Хан қызы
Бұрынғы заманда бір хан болыпты. Ханның бір қызы болыпты. Төрт уәзірі болыпты. Хан сейілге шығыпты, қасында бір уәзірі болыпты. Ханның алдынан екі қоңыр қаз ұшып барады екен. Хан уәзіріне айтты: «Осы екі қоңыр қаздың тілін маған айт! Не деп кетіп барады?», – деді. Уәзірі айтты; «Тақсыр, мен білмеймін». Хан айтты: «Айт! Айтпасаң басыңды аламын». Уәзір айтты: «Тақсыр, үш күн мұрсат бер», – деді. Хан: «Жарайды», – деді.
Ханның өзі қаздың тілін біледі екен, үндемей үйге келді, атынан түсті, отырды. Уәзірі өз үйіне келді. «А, қатын! Сен маған, мен саған жоқ», – деді. Қатыны айтты: «Неден қорықтың?» – деді. «Хан маған қаздың тілін тауып айт, айта алмасаң басынды аламын», – деді. Үш күн мұрсат сұрадым. Үш күн мұрсат берді.
Уәзір таза суға шомылды, ақыретін қойнына салды, күннің батыс жағына кетті. Ханның қызы жүр екен, қырық қыз нөкері бар екен. Кетіп бара жатқан уәзірді ханның қызы көрді. Бір қызға айтты: «Анау кетіп бара жатқан кімнің уәзірі екен, шақыршы», – деді. Қыз жүгіріп кетті. Уәзірге жетті, айтты: «Сені ханның қызы шақырады», – деді. Уәзір ханның қызына келді. Ханның қызы айтты:
– Е, уәзірім, қайда бара жатырсың жаяу? – деді.
– Солай, солай! Кеше ханмен сейілге шықтық, алдыңыздан екі қоңыр қаз ұшты. Хан айтты, «сол ұшып бара жатқан қоңыр қаздың тілін маған айт! Айта алмасаң басынды аламын», – деді. Сонан қорыққан соң үш күн мұрсат сұрадым, мұрсатымды берді. Үш күнде тауып айтсам, басымды алмайды. Сонан қорыққаннан кетіп барамын, қаздың тілін білмеймін. Әкеңіздің қылған жарлығы сол, – деді.
Қыз айтты:
– Е, уәзір, мен саған жақсылық қылар едім, қорыққан соң, әкеме айтасың ғой, – деді.
– Жоқ, ханша, айтпаймын. Өлсем өліп кетермін, жақсылық қылған кісіні неге айтайын?.
– Жарайды, уәзірім, мен сені аядым. Мен айтайын, сен тыңда! Қаздың тілін кім айтты деп сұрар. Сонда мені айтпа, айтсаң менің обалым сенде болар. Онан соң қыз айтты: «Алдыңғы ұшқан еркегі, соңғы ұшқан ұрғашысы екен. Еркегі айтты: «Жылда екеуіміз құстың соңынан ұшушы едік, биыл неге құстың алдында ұшып барамыз?» – деді. Ұрғашысы айтты: «Жылда соңында қалатынымыз сен ақсақ болған соң», – деді. «Мен сені асырадым, күттім, жаман еркекті жақсы ұрғашысы асырайды екен», – деді. Ұқтың ба, уәзірім? – деді қыз.
– Ұқтым! – деді.
– Ертең барып айт. Әкем менің айтқанымды білер, білсе де айтпағайсыз, – деді қыз.
Уәзір қуанды, үйіне келді. Қатыны сұрады:
– А, қарағым, неге қуандың? – деді.
– Е, бір жақсылық бар, енді қорықпаймын, – деп уәзір айтты.
Ертеңіне уәзір ерте тұрып, беті-қолын жуып, ханға келіп:
– Ассалаумағалейкүм, алдияр! – деді. Хан:
– Уағалейкум уәссәләм, уәзірім, – деді.
– Хан, кешегі тауып айт деген сөзіңізді айтқалы келдім, – деді.
– Жарайды, уәзірім, айт! – деді.
– Айтайын, құлағыңызды салып тыңдаңыз. Алдыңғы ұшқан қаз еркек екен, соңғы ұшқан қаз ұрғашысы екен. Еркегі айтты: «Біз жылда құстың соңында қалатын едік, биыл неге құстың алдында кетіп барамыз?». Ұрғашысы айтты: «Жылда біз құстың соңында қалсақ, сенің аяғың ақсақ еді, сондықтан бұрын ұша алмадық, сені мен сақтадым, күттім, сені тастап кетпедім, жаман еркекті жақсы ұрғашы асырайды екен», – деп кетіп барады екен. Осы сөзді айтқан екен, осы тақсыр, білгеніміз дейді уәзір.
– Білдің, уәзірім! Бұл сөзді саған кім үйретті, айт, шыныңды айтпасаң, басыңды аламын, – деді. Уәзір айтты:
– Адам үйреткен жоқ, менің аузыма құдай өзі салды, – деді.
– Өлтіремін, айтпасаң, – деді. Уәзір қорыққан соң:
– Айтайын, – деді. Мұны айтқан қызың, – деді. Хан айтты:
– Өзім де біліп едім, – деп хан елін, жұртын жиды, жоғарғы елін шақырды, жорға бие сойды, той жасады. «Қызымды кімде-кім жаман болса, соған беремін», – деді. «Жаман еркекті қайтып жақсы қылар екен?» – деді. Жаман балаларды жинады. Бір жаманға бермек болды. Басынан қотырдың қаны аққан, мұрнынан боғы аққан, аяғының шуашы бар жаман тазшаға хан қызын берді. Ханның қызы орнынан көшті. Ханның қызы тазшаға қатын болды, өзі шебер екен, бау өріп, үйінің қасынан құдық қазып алды. Құдықтың суы алтын болды. Тазша байы қатынының тілін алды, қатыны күнде бау өріп, киім тігіп апарғызып сатқызады. Байы кешке келіпті, ділдә әкеліпті, өздері бай болыпты. Астары өзі пісіріліп, өзі түсіріледі, дастарқаны өзі жайылады екен. Төрт шамшырағы жағылады екен, сөйтіп жүріпті.
Қатыны ертеңіне тұрып беті-қолын жуьшты, байына айтыпты:
– Сен бүгін шаһарға бар, онда бір адам қаракөк ат сатады, соны сен сатып алып кел! – деп ақ орамалға ділдә түйіп береді. Байы орамалды алып қойнына салып, жаяу кетіпті. Базардың басында жүрсе, бір адам қаракөк ат жетектеп жүр екен. Тазша тұрып айтты:
– Ағеке, атыңды сатамысың? – деді.
– Сатамын, не бересің? – деді.
– Екі ділдә берейін.
– Үш ділдә бер. Орамалыңмен бер, – деді. Тазша берді, қаракөк атты алды қолына. Қаракөк атты жетектеп үйіне келді. Атты байлады, үйіне енді. Қатын сұрады:
– Келдің бе?
– Келдім.
– Атты әкелдің бе?
– Әкелдім.
– Мықтап байладың ба?
– Байладым.
Қатын айтты: «Жат бүгін!». Қатынымен екеуі жатты, ұйықтады, ерте тұрды, беті-қолын жуды, намазын оқыды. «Е, тазшам, қаракөк атты ертте, алдыңғы айылын бос тарт, артқы айылын берік тарт. Бүгін менің әкем бір киікті қуып келе жатады. Киіктің басы алтын, арты күміс. Екі күн, екі түн қуып еді, жете алмады. Сен көк атқа мін, құрықты қарыңа іл. Сен барып жетерсің, құрықпен ұстарсың, бауыздайын деп атыңнан түсе қал. Әкем келер: «Е, жігітім, осы киікті маған бер, дүниеде тілеген тілегіңді берейін», – деп айтар. Сонда сен киікті бер де үйге қайтып кел», – деді.
Тазша көк атқа мінді. Құрықты қарына ілді, бір таудың басына шықты, шығып қараса, бір адам бір киікті қуып келе жатыр екен, жете алмай келеді екен. Алдынан тазша шығып киікті қуып жетті. Құрықты мойнына салды, аттан түсе қалды, бауыздайын деп пышағын қынынан суырды. Артынан хан шауып келді:
– Е, жігітім, осы киігіңді маған бер, – деді.
– Бермеймін! – деді.
– Дүниеде тілеген тілегінді берейін.
– Жарайды, ал, – деді.
Хан киікті алып үйіне кетті. Тазша үйіне барған соң, қатыны алдынан шықты.
– Келдің бе, тазшам?
– Келдім.
– Ұстадың ба?
– Ұстадым, ханға бердім.
– Бәрекелді! – деді.
Олар жатты, ұйықтады. Ертеңіне тұрды. Қатыны айтты:
– Е, тазшам, ханнан не тілек сүрайсың?
Тазша айтты:
– Не тілек сұрайын, мал сұраймын, бас сұраймын.
Қатыны айтты:
– Е, тазшам, ақылың жоқ, мал не керек, жан не керек? Мал да бар, жан да бар. Сен хандікіне барсаң: «Не сұрай келдің?» – деп хан айтар. Сонда сен айт: «Әнеукүні берем деген тілегіңізге келдім», – деп, сонда: «Не тілейсің?» – дер. Сен айт: «Өзіңізге қараған жандар үш күн үш түн от жақпасын, бір өзімнен басқа адам шықпасын», – деп. «Жарайды, қатын!» – деді.
Қатын байына құрымнан шапан тікті, құрымнан тымақ тікті, көзіне шиден түйреуіш салды, көзін қызартты. Тазша хандікіне келді. Тазша үйге енді. «Ассалаумағалейкүм, хан!» – деді. Хан алтын тағында отыр екен. Хан шошып төсегінің үстіне барып отырды, тазша ханның тағына отырды.
– Е, жаным, қайда барасың? – деді.
– Алдияр, сізге келдім.
– Не жұмысың бар?
Тазша айтты:
– Жұмысым бар, беремін деген тілегіңізге келдім, – деді.
Патша айтты:
– Берейін, жігітім, не тілейсің? – деді.
– Алдияр, мен не тілейін, маған берсеңіз үш күн, үш түн тірі жан от жақпасын!. Өз үйім от жақсын, берсеңіз осы тілекті тілеймін, – деді.
Патша:
– Жарайды, болсын, бола қалсын, – деді.
Уәзірін қара атқа мінгізді, жұртына хабар берді. «Үш күн, үш түн ішінде от жаққанның басын аламын», – деді. Уәзір кетті, жұртына хабар берді, қайтып үйіне келді. Хан тазшаны үйіне қайтарды.
Тазша үйіне келді, қатыны сұрады: «Айттың ба, тазша?» – деді. «Айттым. Үш күн, үш түн тірі жан от жақпайды. Өз үйім үш күн, үш түн от сөндірмейді, – деді.
Бақ келді, Ырыс келді, Қыдыр келді, жарыққа жиылды. Ертеңіне жігіт тұрып қараса, төңірегі малға толып қалыпты, өзі бай болыпты. Бай енді маңғаз болды. Қатыны айтты:
– Бүгін көк атқа мін. Сейілге шық, хан жолығар, ол да сейілде жүрер аң аулап. Соған сен бар, мына азықты қанжығаңа байла, түс болғанда ас ішеміз, – деп атыңнан түс, хан да түсер атынан. Ас жейік деп хан сені шақырар. Сен барма, хан асынан берсе, сен жеме, сен берсең асыңнан ол жер, енді бар!» – деді.
Тазша көк атты ерттеді, мінді, сейілге кетті. Алдынан хан жолықты, амандасты-есендесті. Аң аулап жүр екен. Түс болды. Хан аттан түсті.
– Ас жейік, – деді тазша.
– Жарайды, – деп, аттан түсіп хан асын жеді.
Тазшаны шақырды, тазша жақын келмеді, асынан беріп еді, жемеді. Тазша асынан беріп еді, хан жеді.
– Япырмай, тәттісін-ай! – деді. Менің бір қатыным болған, сол осындай пісіруші еді, сонан туған қызым осылай пісіруші еді. Сол қызым кеткен соң, көрген тәтті дәмім осы! – деді. Астарын жесті, аттарына мінді. Тазша айтты:
– Алдияр! Біздікіне қонаққа жүріңіз.
– Жарайды! – деді.
Хан тазшаның үйіне келді. Үйіне келсе, ханның өзінің үйінен артық екен. Хан сенерін де, сенбесін де білмеді.
Қызы айтты:
– Жоғары шығыңыз!. Хан жоғары шықты, отырды. Қыз дастарқанды жайды, алып келіп алдына ас қойды. Хан жеді, айтты:
– Апырымай! Астың тәттісін-ай! Менің кеткен қызым осылай пісіруші еді.
Қыз айтты:
– Қызыңызды кімге беріп едіңіз?
Хан айтты:
– Қызымды бір жаман тазшаға беріп едім.
Қызы айтты:
– Сол қызың мен емес пе, күйеуің мынау емес пе? – деп, өзінің байын көрсетті. Көзіңе қалай көрінеді? – деді.
Әкесі айтты:
– Жақсы көрінеді.
Қыз айтты:
– Жаманды жақсы қылдым, жаман еркекті жақсы қатын асырайды деген осы ма, әкем? Сен мені жаманға беріп едің. Сен басы алтын, бөксесі күміс киікті қудың. Сен ұстай алмадың, менің куйеуім ұстады. Оның сізден артық болғаны емес пе? Үйіңе барды байым, сонда сіз алтын тағыңыздан түрегеліп төсегіңізге барып отырдыңыз. Ол таққа барып отырды. Оның артық болғаны емес пе?
Хан айтты:
– Рас, менің тағымды күйеуім алсын!
Хан құса болып айтты:
– Е, қызым, сен ақылды екенсің, мен ақымақ екенмін, менің еліме кел, менің шаһарымды биле. Хан үйіне келіп өлді. Күйеуі хан болды, қызы ханша болды.