Жетiлген бәсеке жағдайындағы нарықтың қызмет ету механизмi.
Нарықтық экономиканың негiзгi ерекшелiгi болып еркiн таңдау: өндiрушi үшiн өндiрiлетiн өнiмдi таңдау еркi, тұтынушыға тауарды алуда, жұмысшыға жұмыс орнын таңдау еркi айтылады. Бiрақ еркiн таңдау экономикалықтабысты өзiнен-өзi қамтамасыз ете алмайды. Ал, оны бәсекелестiк күресте ғана жеңiп алады.
Жетiлген бәсеке нарығы алыптасуы үшiн нарықтың өзiне тән бес белгiсi орындалуы қажет.
Бәсеке (латынның «concurred» — «қақтығысу» сөзiнен шыққан) – бұл нарықтық экономиканың қатысушыларының арасындағы тауарларды сатып алу және сату барысында, өндiрiстегi ең жасы жағдайлары үшiн бақталастық.
Бәсеке – нарықтық қатынастардың негiзгi категориясы, әр түрлi формада болады және әр түрлi тауармен iске асырылады. Ол сала iшiндегi (бiртектес тауарлар арасында) және салааралық (әр түрлi салалар тауарлары арасында) бола алады. Ол бағалық және бағалық емес бола алады.
Бағалық бәсеке тауарлар мен қызметтердi бәсекелестiң бағасына қарағанда төмен бағамен сатуға негiзделген. Бағаны төмендету шығынды азайту немесе пайданы азайту арқылы ғана мүмкiн болады. Оны тек iрi формалар ғана iстей алады.
Бағалық емес бәсеке техникалық артықшылықтардың арқасында жететiн тауарлардың жоғарғы сапасымен және сенiмдiлiгiмен сатуға негiзделген.
Негiзiнен, жеке фирмалардың өнiм бағасына әсер етуi неғұрлым аз болса, соғұрлым нарық бәсекелiк деп саналады. Олай болса, жетiлген бәсеке (еркiн бәсеке нарығы) дегенiмiз нарықта бiр-бiрiне тәуелсiз көптеген сатушылар мен сатып алушылар қызмет ететiн және тең мүмкiндiктерi мен құқықтары бар бәсекенiң идеалды бейнесiн айтады.
Жетiлген бәсеке толық түрде болмайды. Оған тек жуық шамада жақындауға болады.
Жетiлген бәсеке жағдайындағы тепе-теңдiк сұраныс пен ұсыныстың теңесуi арқылы жүзеге асады.
Сұраныс – экономикалық категория болып табылады. Сұраныс тауардың бағасы мен оның көлемiнiң арасындағы тiкелей байланысты көрсетедi. Ол нарықтық бағаның құрылу процесiне әсер ететiн жақтардың бiрi.
Сұраныс деп белгiлi бiр уақыт аралығында тиiмдi бағаға сатылып алынуы тиiс тауардың мөлшерi де аталады. Сұранысқа көптеген факторлар әсер етедi, олардың негiзгiсi болып баға табылады. Баға мен сұраныс шамасының арасында керi байланыс бар: бағаның көтерiлуi сұранысты түсiредi және керiсiнше. Бұл керi байланыс сұраныс заңы деп аталады. Бұл тәуелдiлiктi графикте сұраныс қисығы түрiнде көрсетуге болады.
Сұраныс көлемi – бұл сұранысқа әсер ететiн басқа факторлар (талғам, қалау, табыс және т.б.) тұрақты деп ұйғарғандағы әртүрлi бағамен сатып алынатын тауар санының мөлшерi. Сұраныс көлемiнiң өзгеруi деп бағаның өзгеруiне байланысты сатып алу көлемiнiң өзгеруiн, яғни қисық бойымен қозғалуды айтамыз. Бұл өзгерiстердi икемдiлiк коэффициентi арқылы кескiндеуге болады.
Сұраныс икемдiлiгiнiң үш түрi болады: бағалық, табыстық және қиылысқан.
Ұсыныс – бұл өндiрушiлердiң сату үшiн нарықта ұсынатын тауарларының мөлшерi. Баға неғұрлым жоғары болса, өндiрушiлер нарыққа өнiмнiң көлемiн соғұрлым көп әкелгiсi келедi және керiсiнше.
Ұсыныс заңы деп баға мен ұсынылып отырған өнiмнiң мөлшерiнiң арасындағы тура тәуелдiлiктi айтамыз. Бұл тәуелдiлiк графикалық тұрде ұсыныс қисығы түрiнде бейнеленедi. Ол сұраныс қисығына қарағанда солдан жоғарылап оңға көтерiледi.
Ұсынысқа көптеген факторлар әсер етедi. Соның iшiндегi ең негiзгiсi – өндiрiс шығындары мен уақыт факторы.
Ұсыныс икемдiлiгi – бұл нарыққа ұсынылатын тауар мөлшерiнiң бәсекелестiк бағаның салыстырмалы өзгерiсiне сәйкес салыстырмалы түрдегi көлем өзгерiсiн көрсететiн көрсеткiш. Ұсыныс икемдiлiгiнiң түрлерi келесiдей болады: бағалық, табыстық және қиылысқан.
Сұраныс пен ұсыныс көлемдерiнiң қисықтарының қиылысу нүктесi нарықтық тепе-теңдiк жағдайды көрсетедi. Бұған сай келетiн баға – нарықтық баға, ал көлем – тепе-теңдiк көлемi деп аталады.
8. Жетiлмеген бәсеке жағдайындағы нарықтың қызмет ету механизмi.
Жетiлмеген бәсеке деп еркiн бәсекенiң шарттарының кем дегенде бiреуi орындалмайтын нарықты атайды.
Жетiлмеген бәсекеге негiзделген нарықтардың төрт түрi бар. Олар: монополиялқ нарық, дуополиялқ нарық, олигополиялық нарық және таза монополиялық нарық.
ХIХ ғасырдың екiншi жартысынан бастап ҢТП-тiң әсерiнен өндiрiстi шоғырландыру жүрдi, ол iрi және аса iрi кәсiпорындардың, яғни монополияның құрылуына әкелiп соқты.
Монополияның пайда болуы – бұл өндiрiстiң шоғырлануымен және жоғары мөлшерде пайда табуға кәсiпкерлердiң ұмтылуымен, ҢТР және бәсекелестiк ақылы жаңа нарықтарды жаулап алумен байланысты тарихи экономикалық процесс. Оның қалыптасуы өндiрiстiң жалпылану процесiмен сай келедi.
«Монополия» сөзi гректiң екi сөзiнен құралады: «moons» — «жалғыз» және «polis» — «сатамын». Ол жеке өндiрушi тауар нарығын бақылап және сол нарықта үстемдiк жүргiзген кезде пайда болады. Монополия жетiлмеген бәсеке нарығында iс-әрекет етедi. Мұнда нарықтың түрiнде тұтынушы қаласа да, қаламаса да монополист өнiмiн пайдалануға және оның тағайындаған бағасын – төмен болса да, жоғары болса да — қабылдауға мәжбүр болады.
Жетiлмеген бәсеке нарығын зерттеуге үлкен үлестерiн қосқан ғалымдар өте көп. Мысалы, А. Курно, Э. Чемберлин, Джоан Робинсон, Дж. Хикс және т.б. Олар монополист берiлген тауарды өндiрушi жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығының бiр мезгiлде нарықты сұраныс қисығына тең болатындығын дәлелдеген.
Монополия бiрнеше компаниялардың қосылуы арқылы құрылады және де оның мынадай ұйымдық формалары болады: картель, синдикат, трест, концерн, конгломерант.
Монополияның экономикадағы ролi екi жақты болып келедi. Оның жақсы жағы – монополиялық компаниялардың өнiмдерi жоғары сапасымен ерекшеленедi, ал iрi масштабы өндiрiс шығындарды азайту мен ресурстардыүнемдеуге мүмкiндiк бередi.
Оның терiс (жаман) жағы – монополия нарықта үстемдiк етедi және монопольды жоғары баға қоюдың арқасында жоғары пайда алады, өнiмдi шектейдi. Оған қоса, бәсекелестiк жоқ жағдайда монополия техникалық прогресс есебiнен тиiмдiлiктi жоғарлату ынтасын жоғалтады.
Осыны ескере отырып, мемлекет бәсекенi қолдай отырып, монополизмге қарсы iс-шаралар жүргiзедi, заңдар шығарады. Бұл үшiн маңызды құрал болып антимонополиялық заңдар қолданылады, яғни бәсеке мен монополияның арасындағы тепе-теңдiктi мемлекеттiк қолдау құралы болып табылатын заңдар пакетi қабылданады. Ең алғашқы антимонополиялық заң 1880 ж. А¬Ш-та қабылданды. Ал, Қазақстанда 1996 жылы қабылданып, оны жүзеге асыратын әрi бақылайтын комитет құрылды.
Нарықты монополиялауға қарсы және оны шектейтiн заңдармен қатар, керiсiнше, монополияны қорғайтын шаралар да кездеседi. Олар – экономикалық және құқықтық шектеулер. Оларды монополиялық нарыққа ену тосқауылдары деп атайды. Бұл тосқауылдар стратегиялық мемлекеттiк маңызы бар салалар (обьектiлер) үшiн, авторлық жеке құқықтарды қорғау үшiн қолданылады.
Нарықты монополиялаудың негiзгi себептерiне байланысты монополияның келесiдей түрлерi болады: жабық монополия, ашық монополия және табиғи монополия.
Жабық монополия бәсекелестiктен заңды шектеулер арқылы қорғалады. Ал, ашық монополия бәсекелестiктен ешқандай да арнайы қорғаусыз нарықта жалғыз тауар өндiрушiнiң пайда болуын көздейдi. Табиғи монополия болса, белгiлi бiр көлемдегi өнiмдi өндiру бiр фирма үшiн басқа бiрнеше фирмаларға қарағанда арзанға түсетiн жағдайда туындайды.
Кейде, нарықта тек бiр ғана сатып алушы болады. Ол монопсония деп аталады, яғни жалғыз сатып аламын дегендi бiлдiредi.
9. Кәсiпкерлiк қызмет және оның түрлерi.
Кәсiпкерлiктiң пайда болуын ғасырлар тереңiнен iздеуiмiз керек. Оның жаңашыл түсiнiктемесi капитализмнiң қалыптасуы мен даму барысы кезiнде пайда болған. ұзақ уақыт бойы кәсiпкерлiк қызмет еңбек өнiмдiлiгiне және толық экономикалық дамуға жанама әсер етушi фактор болып келдi.
«Кәсiпкер» терминi экономикалық теорияда ең алғаш рет ХVIII ғасырда ағылшын экономистi, демограф, банкир Ричард Кантильонның «Коммерция табиғаты туралы сөз» атты очеркiнде қолданылған. «Кәсiпкер» ұғымы көбiнесе «меншiк иесi» ұғымымен алмастырылып отырған.
Кәсiпкер дегенiмiз, Р. Кантильон бойынша, айқындалмаған және тiркелмеген табысты адам. Ол шаруа, саудагер, қол шеберi, тiптi кедей адам да болуы мүмкiн. Өйткенi, кәсiпкер тауарды белгiлi бiр бағамен сатып алады, ал тауардың сату бағасы ол үшiн әлi беймәлiм.
Демек, кәсiпкерлiк қызмет деп тек тәуекелмен, ынтамен, дербестiкпен, iскерлiкпен, жауапкершiлiкпен және белсендi iзденумен байланысты жүргiзiлетiн шаруашылық қызметтi айтамыз. Бұлар кәсiпкерлiктiң белгiлерi болып табылады.
Тәуекел – бұл кәсiпкерлiктiң басты ерекше белгiсi, ал тәуекелдiң негiзгi экономикалық фунциясы болып әртүрлi тауарлы нарықтағы сұранысқа сай келетiн ұсынысты алдын-ала болжай алу табылады. Тәуекелдiң келесiдей түрлерi болады: өндiрiстiк, коммерциялық, қаржылық, несиелiк және пайыздық. Тәуекелдi әртұрлi әдiстермен өлшеуге болады. Олар: статистикалық, эксперттiк, есептiк талдау.
Кәсiпкерлiкте тұлға (субъект) және нысанын бөлiп қарайды.
Кәсiпкерлiктiң тұлғалары ретiнде жеке тұлғалар, әр түрлi ассоциациялар, акционерлiк қоғамдар, арендалық ұжым, кооперативтер және мемлекет бола алады.
Кәсiпкерлiк нысандары (объектiлерi) ретiнде шаруашылық қызметтiң кез келген тұрлерi, коммерциялық, делдалдық, сату-сатып алу, инновациялық, кеңес беру қызметтерi, бағалы қағаздармен операциялар бола алады.
Кәсiпкерлiк қызметтiң қалыптасуы мен дамуы үшiн келесiдей алғышарттардың болуы тиiс:
1) экономикалық алғышарттар, яғни тауарға деген сұраныс, оның түрлерi мен ұсынымы; қаржы, жұмысшы күшiнiң артықшылығы мен тапшылығы және т.б.;
2) әлеуметтiк алғышарттар, яғни тұтынушының қалауы мен таңдауы, талғамы; дiни нанымдар мен сенiмдер; моральдық көзқарастар;
3) құқықтық алғышарттар, яғни кәсiпкердi мемлекеттiк бюрократиядан қорғау, жеңiлдiктер беру, кәсiпкерлiктi қолдау органдарын ашу және т.б.
Кәсiпкерлiк қызметтiң жаңашылдықсыз болуы мүмкiн емес. Осыған байланысты кәсiпкерлiктi ұйымдастырудың екi моделi көзделеген:
1. Классикалық модель – мұнда бизнесмен өз қызметiн қолда бар ресурстардан максималды қайтарым алу есебiмен ұйымдастырады.
2. Инновациялық модель – мұнда бизнесмен өз қызметiн қолда бар ресурстармен қатар сыртқы ресурстарды пайдалану есебiнен де ұйымдастырады.
Кәсiпкерлiк қызмет мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлiнедi: өндiрiстiк, коммерциялық, қаржылық және консалтингтiк (делдалдық, кеңес беру) кәсiпкерлiк.
Меншiк формасына байланысты жекеменшiктiк және мемлекеттiк кәсiпкерлiктер болады.
Иелiк ету саны бйынша индивидуалды және ұжымдық кәсiпкерлiк деп бөлiнедi.
Ұйымдастырушылы құқұқықтық формалары бойынша: шаруашылықтық серiктестiк, акционерлiк қоғам, кооперативтер болып бөлiнедi.
Ұйымдастырушылық-экономикалық формасы бойынша: ассоциация, синдикат, консорциум, картель, концерн болып бөлiнедi.
Қазақстанда кәсiпкерлiк қызмет формалары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады.
10. Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастардың даму ерекшелiктерi.
Нарық қоғамдық тұтынушылар мен өндiрушiлердi байланыстырудың тиiмдi механизмi ретiнде әлемдiк өркениеттiң ұлы жетiстiктерiнiң бiрi деп есептеледi. Оны математикамен, гендiк инженериямен, электроникамен және адамзаттың басқа ұжымдық даналығының шыңымен теңеуге болады. Бiрақ, нарық механизмi кәсiпкерлiк пен бәсекелестiктi дамытпайынша өмiр сүруi мүмкiн емес. Ал бұл меншiктiң алуан түрлi формалары және әртүрлi тауар өндiрушiлер болғанда ғана мүмкiн, мұнда өндiрiс экономикалық жағынан әлсiз, өмiр сүруге абiлетi жоқ шаруашылықтардан тазарады, оның есесiне олардың тиiмдi жұмыс жасайтын болашағынан үмiт кұттiретiнiне қолайлы жағдай жасайды.
Нарық деп алғашыда адамдар тауарлар мен қызмет көрсетулердi өзара айырбастайтын жерлердi атаған, бұлар әдетте қала ортасындағы алаңдар болды.
Нарық қоғамдық еңбек бөлiнiсi мен шаруашылықты жүргiзушi субъектiлердiң өзара оқшаулауына негiзделген тауар өндiрiсiнiң табиғи-тарихи даму процесiнiң нәтижесi болып табылады.
Нарық күрделi экономикалқ категория ретiнде өз бетiнше емес, әртүрлi факторларға байланысты белгiлi бiр нақтылы әлеуметтiк-экономикалық жағдайларда өмiр сүредi. Дұниежүзiлiк тәжiрибеде, нарықтық механизмнiң келесiдей жағдайлар мен шарттардың орындалуы барысында ғана тиiмдi қалыптасатыны және өмiр сүре алатындығы дәлелдеген. Олар мыналар:
— шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң дербестiгi мен тәуелсiздiгi;
— меншiк қатынастарының алуан түрлi нысандары;
— өндiрiс қуатының белгiлi бiр резервi мен бос жұмысшылардың болуы;
— нарық инфрақұрылымын жасау және т.б.
Нарық қатынастарының пайда болуының ең басты шарты – ол өндiрiс құрал-жабдықтарына деген меншiк. Ал, Қазақстандағы өндiрiстiк қатынастардың негiзi жерге деген феодалдық меншiк болды. Көшпелi мал шаруашылығы жағдайында жер өндiрiстiң шарты ғана емес, сонымен бiрге оның негiзгi құралы да болды. Тереңдей түскен меншiктiк бөлiнiсу Қазақстанда тауарлы ақша қатынастарының белгiлi бiр дәрежеде өрiс алуына, өркендеуiне жағдай жасады.
Қазiргi таңдағы тәуелсiз Қазақстан Республикасының алдында тұрған негiзгi стратегиялық мақсат – демократияны дамыту, меншiк қатынастарын реформалау, нарықтық экономиканы дамыту болып табылады.
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу шартты түрде үш кезеңге бөлiнiлiп отыр:
I кезең: 1992-1995 ж.ж. Мұнда микроэкономиканы тұратандыру, мемлекет иелiгiнен меншiктеудi алу мен жекешелендiру.
II кезең: 1996-2005 ж.ж. Экономиканың шикiзаттық бағытын бiртiндеп жою, көлiк жүйесi мен телекоммуникацияны жедел дамыту; дамыған тауар, валюта, капитал, жұмыс күшi, бағалы қағаздар, интеллектiк меншiк нарықтарын құру.
III кезең: 5-7 жылға созылып, ашық үлгiдегi экономиканың шапшаң қарқын алып дамуымен сипатталады. Осының негiзiнде өтпелi кезеңнiң стратегиялық мақсатына жетумен, Қазақстанның әлемдiк саудадағы айқындамасының нығаюымен және дүниежүзiндегi жаңа индустриалды елдер қатарына кiруiмен сипатталатын болады.
Қазiргi кезде нарық дамыған инфрақұрылымсыз, яғни қосалқы көмекшi салалар мен ұйымдарсыз мүмкiн емес. Қазақстан Республикасындағы нарық инфрақұрылымын екi түрлi сипатты белгiлерi бойынша топтастыруға болады: экономика саласы мен еңбек қызметiнiң түрлерiне байланысты және нарықтың типiне байланысты.
Бiрiншi белгiсi бойынша нарық инфрақұрылысы өндiрiстiк, әлеуметтiк, институционалдық және экологиялық инфрақұрылым болып бөлiнедi.
Екiншi белгiсi бойынша жұмысшы күшi нарығы; тауар, қаржы, қызмет көрсету нарықтарының, технологиялық және ақпаратты нарық инфрақұрылымы болып бөлiнедi.
11. Фирма экономикалық тұлға ретiнде.
Фирма нарықтық экономиканың негiзгi экономикалық агентi болып табылады.
Фирма дегенiмiз бұл бiр немесе бiрнеше кәсiпорындары бар және пайда алу мақсатында тауар мен қызмет өндiру үшiн ресурстарды пайдаланатын ұйым.
Кәсiпкерлiк қызмет формалары Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексiмен анықталады. Соған сәйкес барлық ұйымдар коммерциялық және коммерциялық емес фирмалар болып бөлiнедi.
Коммерциялық фирмалар шаруашылық серiктестiктер, өндiрiстiк кооператив, мемлекеттiк және жеке кәсiпорын формасында құрыла алады және де пайда табуды көздейдi.
Коммерциялық емес фирмалар тұтыну кооперативi, қоғамдық немесе дiни ұйым, қайырымдылық ұйымдар түрiнде құрылады және де пайда табуды масат етпейдi.
Коммерциялық фирма үшiн мүмкiн болатын максималды пайда әкелудi таңдаудың моделi екi басты жағдаймен анықталады:
1) Уақыт факторымен, яғни қысқа және ұзақ мерзiмдi;
2) Бәсеке түрiмен, яғни жетiлген және жетiлмеген бәсеке.
Қысқа мерзiмде, егер өндiрiс көлемiн ұлғайту қажет болса, фирма оған айнымалы факторларды өзгерту арқылы ғана жете алады. Тұрақты факторларды (құрылыс көлемi, машина саны) өзгертiп үлгермейдi.
Ұзақ мерзiмде фирманың барлық факторларды өзгертуге мүмкiндiгi бар. Сондықтан да, олардың барлығы айнымалы болып кетедi, факторларды өзара алмастыру және комбинациялар жасау арқылы өндiрiстiк шығындарды минималдауға ұмтылады.
Бәсекенiң типiнiң фирма мiнез-құлқына әсерi өте күрделi болады. Жетiлген бәсеке нарығында фирма өнiм бағасына еш әсер ете алмайды. Ол максималды пайда табу үшiн тек өнiм көлемiн ғана өзгерте алады. Ол үшiн фирманың шектi табысы шектi шығынынан үнемi көп болуы керек.
Жетiлмеген бәсеке нарығындағы фирманың ұтымды жүрiс-тұрысы басқаша болады. Ол өз тауарының бағасына әсер ете алады. Фирма максималды пайда табу үшiн өндрiстiң сату көлемдерiн, өнiмнiң әрбiр қосымша бiрлiгiн өндiрумен байланысты шектi шығындар осы өнiм бiрлiгiн сатудан алған шектi табыстан кем болып отыратындай жағдайға дейiн арттыру керек.
Негiзiнен, нарықтың типтерi баға белгiлеу саясатына әсер етiп отырады. Фирманың мақсатына байланысты бағаны белгiлеу әдiстерi де алуан түрлi болады. Бағаны белгiлеу кезiнде психологиялық фактордың әсерi өте маңызды.
Фирма қызметiн басқарудың негiзгi формасы болып менеджмент табылады.
Менеджмент – барлық қолда бар ресурстарды пайдаланудың оптималды вариантына жетуге бағытталған шешiмдердi қабылдау және iске асыру жүйесi. Менеджмент белгiлi бiр мақсатқа жетуге бағытталған адамның iс-әрекетiнiң бiр түрi. Адам энергиясын жүйелендiру және оған бағыт беру оның мiндетi болып табылады. «Менеджмент» терминi ағылшын тiлiнен аударғанда «басқару» ұғымын бередi.
Басқаруды iс-әрекеттерiнiң түрлерiне және жүзеге асыру тiзбегiне байланысты үш сатыға бөлуге болады:
1) стратегиялық басқару;
2) оперативтiк басқару;
3) бақылау.
Менеджменттiң негiзгi функциялары мыналар: жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестiру, билiк ету, ынталандыру және бақылау. Жоспарлау – фирманы басқарудың негiзгi элементi. Сондықтан да, кез-келген фирма өзiнiң бизнес-жоспарын жасайды.
Бизнес-жоспар бұл жаңа фирма немесе iс-әрекет етушi фирманың жаңа шаруашылық қызмет түрiн ұйымдастыру және оны дамытудың жоспары.
Фирманың маркетингтiк стратегиясының дұрыс құрылуы – фирма дамуының бiрден-бiр жолы. Маркетингтiк қызмет дегенiмiз тауарға деген мұқтаждықты тауар алмасу арқылы қанағаттандыруға бағытталған қызметтiң түрi. Маркетингтiң негiзгi элементтерiне мыналар жатады: қажеттiлiк, сұраныс пен ұсыныс, тұтыну, тауар, келiсiм, айырбас және т.б.
Жарнама – фирма тауарын өткiзудiң негiзгi жолдарының бiрi. Оның каналдары әртүрлi болады. Лизинг пен факторингтiң фирманың дамуындағы әсерi үлкен.