В.М.Теплов қабілеттілікті зерттеу негізінде жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктері қойылған. Олар туа біте көрініс беретін тұрақты қасиеттерге жатады. Олар:
а) жүйке қызметінің күші – ұзақ уақыт қарқында жүретін, жиі қайталанатын жүктемені көтере алуы;
б) жүйке жүйесінің тежелуге қарсы тұруы (тітіркендіргіштің ұзақ уақыт ішінде жиі тигізетін әсерін көтере алатындығы).
В.М.Тепловтың айтуы бойынша қабілеттілік деген ұғым үш құрамды бөліктен тұрады.
Біріншіден – қабілеттілік жеке адамды басқалардан ерекше көрініс беретін жекелік психикалық қасиеттер жиынтығы (темперамент, таным процестері, психикалық жағдайы т.б.). Екіншіден, қабілеттілік әр жеке тұлғаның іс-әрекеттерді тиімді, сапалы орындауы. Үшіншіден, білім және іскерлік деңгейі. Осы үшеуінің басы қосылғанда ғана жеке адам өзінің іс-әрекеттерін ұйымдастыруға қабілеттілік көрсетеді. Сонымен бірге қабілеттілік адамның білімін, іскерлігін, дағдысын одан әрі шыңдауға, жекешелендіруге әсерін тигізетін ішкі реттеуші күш.
Қабілеттілікті зерттеу барысында негізгі үш проблемаға өте көп көңіл бөлінеді:
1-шіден – қабілеттіліктің пайда балуы және табиғаты;
2-шіден – қабілеттіліктің типологиясы және оны диагностикалау;
3-шіден – қабілеттіліктің даму заңдылықтары және қалыптасу ерекшеліктері.
Психология тарихында қабілеттілік жан қасиеті ретінде зерттеледі. Көптеген психологтар бұл қасиет тұқым қуалаушылық қасиеттердің бірі ретінде генотиптен жеке адамға беріледі деп есептелген. Осы тұжырымдама ұзақ уақыт тәлім-тәрбие негізі ретінде қарастырылған. Жалпы қабілеттілік адамның барлық іс-әрекеттерге икемділігін көрсетеді. Мысалы: естігіштік, сезгіштік, көргіштік, дәм ажырату, барлау. Сонымен бірге қимыл әрекеттің барлық түрлерін меңгеру қабілеті (тік жүру, секіру, жүгіру, өрмелеу, жоғарыға шығып, төменге түсу т.б.), жалпы барлық адамдарға тән, тіршілік жасауға негіз болатын әрекеттерге қабілеттілік деп көрсетілген.
А.Н.Леонтьев көптеген зерттеулері барысында адамның барлық әрекеттерді меңгеруі оның іс-әрекеттерін ұйымдастыру ерекшеліктерімен байланысты екенін анықтады. Қабілеттілік адам өмірінің барлық кезеңдерінде даму жағдайында болатын қасиет. А.Н.Леонтьевтің әрекеттік теориясы бойынша адамның өз іс-әрекетінде қолданып отырған қасиеттері күнделікті шыңдалынады. Ал қажеттілігі болмай, еш қолданылмаған қабілеттілік біртіндеп сөнеді. Сондықтан қабілеттілік өте нәзік, өзіне көп көңіл бөліп, баптап, тәрбиелеп отыруды қажет ететін қасиет. (Мысалы: музыкалық, техникалық шығармашылық, өнерпаздық, математикалық т.б.).
Психологияды осы уақытқа дейін қабілет типологиясы ғылыми тұрғыда бір жүйеге клтірілмеген. Сондықтан зерттеушілер алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне байланысты түрлі сыныптастыру жолдарын қолданылады:
- Іс — әрекеттердің түрлеріне байланысты техникалық, өнерге, ғылым салаларына қарым-қатынас;
- Жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктеріне, сенсориканың қызметіне байланысты: операционалдық шығармашылық қабілеттілік.
Психологияды қабілет типологиясы ғылыми тұрғыда бір жүйеге клтірілмеген. Сондықтан зерттеушілер әртүрлі классификациялар қолданылады.
Іс — әрекеттердің түрлеріне байланысты техникалық, өнерге, ғылым салаларына қарым-қатынас жасауға;
Жоғары жүйке қызметінің ерекшеліктеріне, сенсориканың (талдауыштардың) қызметіне байланысты: операционалдық, теориялық, интеллектуалдық қабілеттілік.
Сыныптастыруға келесі көзқарас – қабілеттілікті табиғи және нағыз адамдық, тарихи, әлеуметтік ортада қалыптасқан қасиеттерге бөлінеді.
Табиғи қабілеттіліктер адамдар мен жоғары дамыған жануарларға ортақ. Олар: қабылдау, еске сақтау, ойлау, экспрессиялық қарым-қатынас жасау.
Қабілеттіліктің бұл түрлері тұқым қуалаушылық нәтижесінде ұрпақтан ұрпаққа берілетін қасиет. Бұл қасиеттер генотиптегі нышандар қасиетке айналуға негіз болатын механизм операнттық үйрету, шартсыз рефлекстік үйрету және импритинг үйрету механизмдері деп аталады. Бұл түрлер жануарлар мен адам әрекеттерін үйретудің ортақ түрлері болып табылады.