, 16, 32 …) айқындалды. Сондықтан да, олар жұмыссыздықтың негiзгi себептерiн бұрмалады.
2. Классикалық саяси экономия өкiлдерi еңбек нарығын өзiн-өзi реттеушi жүйе деп санады.
3. Маркстiк теорияда капитализмге тән жұмыссыздық iшкi құбылыс деп қаралды.
4. Кейнсиандық көзқарас қазiргi кездегi жұмысбастылық теориясының негiзiн қалады.
5. Қазiргi кездегi неоклассикалық бағыттың өкiлдерi «жұмыссыздықтың табиғи деңгейi» болуы керек, ал одан құтылу еш мүмкiн емес деп санайды.
Жұмыссыздықтың келесiдей түрлерi болады:
1) еркiн және мәжбұрлi (лажсыз, амалсыз) жұмыссыздық;
2) фрикциондық, құрылымдық және циклдық жұмыссыздық.
Толық жұмысбастылық жағдайы елде тек циклдық жұмыссыздық жоқ кезде ғана пайда болады. Өйткенi, фрикционды және құрылымдық жұмыссыздық — табиғи құбылыс және де олардан құтылу мүмкiн емес.
Нарықтық механизм еш уақытта да кепiлденген әл-ауқаттылық деңгейiн қамтамасыз етпейдi. Ол табысты әркiмге еңбегiне сай бөледi: бiреуiн байытады, екiншiсiн кедейлендiредi. Сондықтан да, ел экономикасының дамуынқамтамасыз ету үшiн мемлекет халықтың табысын қалыптастыру, бөлу саясатын, яғни мемлекеттiң әлеуметтiк саясатын жүргiзедi.
Табыс – бұл белгiлi бiр уақыт аралығында алынатын және игiлiк пен қызметке ие болумен қатар, жеке тұтынуын қамтамасыз ететiн ақша құралының сомасы. Табыстың келесiдей түрлерi бар: номиналды, қолда бар және нақты табыс. Табыстың негiзгi қайнар көздерi, олар: жалақы, меншiктен түскен табыс (дивидент, пайыз, рента), әлеуметтiк төлемдер (зейнетақы, жәрдем ақы).
Табысты бөлудiң теңсiздiгiн өлшеу үшiн экономикалық теорияда Лоренц қисығы қолданылады.
20. Ақша-несие жүйесi. Бағалы қағаздар нарығы.
Ақшаның нарықтық экономикадағы ролi өте маңызды. Ол экономикадағы қаржы құралының ерекше түрi. Нарықты ақшасыз, ақша айналымынсыз елестету мүмкiн емес.
Ақша массасы – бұл халық шаруашылығындағы тауар мен қызметтердiң қозғалысын қамтамасыз ететiн қолма-қол және аударым ақша нысанындағы сатып алу және төлем құралдарының (банктiк депозиттер) жиынтығы. Ақша массасы ақшаға деген сұраныс пен ұсынысқа байланысты болады.
Ақша айналымы – бұл тауар мен қызметтердiң айналымын және қаржы нарығының қозғалысын қамтамасыз ететiн ақша массасының қозғалысы.
Ақша массасының құрылымы екi бөлiктен тұрады: активтi (белсендi) және пассивтi.
Ақша айналымының әлемде тарихи дамып қалыптасқан түрлi жүйелерi бар. Бiрақ та, бұл жүйелердiң барлығына ортақ болып келетiн маңызды компоненттер бар. Олар: ұлттық ақша бiрлiгi, ақша эмиссиясы жүйесi, ұсақмонеталар, қағаз және несиелiк ақшалар, ақша айналымын реттеушi мемлекеттiк органдар.
Айналымға түсетiн ақшаның түрiне байланысты ақша айналым жүйесi екi негiзгi типке бөлiнедi:
1) Металл ақша айналымының жүйесi. Мұнда несиелiк ақшалар металл ақшаларға (монета немесе құйма түрiндегi) емiн-еркiн айырбасталады.
2) Несиелiк және қағаз ақша айналымының жүйесi. Мұнда алтын айналымнан шығарылған, олардың өзара айырбасталуы жүргiзiлмейдi.
Өндiрiс қисыны мынадай – ақша ылғи да айналыста болуы керек. Осыдан кейбiр фирмаларда белгiлi бiр уақытта ақша құралдары уақытша босатылады, ал осы уақытта басқа фирмалар жоқ ақшаға қажеттiлiктi сезедi. Бұлқайшылық несие көмегiмен шешiледi.
Несие (латын сөзi «creditum» — несие, қарыз) – бұл жеделдiк, қайтарымдылық және төлемдiлiк негiзiнде жүзеге асырылатын ссудалық капиталдың қозғалысы.
Несие үшiн төлем оның бағасы болып табылады, ал өсiмi – пайыз түрiнде болады.
Несиелiк ақша негiзiнен ХХ ғасырдың 30-шы жылдары батыс елдерiнде қалыптаса бастады.
Несие келесiдей функцияларды атқарады: қайта бөлу қызметi, айналымдағы нақтылы ақшаны несиелiк ақшамен ауыстыру арқылы айналым шығындарын қысқартады, капиталды шоғырландырады және орталықтандырады.
Несиенiң келесiдей түрлерi болады: коммерциялық, банктiк, тұтынушылық, ипотекалы-кепiлдiк, шаруашылықаралық, ақшалай, мемлекеттiк және халықаралық несиелер.
Несиелiк жүйе – бұл экономиканы реттеу мақсатында мемлекеттiң белсендi қолданатын валюталық-қаржылық мекемелерiнiң кешенi. Ол өндiрiстiң шоғырлануының және капиталдың орталықтандырылуының күштi факторы болып табылады.
Қазiргi заманғы несие жүйесi үш бөлiмнен тұрады: орталық банк, коммерциялық банк және мамандандырылған несие-қаржылық мекемелер.
Бағалы қағаздар – бұл капиталдың бiр түрiне иемдену құқығын куәландыратын және өзiнiң иесiне табыс әкелетiн құжат. Оны мемлекет те, кәсiпорындар да шығара алады.
Бағалы қағаздар «жалған капитал» деп аталады және де олар тек өндiрiске ғана салынады (оның нақты капиталдан айырмашылығы да осында).
Бағалы қағаздар екi топқа бөлiнедi:
1) Меншiк куәлiгi. Оған акция, опционды куәлiк, қаржылық фьючер, варрант (иелiк етуiн куәландыратын құқық құжаты), коносамент және т.б. жатады.
2) Займ куәлiгi. Оған вексель, банкнот, чек, облигация, депозитi және қор жинау сертификаттары жатады.
Бағалы қағаздар өмiр циклiнiң үш деңгейiнен өтедi. Олар: дайындық сатысы, бағалы қағазды алғаш орналастыру (немесе «алғашқы нарық»), бағалы қағазды екiншi рет орналастыру (немесе «екiншi нарық»). «Екiншi нарық» қор биржасы деп аталады және де оның жағдайы қор индексiмен немесе Доу-Джонс индексi арқылы айқындалады.
Бағалы қағаздарды сату-сатып алу биржа курсының негiзiнде жүргiзiледi. Бағалы қағазды төменгi бағамен сатып алып, жоғары бағамен сату биржалық табыс алуға әкеледi. Биржалық алып-сатарлықтың күшеюi, кейде қолдан бағалы қағаздың құнсыздануына әкелiп соқтырады. Мұндай жағдайда мемлкеттiң араласуы орынды болады.