Экономикалық теорияның зерттеу әдiстерi.
Экономикалық теория адамзат қоғамының тарихи даму сатыларында ерекше орын алады. Себебi, адамдар өмiр сүру үшiн алдымен материалдық, рухани игiлiктер өндiруi қажет. Басқаша айтқанда өмiрге қажеттi азық-түлiк, киiм, тұрғын үй, отын, т.с.с. тұтынуға жарамды заттар өндiрiлуi керек. Осыған орай не өндiру, қалай өндiру, кiмдер үшiн өндiру деген сұрақтар адам баласының әрбiр жеткiншек буындарының алдында тұрған көкейтестi мiндет. Бұл мiндеттен ешбiр қоғам құтыла алмайды. Өмiр сүру үшiн тұтыну қажет. Тұтыну қалай тоқтатылмаса, өндiрiс те солай тоқтамауы қажет. Сайып келгенде өндiрiс қоғамдық өндiрiс болып саналады. Себебi, жеке өнiм өндiрушiлер өздерiнiңқажетiн өтеп қана қоймайды, сонымен қатар қоғам мүшелерi үшiн де қызмет атқарады.
Қоғамның өндiргiш күштерi даму барысында алдымен адамдардың еңбекке қабiлеттерi өсуiне байланысты алғашқы қауымның өзiнде қосымша өнiм пайда болуына сәйкес тайпалар арасында тiкелей өнiм айырбасы, кейiннен ақша арқылы айырбас жүргiзiлiп экономикада тауар-ақша немесе нарық қатынасы пайда болды. Бұл нарықтық, тауар-ақша қатынастарының тарихы кем дегенде 5-7 мың жыл бұрын болғаны белгiлi. Мысалы, экономика жөнiнде алғашқы ғылыми мәлiметтер ерте заманғы Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерiнде кездесдi. Бiздiң дәуiрден бұрын 995-935 ж.ж. өмiр сүрген Ксенофонт «Экономикс» (грек тiлiнде «шаруашылық туралы заң» деген ұғым бередi) атты еңбегiнде сол заманғы құл иеленушi үй шаруашылығын басқару жөнiнде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуiрде көпшiлiк елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзi «Ойкономия» — «шаруашылық және басқару» сөзiнен алынып, француз экономистi Антуан Монкретьеннiң «Политэкономия трактаты» деген еңбегi арқылы бекiдi. Сонымен ХVII ғасырдан қазiргi уақытқа шейiн «политэкономия» деген ғылым қалыптасты.
Экономикалық теорияның қоғам дамуындағы ролi ерекше. Экономикалық теорияның ғылым ретiнде қалыптасуы мен оның даму кезеңдерi тарихи бiрнеше бағыттарды қамтиды. Атап айтқанда, меркантелизм, физиократия, классикалық саяси экономия, марксизм, маржинализм. Экономикалық ой-пiкiрлердiң қазiргi кезеңдегi негiзгi бағыттарына тоқталсақ, олар: неоклассикалық, кейнстiк, институционалды-социологиялық.
Қазiргi экономикалық теория пәнiнiң негiзгi мақсаты – болашақ мамандарды қоғам өмiрiндегi экономикалық проблемалармен терең таныстырып, егемендi мемлекетiмiздiң экономикалық саясатын құру мен оны жүзеге асыруға белсене қатынасу қабiлеттiлiгiн дамыту.
Экономикалық теория болып нарықтық шаруашылықты талдау табылады. Экономикалық теория экономикалық ресурстарды зерттемейдi, керiсiнше, ол адамның экономикалық iс-әрекеттерiн зерттейдi. Сондықтан да, экономикалық теория техникалық емес, гуманитарлық ғылым болып табылады.
Экономикалық теория шаруашылықты тиiмдi жүргiзу заңдары мен шаруашылық жүргiзушi тұлғалардың әртүрлi деңгейлерi мен әрқилы тарихи кезеңдердегi әрекеттерiн ұғымдар мен категориялар жүйесi арқылы зерттейдi.
Осылайша, экономикалық теория бiрiншiден, экономикалық заңдарды айқындайды. Екiншiден, ол әртүрлi шаруашылық деңгейлерiндегi экономикалық категорияларды зерттейдi.
Экономикалық теория, басқа кез-келген ғылым сияқты танымның әртүрлi формалары мен әдiстерiн (ғылыми абстракция, логикалық, позитивтi және нормативтi, экономикалық эксперименттеу, экономикалық-математикалықмоделдеу), функцияларды (танымдық, критикалық жағдай, болжамдық, прагматикалық) қолданады. Олардың барлығы шаруашылық өмiрдi зерттеу әдiстерiнен тұратын ғылыми-методологияны құрайды.
Экономикалық теория негiзiнде экономикалық саясат анықталады. Оның мәселесi – экономикалық мәселелердiң шешiлуi механизмдерi мен варианттарын табу.
Экономикалық саясатты жүзеге асыру барысында экономикалық теорияны жаңа сатыға көтеретiндей тұтас экономикалық жүйе дамиды.
Ғылыми абстракция әдiсiнiң мәнi талдау барысында барлық кездейсоқ жағдайларды елемейтiн және зерттелiп отырған объектiдегi үнемi кездесетiн тұрақты және мәндi құбылыстарды айқындауда жатыр.
Логикалық әдiстер негiзiнен ой-пiкiрлердiң түрленуiне негiзделген әдiстер.
Позитивтi талдау әдiсi экономикалық құбылыстардың өзара байланыстарын ешбiр бағалаусыз, талдаусыз, қандай кұйiнде болса сол қалпында зерттеуге негiзделген. Ал, нормативтi талдау әдiсiнде бағалау, талдау жүргiзiледi.
Экономикалық эксперименттеу әдiсi теориялық көзқарастардың, жоба мен гипотезалардың оңды және терiс жақтарын айқындауға көмектеседi.
Экономикалық-математикалық моделдеу әдiсi экономикалық құбылыстар мен заңдылықтардың өзгеру себептерiн және олардың салдарын зерттеуге және оларды болжауға негiзделген.
Әрбiр елдiң экономикалық жүйесi бар. Бұл жүйе бiр-бiрiне тәуелдi әртүрлi компоненттерден тұрады.
Экономикалық жүйе – бұл материалдық, рухани игiлiктер мен қызметтердi өндiрушiлер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесi. Экономикалық жүйе көп факторлы болып келедi.
Қазiргi заманғы әлем әрқайсысы ұзақ тарихи даму процесiнiң нәтижесiнде қалыптасқан сан алуан экономикалық жүйелердiң болуымен сипатталады. Оларды қандай да бiр критерий негiзiнде топтастырып, жiктеуге болады.