Халықаралық валюта жүйесi мен қаржы.
Валюта – бұл мемлекеттiң ақша бiрлiгi. Елдер арасындағы экономикалық байланысты дамыту үшiн валюта алмастыруды қажет етедi. Ол үшiн арнайы құрылған валюталық жүйенiң болуы шартты. Олардың екi тұрi болады:ұлттық және халықаралық валюта жүйесi.
ұлттық валюталық жүйе – бұл халықаралық құқық нормаларын ескере отырып, ұлттық заң негiзiнде елдiң iшкi экономикалық байланыстарын қамтамасыз ету үшiн қалыптасқан ақша-несиелiк және валюталық қатынастардың жиынтығы.
Халықаралық валюталық жүйе – бұл сыртқы нарықта орталық эмиссиялық банктер қызметiн реттейтiн мекемелердiң заңдары мен ережелерiнiң жиынтығы. Оның құрамдас бөлiктерiне мыналар жатады:
— халықаралық төлем құралының жиынтығы (ұлттық валюта, алтын, ұжымдық валюта – СДР, евро);
— валюта курсын қолдау және орнату механизмi;
— валютаны конверсиялау шарты;
— халықаралық нарық тәртiбi;
— валюта қатынасын реттейтiн мемлекетаралық қаржы мекемелерiнiң беделiн анықтау.
Халықаралық валюта жүйесiнiң даму барысы бес этаптан тұрады:
Бiрiншi этап – Париж валюта жүйесi (1867 ж.) деп аталады. Оның базасы – алтын-монеталық стандарт, яғни есеп-айрысуда алтын мiндеттi түрде қолданылған, болды.
Екiншi этап – Генуэзия валюталық жүйесi (1922 ж.), базасы – алтын-девиздiк стандарт, яғни халықаралық есеп-айырысуда алтынды алмастырушы (девиз) ұжымдық валюталар (СДР) қолданылған, болды.
Ішiншi этап – Бреттон Вуд валюталық жүйесi (1944 ж.), базасы – алтын-долларлық стандарт және валютаның өзара конверсиялануы болды.
Төртiншi этап – Ямайка валюталық жүйесi (1976-1978 ж.ж.), базасы – девиздiк жүйе, яғни алтынның ресми бекiтiлген бағасы жойылып, ол тек сұраныс пен ұсынысқа байланысты анықталды, болды.
Бесiншi этап – Европалық валюта жүйесi (1979 ж.), базасы – ЭКЮ стандарты болды. ЭКЮ – европалық валюталық бiрлiк, оны құруға 2800 тонна алтын жұмсалды.
Қазiргi таңдағы валюталық нарықтардың негiзi 50-60 ж.ж. қаланды. Валюталық шектеулердiң бiрте-бiрте әлсiреуi және валюталардың еркiн айырбасталуын енгiзу, капиталдың халықаралық саудасы мен миграциясының тезқарқынмен өсуi, ТҰК-дың қызметтерiнiң кеңеюi валюталық нарықтардың маңызын арттырды.
Валюталық нарық дегенiмiз бұл сұраныс пен ұсыныс негiзiнде валюталарды сатып алу – сату процесiн жүргiзетiн ресми орталық. Валюталық нарық әлемде тауар және капитал нарықтарынан кейiнгi екiншi орынды алады.
Әлемдiк валюталық нарық «ядросын» валюталық шектеулерi жоқ немесе елеусiз болатын мемлекеттер құрайды (А¬Ш, Германия, Жапония).
Ең алғашқы валюталық нарық ұлыбританияда (Лондон валюталық нарығы) пайда болған. Оның негiзгi субъектiлерi – коммерциялық банктер.
Мемлекеттер арасындағы өтетiн валюта айырбасы мен есеп-айырысуы валюта курсы негiзiнде болады.
Валюта курсы – бұл берiлген ұлттық валютаның ақша бiрлiгiнiң бағасы, басқа ел валюталық ақша бiрлiгiнде көрсетiледi.
Алтын стандарты кезiнде валюта курсы тұрақты болады. Ол алтын паритетi (теңдiгi) негiзiнде құрылады.
1971 ж. доллардың алтынға айырбасталуы ресми түрде тоқтатылғаннан кейiн, тұрақты валюта курсы тұрақсыз курсқа ауысты.
Тұрақсыз валюта курсы валютаға деген сұраныс пен оның ұсынысымен анықталады.
Ұлттық валютаны әлемдiкке енгiзу үшiн, ұлттық валюта конверсияланған болуы тиiс.
Валютаны конверсиялау – бұл ұлттық ақша бiрлiгiнiң әртүрлi халықаралық есепте еркiн қолдану қабiлеттiлiгi.
Халықаралық валюта жүйесiнiң қызметi халықаралық ұйымдар арқылы жүзеге асады. Бұл ұйымдарға мыналар жатады: МВФ, МБРР, ОЭСР, МАР және т.б. олардың басты қызметi – халықаралық реттеу тиiмдi болатындай, әлемдiк валюта қатынасын үйлестiру механизмiн құру.
27. әлемдiк шаруашылықтың дамуындағы басты iргелi мәселелер.
«Ңаламдық проблемалар» терминi алғашқы рет Батыс елдерiнде 60-шы жылдарда пайда болып, әрi қарай кең көлемде таратыла бастады. Ңаламдық проблемаларға адамзаттың ғаламдық мәселелерi, өркениеттiлiктiң ғаламдықмәселелерi, ҢТР-ның ғаламдық және дүниежүзiлiк экономикалық проблемалар, субғаламдық, әмбебаптық, жалпы дүниежүзiлiк проблемалар жатады. Демек, ғаламдық дегенiмiз жер шарындағы көкейтестi мәселелер ауқымын қамту болып табылады. Дәлiрек айтсақ: дүниежүзiлiк өзара соғысты болдырмау, қоршаған ортаны қорғау, дамушы елдердiң экономикалық артта қалуын жою; энергетикалық, азық-түлiктiк, шикiзаттық және демографиялық проблемалар; дүниежүзiлiк мұхит байлығы мен бейбiт жағдайда космосты игеру; ауруларды жою және т.с.с.
Ңаламдық проблемалардың ерекшелiгi сол тек қана барлық мемлекет пен халықтардың саяси экономикалық, ғылыми-техникалық кұштерiнiң бiрiгуi нәтижесiнде шешуге болады. Оның барлығы адам тағдырына қатысты және оны шешудi тоқтату өркениеттiлiктi кұйретумен бiрдей немесе жердегi өндiрiс қызметi мен өмiр жағдайын деградациялау болып табылады.
ХХ ғасырдың 80-шi жылдарының екiншi жартысында АҚШ пен бұрынғы КСРО арасында қару-жарықтану көз жетпейтiн масштаб пен интенсивтенудiң шарықтану шегiне жеттi. Адамзат тоталитарлық жойылудың адам айтқысыз қаупiмен бетпе-бет келдi. Мiне, осы ғаламдық проблеманы шешу үшiн 1987 жылғы тамызда Нью-Йорктегi Халықаралық конференцияда «Даму үшiн қарусыздану» халықаралық қоры құрылды, «Стратегиялық бағыттағықару-жарықты қысқарту мен шектеу Шарты» қабылданды.
Қазақстан Республикасы да осы Шартқа қосылады. Ядролық қаруды сынау полигоны Семейдi жауып, ядролық зарядтары бар алысқа атылатын ракеталардан босатылады. Осы мақсатта конверсия саясаты, яғни қарусыздану жағдайында соғыс өндiрiсiн немесе қызметтерiн бейбiт рельске көшiру қолға алынып отыр.
Ядролық қарусыздану мен жаппайқарулануды жою — ғаламдық проблемаларды шешудiң басты кiлтi болып табылады.
Жер шарының көп бөлiгiн қамтып отырған ғаламдық проблемалардың бiрегейi – кедейлiктi, аштықты, ауруды жою болып отыр. Бұұ-ның мәлiмдеуiнше дамушы елдерде 800 млн. адам (40%) абсолюттi кедейлiк жағдайда өмiр сұруде.
Жаппай қарулану жыл сайын триллиондаған долларды қажет етедi. Ал, бұл дүниежүзiндегi қару-жараққа жұмсалатын шығындар дамушы елдердi қажеттi тамақ-тағамдармен және медициналық көмекпен қамтамасыз етуге жетер едi.
Планетамыздағы дамыған елдер индустриалды дәуiрден постиндустриалдығы, өркениеттi ақпараттық дәуiрге өтуде. Туып келе жатқан ақпараттық қатынастар планетадағы барлық елдерге оның экономикасының дамуы мен сипатының деңгейiне қарамастан (нарықтық па, әлде нарықтық емес пе) әсер етуде.
Қазақстан және ТМД елдерi үшiн де экономиканы ақпараттандыру – алыс келешектiң мiндетi. Бұл үшiн қосымша көп қаржы қажет. Соған қарамастан Қазақстан Республикасы нарыққа өтудiң екiншi бағдарламасы ретiнде телекоммуникацияны жедел дамытып, технологиялық артта қалуды жоюды көздеп отыр.
Энергия тұтынудың құрлымы мен деңгейiн анықтайтын экономикалық өсу бастапқы энергияның барлық түрлерiнiң өндiрiсiнiң айтарлықтай өсуiне әкеледi. Қайта өндiрiлетiн ресурстан, яғни су энергиясы, жел, күн энергиясы, мамандардың бағалауы бойнша әлемдiк энергия тұтынудың 15%-iн қамтамасыз ете алады. Дегенмен де, ХХI асырда энергияның көп бөлiгi ядролық отын есебiнен қамтамасыз етiледi деп күтiлуде. Ал, бұл планетаның климатына үлкен әсер етедi. Қазiргi энергетиканың дамуы қоршаған ортаға локалды масштабта, сондай-ақ ғаламдық масштабта зиян келтiруде.
Адамзатта жалғыз бөлiнбейтiн ауа кеңiстiгi, барлығы үшiн бiртұтас орман массивi, бiр әлемдiк мұхит, бiр космос. Сондықтан да, Жер планетасын қорғау әрбiр мемлекеттiң, әрбiр адамзат баласының мiндетi.