Күлшаһар

Күлшаһар
Ерте заманда Кішмүр шаһарында бір падиша болған. Аты белгісіз падиша халқына әділ, ғаріп-мүсәпірлерге көп қарасатын болған. Бірақ падиша өзі баласыз болған. Патша өзінің сарайында бірнеше уәзірлерімен мәжіліс құрып отырғанда борышы басынан асқан, сол борыштан қысылып жанталасқан, әр түрлі кемшіліктің бәрі де өз басында, үсті-басы алба-жұлба жыртық бір қайыршы кіріп келді. Қайыршының жұмысы падишадан жәрдемге пұл сұрамақ.
Патша отыр еді мәжіліс құрып,
Үстіне сол мүсәпір келді кіріп.
«Құдайдың кемшілігі бәрі менде» деп,
Патшаға сөз сөйледі жылап тұрып.
«Уағалайкум ассалам, тақсыр ханым,
Жоқтықтан шығар болды ғаріп жаным,
Жүз ділдә қысып жүрген борышым бар,
Сол еді сізге келген менің халім».
Патша жүз ділдәні суырып берді,
Мүсәпір қолын жайып қарап тұрды.
«Дүниеде сізде қажет бар ма екен» деп,
Патшадан ол мүсәпір жауап сұрды.
Патша айтты:
Бітті ме, ай, бейшара, кеулің сенің,
Қажетім дүниеде бардүр менің.
Айтуға көп ішінде қамығамын,
Бір перзент дүниеде менің мұңым.
Қайыршы айтты:
Құдай – ай, көзім жасын көргіл деді,
Бір перзент патшаға бергіл деді.
Ағынан ырза болып, бата беріп,
Мүсәпір үйден шығып ғайып болды.
Мұнан кейін көп ұзамай-ақ мүсәпірдің дұғасы қабыл болып, патшаның әйелі бала көтерді. Кәміл тоғыз ай он күнін бітіріп, патшаның әйелі босанды. Туған баласы қыз болды. Патша отыз күн ойын, қырық күн тойын жасады, үлкен қуанышқа бөленді. Енді ол қыздың атын қою керек болды.
Падиша жұртын жиып қылды тойды,
Бұрынғы қапалықтың бәрін жойды.
Жинап ап еліндегі ғұламасын,
Ол қыздың Күлшаһар деп атын қойды.
Мұнан кейін патша қызын дәрежелеп баға берді, баланың балалықтағы нендей керегінің бәрін де даяр етті. Күлшаһар өте жақсы, өте сұлу болып өсіп келе жатты. Қыздың сұлулығы сондай адамның айтып аузы жетпестей, сол заманда ол қыздан сұлулық өтпеген. Күлшаһардың сұлулығы дүниенің төрт бұрышына жайылды. Ер жетті, он алты – он жеті жасқа келді. Он төрт жасына дейін Күлшаһарды мектепке оқуға берді.
Бұл солай жата тұрсын. Енді Бағдат шәріндегі Шаһиншаһ патшаның, Шаһзада деген жалғыз баласы болған. Бұл баланың дәрежесі және өзінің жақсылығы, сұлулығына өз шәрінде ешкім тең болмаған. Шаһзада ер жетті. Жігіт болды. Жігітшілік ойлап, өз қатарындағы қыздарға көзін салды. Бірақ қыздың бәрі де Шаһзадаға ұнамады. Бір күндері Кішмүрдегі Күлшаһардың дыбысы құлағына тиді. Айтушылардың айтуы бойынша қыздың сұлулығына Шаһзада асық болды. Енді сол қызға барып, дидарын бір көрмей тынышталмайтын болды. Өзі патшаның баласы, пұрсаты мол. Бірнеше басшы, бірнеше қосшы алып және қырық түйеге алтын, күміс тағы басқа асыл заттар артып, бір керуен болып Кішмүрге сапар шекті. Көп күндер жол жүрді. Жолда еш жерде тоқтамай Кішмүрге келді. Қаланың бір шетінен пәтер алып, көпес, бай сәудегер болып жата береді. Шаһзаданың ендігі жұмысы араға кісі салып, қызға қайткенде жолығу болды. Бірақ есебі табылмады. Сөйтіп жүргенде сол жердегі бір мәстен кемпірге жолықты. Ол кемпірден қыздың жайын сұрады. Және «шеше, мені сол қызға жолықтыр», – деді. Ол кемпір екеуін келістірмек болды. Енді кемпір қызға барып, Шаһзаданың жайын баяндайды. Кемпірдің сөзі:
Шаһарда жалғыз біткен шынар деймін,
Көңілің оған тисең тынар деймін.
Сіздердей талай қызды ұнатпаған,
Өзіңдей бекзадаға құмар деймін.
Мұнан да басқа кемпір әңгімемен де мақтап көп сипаттайды. Кемпірдің сөзін қыз да мақұл көрді. Кемпір қайтып Шаһзадаға келіп, қыздың мақұл көргенін айтты. Мұнымен қатар «жақын арада осы шаһарда үлкен бір той болады. Сол тойда жолықтырамын, онан бергі жерде болмайды», – деді кемпір.
Аз ғана күннен кейін той болды. Тойға халық көп жиылды. Тойға Күлшаһар да келді, қасындағы қырық қыз нөкеріменен, бірақ сый қонақ бөтен бөлмеде болып, қызды көре алмады, көруге жөні болмады. Той тарағасын Шаһзада кемпірге жолығып, қыз жөнінде сөйлесті. Кемпір айтты:
– Бұл тойда реті келмеді. Енді жолығу қиын, пұрсатың келсе, өзің бір басқа үй салдырып, үйдің ішіне өзің отыратын кішкене тесігі бар бөлме салсаң, тесіктен қызды көресін. Сонан кейін үлкен той жасап тойға халықтың бәрін де шақыр, қызды да шақыр, бір көрсең сонда көресің, – деді.
Мұнан кейін Шаһзада алтын, күмістен бірнеше шебер жинап үй салдырды. Бірақ қашан көргенше өзі де асықтықтан өте жүдеді. Үйді ойдағыдай салып болып, той жасап, Шаһзада халықты шақырды. Тойға қыз да келді. Бірақ онда да үй ішінде көруге болмады. Шаһзада кемпірге жолықты. Кемпір той тарағасын үйдің сыртындағы тасада жолықтыратын болды. Адамның бәрі де тарады. Әлгі тасада қыз келіп, Шаһзадаға жолықты. Шаһзада күлімсіреп қызға бір ауыз сөз сөйледі. Сонда қыз айтты:
– Сен өзің қалайсың? Ақымақтарша күліп сөйлейді екенсің, – деді. Мұнан соң Шаһзадаға енді сөйлеуге уақыт болмады. Себебі, «ақымақ» деген сөз оған өте ауыр тиді. Соның үшін енді сөзге келмеді. Екеуі екі жаққа айрылып жүре берді. Мұнан кейін Шаһзада «менің бір қызға ұнамағаным-ай», – деп, екінші, жағынан асық болып ауыра бастады. Енді бұл шаһарда тұруға болмады. Барлық жолдасымен мүлкінің бәрін түйеге артып, Бағдатқа өз еліне көшіп кетті. Бірақ асықтықтан ауырып, көп ұзамай-ақ еліне барғасын Шаһзада өлді. Әкесі Шаһиншаһ патша жалғыз баласының басына сол өлген сағатында алтыннан күмбездеген там салдырды. Өлікті құрметтеп, қырқы біткенше басына шырақшы отырғызды.
Ендігі әңгіме Кішмүрден. Күлшаһар үш күннен кейін түс көрді. Түсінде Бағдатқа барыпты. Онда бетіне перде жамылып, өліп жатқан Шаһзаданың бетін ашып жолығыпты. Сонда Шаһзада былай деген:
– Әй, ақымақ, бұл жерлерге неге келдің,
Сен менің ақымақтығымды қайдан білдің?
Не іздеп бұл араға келіп жүрсің,
Алып кет садағасын тамам елдің.
Әй, ақымақ, саған түссін менің дертім,
Көресің қай сиқыңмен елдің бетін.
Барғанда ақиретке сөйлесермін,
Осындай күйге салды асық отың.
Ояна келсе, түсі екен. Күлшаһар ойлады «қой, менікі ұят болған екен, не болғанмен сол сияқты адамға бармай жөні келмес», – деді де, азық-түлік алып, ер киімін киініп, шашын желкесіне түйіп, бір жақсы атқа мінді де, бір түнде адамға айтпай жүріп кетті. Әкесі пәлен күн сұрау салып іздеп таба алмады.
Күлшаһар сол жүрумен бірнеше күн жүріп, кешке жақын бір жардың қасында атынан түсіп тамағын ішіп отырғанда, бір бөлек адам келіп, «ұрысың», – деп, ұрып-соғып ұстап апарып, далада дарға асады да, ат-тонын олжа қылады. Бірақ оның әйел екенін білмейді. Сонан қыз дарда кешке дейін тұрады. Өлер болды, жылады, күн бата дар түбіне қой жатқызуға бір қойшы таз қой жайып келді. Қыз тазға жалынды. Жағдайын айтты. Тазша аяп, қызды дардан босатты. Қойшы ертең менен көреді деп, қойды басқа жаққа айдап жатқызды. Сонан кейін қыз қойшымен қоштасып жүріп кетті. Бірнеше күн жаяу жүріп, бір жерге келді. Кешке таяу бір топ адамға жолықты, ішінде ханның уәзірі бар екен. Бұлар келіп қызды тексере бастады. Бұл «жолаушымын», – деді. Анау адамдар сол күні мал ұрлатып, соны іздеп жүр екен. «Сен ұрысың», – деп, ханның уәзірі қызды апарып лабақтыға салды. Бірақ ұрының әйел екенін ешкім білмеді. Лабақтыға бірнеше күн жатты. Бір күні уәзірдің қатыны «ұры деп жүрген жігіт қандай екен, көрейінші», – деп, уәзір жоқта лабақтының есігін ашып, ұрыны көрді. Көрсе, келбеті жаннан асқан бір сұлу жігіт. Қатын көрді де, ұрыға асық болды. Мұнан соңғы күндерде де күніне үш рет келіп жақсы тамақ беріп тұратын болды. Мұнымен қатар ұрыға өзінің ұнатқан ниетімен жақындасқысы келіп, кеуіл айтты. Ұры қатынға:
– Кідіре тұр, тұла-бойым жара, сауалыңқырайын, – деді.
Бір күні уәзір кешкісін үйіне келсе, қатын жоқ, қарап таба алмайды. Лабақтыны ашып қараса, қатын ұрымен бірге отыр. «Бұл ұрымен ойнас екен», – деген кеулімен, қатынның басын қылышпен шауып тастады. Ұрыға шабайын деп ұмтылғанда, қыз емшегін шығарды. Сонда уәзір шаппады. Ұры айтты:
– Мен қыз едім ғой. Сен қатынды бекер өлтірдің, – деді.
Уәзір айтты:
– Мен білгенім жоқ. Сені жігіт шығар дедім. Олай болса, мен сені әйелімнің орнына аламын, – деді.
Қыз:
– Мақұл, – деді. Бірақ маған кемді күн рұқсат бер, мен жарақатымнан жазылайын, – деді.
Лабақтыдан шығып, уәзірдің тамағын істеп беріп, уәде бойынша жақындаспай жүрді. Бір күні уәзір шаршап келіп, түнде қатты ұйықтады. Қыз тұрды да уәзірдің өз қылышымен басын бір-ақ шапты. Уәзір өлді, жұмыс бітті.
Уәзірдің қылышпенен кесті басын,
Аһ ұрып, қайғыменен төкті жасын.
Астына бір жүйрік ат мініп алды,
Салды да алтын, күміс гәуһар тасын.
Ғаріп қыз түн ішінде жүріп кетті,
Уәзірге қатыны мен ажал жетті.
Сол күні түніменен тынбай жүріп,
Бағдатқа таң атқасын келіп жетті.
Шаһардың бер жағында бір қойшыға жолығып, қойшыдан елдің амандығын және жөн сұрады. Қойшы айтты:
– Патшаның жалғыз баласы Шаһзада Күшмүрге қыз іздеп барып, ауырып келді де өлді. Өлгенге он бес күндей болды. Басқалар аман. Анау жарқырап тұрған Шаһзаданың тамы, – деді.
Қыз:
– Келген еңбегім қайтпады және арманда болдым-ай, – деген жабығыңқы кеуілмен шәрге жүре берді. Қыз ойланып «әуелі барып құран оқып, асығымның бетін ашып көрейін», – деген кеуілмен молаға келіп, аттан түсіп, құран оқып басындағы адамнан ішінен кіруге лұқсат алды. Тамның ішіне кіріп, қабірдің бетін ашып:
– Шаһзада, мен келдім, – дегенде, жігіт басын көтеріп алып «уһ», – дегенде, аузынан қызыл жалын лап-лап шықты. Анық өлмеген, ғашықтықпен талып жатқан екен. Күлшаһар Шаһзаданы арқалап бір үйге алып баруға ойлайды. Сонда Күлшаһар былай деген:
Кішмүрден ауру болып елге қайттың,
Он бес күн ғашықтықтан өліп жаттың.
Құдайға мың шүкірлік, әлхамдулла,
Қайғының мен де бір ай дәмін таттым.
Тағы да басқа көп толғаулар айтады. Мұнан кейін бір үйге арқалап барды. Шаһзада сауалды, екеуінің де тілегі орындалды. Біреу барып патшадан «балаң тірілді», – деп, сүйінші сұрады. Патша оған нанбады. Және біреу барып сұрады, оған да нанбады.
– Баланың ғашығы келіп ол сосын тірілді, ғашықтықпен өлген екен, – деді.
– Құдайда екілік жоқ, бір өлгенсін тірілмейді. Бекер айтпаңдар, – деп, патша нанбады. Баласы мен келінін үйіне апарып, патшаның көзіне көрсеткенде патша көзімен көріп нанды. Мұнан кейін патша ат шаптырып халқына жар салып отыз күн ойын, қырық күн тойын жасап, үлкен мереке істеді. Өлген баласы тірілгеніне Құдайға шүкірлік қылып, патша ойлады «маған осы қызық та болар», – деп, халық алдында баласына тағын берді.
Шаһзада патша тағына мінді. Халқына өте жағымды болды. Күлшаһар екі-үш бала туды. Басынан бір буын жақсы заман өткізді. Мұнан кейін Күлшаһар айтты:
– Мен елден кеткелі бірнеше жылдар өтті. Менің қайда кеткенімді бір адам білмейді. Ата-анам тірі ме, әлде өлі ме бұ да маған белгісіз. Өзім де ата-анамды сағындым. Менен басқа баласы да жоқ еді. Енді өлі болса дұға істеп, тірі болса барып қуантайық, – деді.
Пәуескі күйме жегіп, балаларымен Шаһзада екеуі Кішмүрге жүрді. Кідірмей бірнеше күн жүріп Кішмүрге барды. Барса, Күлшаһардың ата-анасы тірі екен. Баяғы орынша патша болып тұр екен. Бірақ өте қартайған екен. Жоғалып кеткен қызы тірі табылғанға патша жүрегі жарылғандай қуанып, үлкен той жасап, сол тойда патша:
– Өзім үлкейдім, жасым жетті, жоғалып кеткен жалғыз балам табылды. Енді маған мұнан артық дәуір болмас. Тағымды халық алдында балама беремін, – деп, патша тағын Шаһзадаға берді.
Сөйтіп, Шаһзада екі жұртқа патша болып мұратына жетті.