ТҮРКІТТЕРДІҢ ДІНІ
VII тарау
Түркіттердің қадым заманындағы діні туралы бізге жеткен негізгі мәліметтер қытайдың «Вэйшу» және «Суйшу» атты шежірелерінде жазылған. Ол мәліметтер мейлінше қарама-қайшы және тым шолақ болғандықтан да түсінуге қиын.
«Вэйшу» түркіт дінінің төмендегідей салтын атап өтеді: l) Күн шығыс елін қастерлейтін болғаны үшін де (хан) ордасына шығыстан кіреді; 2) жылма-жыл күллі бекзаттармен бірге ата-бабалар үңгіріне барып, құрбан шалады: 3) Бесінші айдың ортаңғы онкүндігінде қара халықты жинап, өзен бойында көк аруағына бағыштап құрбан шалады; 4) Дугиннің батыс жағында 500 ли жерде биік бір тау бар, оның басына өсімдік те, ағаш та шықпайды, ол Бодын-інлі деп аталады, оны аударсақ: елдің қамқоршы аруағы деген сөз».
Бұдан 50 жыл кейін құрастырылған «Суйшу» (VII ғ. 30- жылдары) жоғарыдағы мәліметтерді келтірмейді, мұның орнына онда: «Шайтандар мен аруақтарды құрметтейді және дуақанттарға сенеді» -— деп айтылған.
Осынау біріне-бірі мүлде кереғар екі версияны қалай жақындастыруға болады және бұлардың біріншісі іштей қарама-қайшылыққа толып тұр ғой. Онда күнге табыну (I), ата-бабалар аруағына табыну (2) көк тәңірісіне табыну, бұның ата-бабалар аруағына табынудан бір өзгешелігі — ол бекзаттар емес, халықтың игілігі (3) және тауға табыну (4). Қытай бастаухатының мәселені шешпейтінін айту керек.
«Суйшудің» мәліметтері де бұдан анық емес: «Ху» деген қытай сөзі балгер, сиқыр, дуақант дегенді білдіреді. Тап осы арада бізге қайсысы керек — текстен оны түсіну қиын, сол сияқты түркіттер табынған аруақтар дегеніміз не: олар ата-аналар аруағы ма (кормос) әлде табиғаттың рухы ма (тос) оны да түсіну оңай емес. Бұл тарау осынау жұмбақ текстерді талдауға арналады.
Негізгі мәселені біз былайша қоямыз: көне түркіттер қандай дінге сенген және олардың сол діні сындарлы қағида ма әлде әртүрлі сенім-нанымдар араласқан қосна ма, олай болса, қандай сенім-нанымдар?
Түркіттердің ертедегі сенім-нанымдары жөнінен айтқанда, мен оларды алғашқы қауымдық сенім деп айтудан аулақпын. Түркіттердің өзі әртүрлі тайпалардан тек V—VI ғғ. ғана құралған, сол себепті де олардың өз дәуіріне жататын сенім-нананымы, сол уақыттың өзге де діни жүйелері сияқты дамып жетілген болатын.
Римде ол кезде соңғы патриций Цетег Боэцийдің «Даналықпен жұбануын» оқып рахаттанады. Константинопольде Сирияның қаңсыған қатпа тахуалары никей символына халкедонның қосымшасы туралы гректің маңғаз прелаттарымен айтысып, тартысып жатты. Енді ешбір Ормуздға да, Ариманға да сенбейтін парсы бекзаттары Ктезифонда тақ пен мешіт одағын көк сүңгінің ұшымен ұстап тұрды. Соғды диқандарының қыстақтарын аралап, шөлмектей болып қуарып кеткен дәрісшілер жарық дүние дінін, нәпсіге тыйым салуды уағыздап, жәдігөйлер азаптап өлтірген Мани әулиенің атын марапаттап жүрді. Қытайда тақыр басты будда сопылары, Конфуцидің жолын қуған даналардың наразылықтарына, жылтыр жібекке қара сиямен жазылып қойылған, пенденің үлгілі тәртібі мен ел басқару ережелеріне көз қиығын да салмастан, император әйелге бұ пәнидің баянсыздығы мен жалғандығы жөнінде уағызды туындатады. Керуен жолы Жерорта теңізінен Сары теңізге дейін созылатын, осынау жолмен шөлдер мен тауларды басып, жібек матасымен, иісмайлармен қоса идеялар, жүйелер мен қағидалар ағып жатады. Осынау жерлердің шынайы қожасы — түріктер барша елдердің уағызшылары айтып жатқан нәрсені көрмей, естімей жүре берген бе? Олардың Сары өзеннің бойынан шыққан ата-бабалары білімді Қытайды, гүл жайнаған Соғдыны, тәңірінің шапағаты жауған Тұрфанды айтыстырып-тартыстырып қойған егес туралы білмеді деуге бола ма? Ал, басқа жақта, теріскей бетте әсершіл де қызу қанды қойшы-сарбаздарға ықпал жасап, сабырлы да салмақты дана пейіл Сібір жатты керіліп. Міне осы факторлардың бәрін ықтияттап ескеріп, есепке алмасақ, бізге ежелгі түркіттердің көзқарасы да және оның даму барысында жасаған өзгерістерін де түсіну қиын болады.
Жеке тайпалар өсіп, халық болып құралады да, өздерінің діни жүйелерін енгізеді, діни сенім-нанымның элементтері ұқсас болғанымен, олардың бір-бірімен үйлесуі әрқилы болады. Түркіттердің діні де соңдай болған. Бірақ ол туралы мынадай сұрақтар туады: бекзаттар мен қара халық неге бөлек табынған? Халық кімге табынған? Бекзаттар кімге жалбарынған? Егер ханның өзі жоғарғы дінбасы болса, дуаканттар кім болған?
Бірінші сұраққа жауап беру оңай, өйткені бізге түркіт қоғамының құрылымы және оның этногенезі — шығу тегі белгілі. Түркіттер құрамы аса күрделі халық болған. Ашинның «500 үй-орманы», болашақ бекзаттар V ғ. Ордостан шығып, Алтайдың түскей жоталарына, түрік халық мекендеген жерге келіп қоныс тебеді. Екі этникалық бөлшек ұласып бірігіп кетеді, бірақ олардың арасында айырмашылық — ақсүйек, қарасүйек болып бөлінуі арқылы —VII ғ. дейін білтеленіп келеді, ақсүйектер арасында қызмет-мансаптық мирас болып қалуы, «текті-дегдар» қыздардың қарапайым халықтан шыққан жігітпен тұрмыс құруына тиым салу — міне осының айғағы.
«Бэйшу» сөзі VI ғ. жатады, ол кезде мұндай бөліну айдан анық болған, сондықтанда бастаухат асылтектілер мен қара халы қалың дінге нанымы арасындағы айырмашылықты атап өтеді, сосын ат айырмашылық «Суйшуден» түсіп қалған. «Суйшу» қытайлардың, сайын далада зауалды 630 ж. дейін өктемдігін жүргізіп тұрған түркіт тектілерімен ғана істес болған дәуірін көрсетеді. Сол себепті де «Суйшу» сілтемесінің тек асыл тектілерге ғана қатысы бар деп ойлаған жөн тәрізді, ал біз бұл мәселемен кезі келгенде айналысамыз әлі.
Енді біз түркіт халқының діни көзқарасымен шұғылданып көрейік.
Көк тәңрісіне табыну сол сияқты Орхон жазуларында да (мінезделген: «Биікте көк тәңірі, төменде қара жер жаралғанда, екеуінің арасында адам баласы жаралған». Көк Тәңірі (Көк аспан)— ол кәдуелгі көзге көрінетін аспанға қарама-қарсы қойылатын заттық аспан емес. «Аспан аруағын» қытайлар тек қана Көк Тәңірі деп түсінген тәрізді. Аспанға құрбандық шалу салты тіпті XIX ғ. аяқ кезінде қашындер арасында болғаны байқалған. Ол Тығыр Тайық деп аталған, бұл әдет бойынша күллі қауым тәңірге жалбарынып, оның құрметіне қойды құрбандыққа шалады, қымыз, айран, сүт, сорпа судай ағылады. Мейрамға жақын ауылдардан еркектер жиналады, әйелдер мен бақсы-балгерлер оған жіберілмейді. Сонда олар «кек пен күнге» табынады. Әсілі, бұл әлгі «Вэйшуде» сипатталған әдет-ғұрып болса керек. Бұндағы екі жәйтті айрықша атап өткен жөн: біріншіден — бақсы бұл мейрамға жіберілмейтін болған және екіншіден — құрбандық шалудың мақсаты «жарықтың» шапағат-мейріміне ие болу. Осынау екі жәйттің екеуі де маңызды. Бақсыны жолатпауына қарағанда, бұл табыну өлілер аруағына немесе хтоникалық «байырғы аруақтарға» бағышталмайды, басқа жүйедегі құдыретке арналатын сияқты: «жатжерліктердің айтуына жүгінсек, Тайыққа тап болған бақсы есінен танып, қол-аяғы тартылып, талып қалатын көрінеді»
Бұл қандай құдырет? Сипаттамаға қарасақ, оның өзегі — жарық; күнге табынушылықтың өзімізге белгілі түрлерінің ішінен осы табынуды айрықша бөліп алып, жазба дерек сол догманың ерекшелігін атап көрсетеді, ал осы табыну салтында күн аспан денесі ретінде (Ра-Гелиос) яки шығармашылыққа шабыт беруші және оның көзі ретінде құрметтеледі. Егер тағы бір этнографиялық параллель-насандардағы «Таза чума» мейрамы табылмаса’, қанша айтқаймен, осы табыну салты бізге көмескі күйінде қала берер еді, Нганасандар — ертедегі саяндық угорьлардың (кәзір олар толық түріктенген) ең жақын туыстары деген болжамды баяғыда Кастрен айтқан болатын. Қиыр Солтүстікке қарай тықсырылып тасталса да, нганасандар өздерінің бақсылық демонолатрия ықпалына түскеніне қарамастан ежелгі табылау салтын сақтап қалған. Олар жылына екі рет: полярлік түн басталардан бұрын — күзде, сосын күннің әуелгі шұғыласы атау шыңдарына шағылысып көрінетін мезгіл — қаңтардың аяғында жарыққа-күнге құрбандық шалады. Әлбетте, табыну мейрамының салттық жағы жоғарыда сипатталғаннан әлдеқайда басқарақ, өйткені «таза чума» мейрамын бақсы-балгер өткізеді; мұнда нганасандардың жаңа жағдайда, жаңа көршілермен, ең бастысы, жаңа жерде мың жарым жылдай өмір сүргені өз ізін қалдырса керек, өзіміз зерттеп отырған табыну салтында жаңа жердің бірінші дәрежелі роль атқарғанын біз әлі ілгеріден көреміз. Алайда, сыртқы айырмашылықтарына қарамастан, түркіт халқының да, минусиннің түріктенген угорлары мен нганасандардың да табынатын нәрсесі біреу-ақ болғанын, ол — күннің жарығы екенін біз зор сеніммен айта аламыз. Осыны негізге ала отырып, біз өзімізді мүдделі етіп қойған түріктердің ең жақын-туыстары ретінде нганасандардың тео-космостық ұғым-түсініктерін қарастырып көруге қақымыз бар ғой деп ойлаймын. Нганасан дінінің доктринасы-ілімі-плюралистік анимизм; қайрымды нәрсенің яғни адамдарға ізгілік-жақсылық әкелетін нәрсенің бәрі пио терминімен белгіленеді, белгілі бір бейнесі жоқ, бірақ қатты құрметтелетін, көзімізге көрініп тұратын аспан да (түріктің Көк Тәңрісімен салыстырыңыз) осы терминмен білдіріледі. Әлемді жаратушы — Nolata пио (жоғарыда айтылған «Аспан аруағымен» салыс.) оның дәйекшісі Кои (күн) жаратылған дүниеге басшылық етеді; күн шұғыласы — тін-жіптер, осы тіндер арқылы өсімдіктер рухы күнмен үндесіп, тілдесіп тұрады.
Күнге табынудың бұл нұсқасының белгілі дәрежедегі танымалдығы сондай, оны Сібір бақсылығының өзге түрлерімен шатыстыра алмайсыз, мұны кезінде Л. Я. Штернберг айтқан. Бұған ұқсайтын бірден-бір ілім манихейліктен байқалады, бірақ мұнда генетикалық байланыс емес, күмәнсіз конвергенция — ұласу-ұштасу бар.
Бұл діңді анимистикалық генотеизм ретінде сипаттауға болады, өйткені С. А. Токаревтің зерттеуі көрсеткеніндей, жалпыхалыққа ортақ жоғарғы құдай — жарық және аспан құдайымен — бірге әрбір рудың өз жебеушісі яғни әлімсақтан бері тірлік етіп келе жатқан «тос» рухтас, кішкене ғана тайпалық құдыреті болады, бірақ олардың марқұм болған кісілердің жандары —»кормоспен» ешбір байланысы жоқ».
Тіпті «Аслан рухына» (қар. Nalatanuo) табынудың өзі, біраз құбылып, өзгеріп кетсе де, XX ғ. басына дейін сақталған. Көк рухы Құдай деген парсы атын алып, кейін бақсылықтың ең жоғарғы рухы — Үлгеннен мүлде басқа, христиан құдайымен теңдесіп, бірдей болып кетті. Осыған байланысты жер құдыреті — төстерге, байырғы алтайлықтардың «табиғат иесі»—»Алтайға», келімсек ырқыттар мен сойондардың «Иер-суға» табынатынын айта кету керек.
Иер-су (біздің жер-суымыз) жер төстері қатарына жатады да, оны жер мен судың, өсімдіктің ж. б. «қожасы» деп құдырет тұтады. Нганасандарда жердің қожасы Фаннида, ол — адамдардың елгекін аузын арандай ашып күтіп жататын қаныпезер жын-шайтан. Оған құрбан етіп, қара бұғыны шалады. Иер-су да рақымсыз құдырет. Оған сүр немесе жирен атты құрбан етеді.
Бақсылықтың Үлтенді құрметтеуі мен Иер-суға табынушылықтың арасында ешбір байланыс жоқ екеніне ырқыттар мен сойондардың Үлтенге, бақсы пантеонының басқа да аруақтарына жалбарынбайтыны дәлел бола алады; бұл екі рудың екеуінен де Саяннан келгеніне көп болмаған, тегі, олардың табынатын құдыреті ежелгі алтайлық және нганасандық діни жүйелер арасын байланыстыратын буын болса керек.
Бодын-інлі тауын қастерлеудің мәнісі туралы мәселе Л. П. Потаповтың еңбегі арқасында анықталады, онда автор сол тау алқабының рулық меншікпен байланысын қастерлеу-салтын, рулық табыну мен кәсіптік құдыреттің бірігіп, өріліп, кеткендігін көрсетеді. Әр рудың өз мүшелерін қоректендіретін «Алтайы» бар. Бұл таулардың, өзендер мен көлдердің киелі аруағын қастерлеу емес, сол таудың, өзен мен көлдің өзін қастерлеп, құдырет тұту яғни біз бұл арада табиғаттың рух-бейнесін емес, өзін тіріге санап, қастерлеу ісін көреміз. Бұл анимистикалық дүниетанымның ең бір жабайы түрі, ол — аниматизм деп аталады.
Ашин ордасы бағындырған алтайлық халықтардың ежелгі діндерінің басты белгілері міне осындай. Біздің жоғарыда көргеніміздей, «бекзаттардың» негізгі табынатын құдыреті ата-бабалар аруағы, бұл халық дініне мүлде жат нәрсе еді. Алтайға VII ғ. келген түркіттердің ұрпағы — телелер мен шу телеңгіттері рулық анимистикалық табыну салтынан іргесін мүлде аулақ салып тұрады.
«Бекзаттардың» үңгірге барып, құрбандық шалатын ата-бабаларының кімдер болғанын анықтау үшін, түркіттердің шыққан тегі жөніндегі аңызға айналған материалды талдауымыз керек. «Суйшуде» Ашин ордасының шыққан тегі туралы тарихи анықтамамен бірге мифке негізделген бір аңыз келтіріледі (қар. 23 б.) Ашиндер жазық далаға шығып, жужандарға тәуелді болып бағынғанға яғни, VI ғ. басына дейін «үңгірде» тіршілік еткен.
Қасқырдың қаншығы барып тығылған үңгірді сипаттап жазғанының өзі қызық. «Сеңгір Тауда бір үңгір бар, сол үңгірдің ішінде айналасы жүздеген Лиге созылып жатқан, көкорай шалғынды жазық бар. Үңгірдің төрт құбыласын түгелдей таулар қоршап жатыр». Бір ғажабы, нағыз тау алқабы «Суйшуде» үңгір деп аталған. Мұндай ағаттыққа таң қалып қана қою аз, шамасы, біз мұнда бір аңызға екі сюжет — мифологиялық (бөрінің қаншығынан шығу) және тарихи (түркіттердің бір бөлігінің арғы аталарының Алтай тау алқаптарына қашып баруы) сюжеттер келіп тоғысқан деп жорамал жасай аламыз.
Шынында да тарихи сюжет мұсылман авторлары Рашид-ад-Диннің, Хондемир мен Абылғазының шығармаларында толық күйінде келтіріледі және тау алқабы Еркене күн — Құлама беткей деген белгілі атқа ие болады. Бәлкім, біз бұдан ежелгі бір оқиғаның нышанын — теріскей хұндарының жеңіліске ұшырағаннан кейік, 93 ж. Тарбағатай өткелі арқылы босып кеткенін, олардың бір бөлегінің Алтай өңірінде қоныстанып қалғанын көретін шығармыз, бірақ бізге енді кәзір керегі мифологиялық сюжет — қаншық қасқырдың қайдан пайда болғаны.
Ең алдымен теле тайпасының пайда болуы жөнінде тап осындай аңыздың барын атап өту керек. Бұл аңыз бойынша хұн шаньюі қыздарының әкесі көк тәңрісіне бағыштап қойған біреуі — бөріден ұл табады да, сол теле тайпаларының түпкі атасы болады. Бұл тайпаларда, Ашиннің ордасы сияқты, Халха өңіріне Сары өзен бойынан келеді. Өзіміз байқап отырғандай-ақ, түркіттер де, телелер де шығу тегі жөнінен бір ғана аңызға сүйенеді. Ендеше түпкі атасы — бөріге осындай тотемшілік тұрғыдан қараудың шыққан көзі бір екен деп болжам айтудың қисыны бар. Дегенмен де ұйғырлар мен Ашиннің ордасы нағыз тотемшілер болған деп кесіп айту қауыпты, өйткені, бастаухаттарда олардың қасқырға өзгеше қатынасы болды — деп жазылмаған, бірақ біз бұл арада сонау көне заманда осынау аңға тотемдік тұрғыдан табыну іздерін көреміз, ал сосын оның біз зерттеп отырған дәуірде ата-бабаларды құрмет тұту салтына айналып кеткенін білеміз. Хош, сонымен VII ғ. Алтайда екі діни жүйенің: Сібір халықтарымен байланысты болған анимизм мен ұлы шөлдің оңтүстік аймағынан шыққан түрік және моңғол Я. Бичурин, Ерте заманда…, I т. 221-6.
Нілді көшпелілер әкеліп дарытқан, тотемдік сипаты бар, ата-баба аруағына табыну діндерінің қатар өмір сүргенін анық айта аламыз.
Түркіттердің ата-бабалар аруағына табыну салтының, оның шыққан тегін анықтай түсуге жол ашатын ерекшеліктері бар. Тап осындай, уақ-түйегіне дейін сәйкес келетін діни сенім булагаттар яғни Байқал өңірінің буряттары арасында бар екені байқалған.
Байқал маңының буряттары — дәйекті политеистер (көп Құдайлылар). Олардың шынайы пікірі бойынша, әлемді 99 тәңірі билейді, бұлар солардың бәрін бірдей құдырет тұтады. Әрбір ру тәңрісіне табынады. Бірақ мұндағы ең маңызды нәрсе, бурят сақсысы» балгерлік жасағанда, жаңбыр жаудырғанда жебеуші — аруақтан медет сұрамайды, тәңірге мінәжат етіп, табынады, ата-бабалар аруағынан қолдау тілеп жалбарынады. Сонда бабалар аруақ-демеуші ретінде танылмайды, қайта құдыретті көк тәңірісі алдында өкіл, қолдаушы деп танылады. Сол сияқты «бутлдар» (қасиеттілер — үлкен тастар немесе кезедейсоқ табылған көне заман заттары киелі болып санала береді) өз бетімен (сиқырлы бойтұмар ретінде), не олардың қанасындағы жан ретінде (анимизм) әрекет жасамайды, құдыретті көк тәңірісінің шарапат-шапағатымен әрекет жасайды. Политеизмнің (шыдай дамыған жүйесімен бірге тотемизмнің бұлдыр бейнесі еске түседі діни қызметкер (оны бақсы деп атауға болмайды) үстіндегі киіміне аңның бейнесі (мәселен, бөрінің, аққудың, қаздың т. б.) басылған тананы тағып алады. Бұл бейне сол кісінің, арғы атасы әлгі аңыз ан болып табылатын руға жататынын ғана көрсетеді142.
Осы айтылған ұқсастықтың қызықты да маңызды болатын тағы бір себебі, біз бұл арада конвергенцияны емес, генетикалық байланысты байқаймыз. Эфирит-булагаттар — буряттардың ең ежелгі тұқымы. Жоғарыда сипатталған дәстүрлер тамыры біздің заманымыз басталатын кезеңде, V ғ. Ашиннің ордасы шыққан этникалық бұрқаныс дәуірінде жатыр. Ашиндер «бөрі» руынан. Сонымен, олардың байланысы тым ерте кезеңдегі байланыс екені күмәнсіз, өйткені буряттар Байкал маңына өткен кезде Ашин ордасы ол арада болмаған. Демек, біз бір мәдени бұрқаныстан — ежелгі моңғолдық сәнбилік мәдениеттен шыққан екі параллел сызықты көреміз.
Бірақ VI ғ. аяғы мен VII ғ. бас кезінде ата-бабаларға тотемдік табыну таза күйінде байқалмайды. Ашиннің келгіндері мен таулы Алтай тұрғындарының арасындағы тығыз байланыс синкреттік-бірлескен діни сенімнің пайда болуына бастайды. Бұған әлі күнге дейін шешілмейтін жұмбақ тәрізді көрінетін түркіт хандарының есімдері дәлел бола алады. Бұл есімдер қытай, парсы мен грек жазбаларында сақталып қалған және оларды әртүрлі салыстырып оқу арқылы талдауға болады. Тобо ханның өз аты Арсила (грекше) ол түрік-моңғол сөзімен «Арыслан» деп аударылады. Қытайша «Були», түрікше «Бөрі» деген сөз. Тағы бұл аттың моңғолша «Шэни-Шоно» түрі де бар. Батыс хандарының аттары да жиі кездеседі: «Иби»—»Ибрис» (барыс), ал «Юйгу»—»Юкук» (үкі) болып аударылады.
Осының бәрі канондық есім емес, кісінің жасы мен қоғамдық жағдайына қарай өзгеріп отыратын сипаттамалы аттар. Бұны бәрінен бұрын лақап ат деген жөн. Сол сияқты еске салып қоятын бір нәрсе, хан қара халық үшін де, бекзаттар үшін де дінбасы болған яғни қағанат жүйесінде осынау екі сенім-наным да қоян-қолтық тірлік еткен дағы, біртіндеп, ұласып бір дүниетанымға айналып кеткен, бірақ ол толық дәрежесінде жүзеге аспайды, өйткені қағанаттың өзі құлайды да, оған қосыла күллі рулық-діни сенімдер жүйесі де құлайды.
Л. П. Потапов пен С. А. Токарев сипаттаған рулық табынудың көмескі көріністері қадым заман дәстүрлерінің едәуір бөлегін тау қырқаларының тұйық тасасында сақтап қалған, Алтайдағы орман-тоғай руларының анимистік сенім-нанымына жатады. Ашин түріктерінің дәстүрлері шалқар дала кеңістігінде түбірінен өзгереді, сол себепті де оларда ата-бабалардың тотемдік табынуының іздері тым сирек кездеседі. Соған қарамастан ата-бабалардың тотемдік нанымдарының дала мәдениеті үшін зор маңызы бар, сондықтан да оның мән-маңызы мен ерекшеліктерін анықтап, нақтылай түсу керек.
Дегенмен де түркіттер кімге табынған: арғы тегі — аңға ма, әлде арғы атасы — адамға ма? Егер адамға табынса, оның қандайына: кез келгеніне ме, әлде қаһарман батырға ма? Егер біз «Суйшудің» текстін ескерсек («аруақтарға табынады»), оның бірінші нұсқасы жарамайды, өйткені VII ғ. жоғарыда айтылғандай-ақ, қытайлар тек түркіттердің бекзаттарымен ғана танысып біліскен, ендеше VI ғ. құрбандық апарып шалынатын сол аруақтардың ата-бабалар аруағы болғаны анық. Бірақ істің мән-жайын, сол діни сенімге жатпайтын, кейінірек кездегі X ғ. бас кезіндегі арап көшірмесі, Абу-Дулафтың рисалесінде сақталған мәліметтер дау-дамайсыз анықтайды. Бұл бастау-дерек әлі ісләм дінін қабылдамаған қарлықтардың «Қабырғаларына өздерінің бұрынғы хандарының суреттері салынған ғимараттары бар»143 деп хабарлайды. Солар сияқты ежелгі дунхулар да өздерінің «ерлігімен даңқы жайылып, марқұм болған алдиярларын» қастерлейді екен144. Қарлықтардың батыс түркіттерімен байланысты болғаны «Таншуда» анық көрсетілген, ол шежіреде «гэлолу» яғни қарлықтар түркіттердің бір тармағы деп аталған. Сонымен, тап осы жолы, табиғатты анимистік сеніммен қатты қастерлейтін түркіт халқына қарама-қарсы, түркіттің бекзат-билері тотемдік дүние танымнан туған салт, қаһарман-ата-бабалар аруағына табынатын болған деп осыған байланысты түркіттер арасында адам жанының «иімейтін, о дүниедегі тіршілік туралы діни сенім бар екенін де атап өткен дұрыс. 576 ж. Істеми ханды қойған кезде, марқұммен бірге ана дүниеге баруы үшін «ғұнның төрт әскери тұтқынын» жазалап өлтіреді. 649 ж. император Тайцзунды жерлегенде, ағзам досынан айрылмас үшін Ашина Шэни өзін-өзі өлтірмек болады.
Міне осы екі фактіден түркіттердің о дүниедегі тірлікті бұл пәнидегі өмірдің жалғасы деп есептегені байқалады; мұндай сенім аса көп тараған, бірақ ол діни сананың тым ерте кезеңдегі даму сатысына жатады, дегенмен де оның анимизмнен бір өзгешілігі адамның жаны көп емес, әркімнің жеке жаны болады деп шамалайды.
Бірақ соңда баяғы бақсылығымыз, табиғаттан қалыс, қадым заманнан бері өмір сүріп келе жатқан аруақ-тостармен тілдесетініміз қайда, тілдескенде онша табынып, құлдық ұрып жатпай, үйреншікті практикалық сипаттағы, психологиялық және сексуалдық экзальтация жолымен болатын тілдесуіміз қайда? Нұғыраны соғып, ежелгі аруақтарды шақырып, өлгендер жанымен айқасып жататын бақсылар қайда? Жоғарыда сипатталған екі жүйенің екеуінде де, жебеуші-аруақтарға орын жоқ, оларсыз бақсы нанымының негізі болып табылатын бақсының өзі де, оның камланиясы да, іс-әрекеттері де болмайды. Рас, біз талдаған тексте дуақанттар мен сиқыршылар жөнінде сөз бартұғын, бірақ оларға бақсының қадыр-қасиетін таңбай тұрып, олардың немен айналысқанын қарап көруіміз керек.
Фирдоусидің » Шахнамасында» Герат шаһарының қасында түркіттер мен (автор оларды «Қытай түріктері» дейді) парсы қолбасшысы Бахрам Чубиннің айқасы жөнінде бір хикая бар. Фирдоусидің дастаны көптеген өзге де бастаухаттармен: Табари, Саалиби, Балами, Мирхонд, Себеостармен, VII ғ. беймәлім сириялық автормен, X ғ. парсылық белгісіз автормен мұқият салыстырылды, соның нәтижесінде Фирдоусидің сол бірінші бастаухатта, айтылған авторлардан гөрі дәлірек келтіргені дәлелденді. Фирдоуси хикаясында басқа авторлар тастап кеткен, бірақ біз үшін аса маңызды жәйттер бар. Фирдоуси түркіттердің дуалаушылық өнері мен дуақантын суреттейді. Оқиға шешуші шайқас алдында Бахрам Чубиннің қорқынышты түс көруінен басталады. Оның түсінде түріктер шеттерінен ақырған арыстанға айналып кетіп, өзінің әскері тасталқан болып жеңіліп қалыпты. Ктезифонға баратын жолды жаулар басып алып, мұның өзі жаудан жан сауғалап, жаяу келеді екен. Мұндай жаман ырымға қарамастан, Бахрам айқасты бастайды. Түріктер парсыларды қорқыту үшін дұшпандарын дуалауға кіріседі. Дуақанттар аспанға от тастап, өртейді де, сол арқылы аңыратып жел шақырып, қара бұлттарды үйіреді, сөйтіп аспаннан парсылардың үстіне оқ жаудырады. Бірақ Бахрам айқас салып, мұның тек көзбояғыш жалған көрініс екенін, іс жүзінде ешбір оқтың жоқ екенін айтады, сөйтіп дуақанттар діттеген мақсатына жете алмайды. Парсылар жеңіске жеткен осынау айқастан кейін, олардың қолына дуақант тұтқын болып түседі. Ол Бахрам көрген түсті өзінің жібергенін мойындайды. Егер бұл хикаяның түріктен шыққанын растайтын этнографиялық параллелдер болмаса, Фирдоусидың хикаясын парсы аңызы ретінде талдауға болар еді.
Юебань туралы хикаяда күнді суытып, жаңбыр жаудыра алатын дуақант жайлы сөз болады. Жужандармен соғыс кезінде Юебанның дуақанттары қарлы боранды шақырып, оны жужандарға қарай бағыттап жібереді, сосын жужандар ішінде суықтан үсігендер саны көбейіп кетеді де, олар жорықты тоқтатып, кейін қарай тайып тұрады. Бұл аңызды жеткізген Григорий Турский. Аварлар франктермен соғысып жатқанда, авар дуақанттары күнді күркіретіп, қара дауыл шақырады, сондай найзағай франк лагеріне соғып жай түсіреді де, олар жеңіліп қалады145. Тағы да тап осындай сиқырлы құдырет наймандарда да болған деген сыбыс бар. Рашид-ад-Дин, Жамуха бастаған тайпалар құрамдастығы Шыңғысханға қарсы жорық ашқан кезде (1201 ж.) найман дуақанттары жойқын дауыл шақырады, бірақ оның әрекетін есептегенде жаңылып кетеді де, ол бұлардың өзін жайпап кетеді, бұл Шыңғысханның жеңіске жетуіне қатты көмектескен көрінеді146.
Осы аңыздардың бәрінің түп-төркіні жадыгөйлік амал-айла арқылы ауа райын басқаруға болады деген діни нанымнан барып шығады. Бүкіл авторлардың ішінен тек Фирдоуси ғана, мұнда жаппай гипноздың салқыны бар деп, аңыздан шындықтың мәйегін іздеп табуға тырысады. VI—XII ғғ. түріктер мен моңғолдар арасында бұл нанымның шығуы қандай болса да бәрібір, әйтеуір, күллі мәселе жебеуші-аруақтарды шақыруға барып тірелмейді, қайта жағымды жадылыққа барып тіреледі яғни түркіттер терминологиясын қолдансақ, біз бұдан қыма-бақсыны көрмейміз, жадыны дуақантты көреміз.
Жадылық (дуаканттық) сиыр мен аттың не қабанның қарнынан алынған тасты дуалау арқылы жаңбыр жаудыру үшін XX ғ. дейін қолданылып келді. «Жадылық» әрекеті аруақтарды шақырумен байланысты емес, жадыны олардың көмегін керек етпейді. Біз бұл арадан жағымды жадылық мысалын көреміз, жақсылықтың аруақ-рухымен ешқандай генетикалық байланысы жоқ.
«Жадылық» туралы ең ескі мәлімет сирияның VII ғ. белгісіз бір сопысының құннамасында жазылған, ол Мервтен шыққан абыз ақсақал. Элиастың147 тұсында яғни біз ынталы болып отырған дәуірде өткен оқиғаларды сипаттайды. «Яду»— жады өзінің өзі парсының дуақант, сиқыршы сөзінен алынған. Фирдоуси түрік дуақантын «бақсы» деген сөз Иранда белгілі болса да, ran әлгіше атайды. Бұл — бұл ма, Фирдоуси тіпті жадылық құдыреті аспанға өрт Қою арқылы көрінді — деп хабарлайды, міне істің осы бір ерекшелігі қосымша мәліметтер арқылы дәлелдене түседі. Менандр Земархтың түркіт ханына барған елшілігі туралы хикаясында (568 ж.) біздің назарымызды аударатын бір жәйтті — кісіні алдын ала тазарту үшін жасалатын сиқырлау рәсімін сыпаттап шығады. «Осынау тайпаның, ел-жұрт, бәле-жаланы ұшықтап аластайтын қабілеті бар дейтін кейбір кісілері Земархқа келіп, румдықтардың өздерімен бірге ала келген заттарын жинап алып, бір жерге үйді де, Ливан ағашының қу бұтақтарынан алаулатып от жақты, сосын скиф тілінде жабайы бір сөздерді күбірлеп айтып, сылдыратып қоңырау қағып, әлгі заттар үстіне апарып, дабылдатып, нұғыра соқты. Олардың қолдарына ұстаған ливан ағашының Жас бұтақтары отқа шарпылып, пытырлап жатса, өздері буырқанып, бұрсанып, әлденеге айбат шегіп, ызаланып ысылдап, жын-шайтанды тырқыратып қуып жүргендей болып көрінеді. Олар адамды әрқилы кесір-кесапаттан сақтап, бәле-мәтерді аластайды деп дәріптейтін. Осындай жолмен, өздерінің ойынша күллі жын-періні аластағаннан кейін, олар Земархтың өзін оттан өткізді, сөйтіп онымен бірге өздерін де тазартқандай еді. Тек оттан тазарып шыққанан кейін ғана Земарх ханға жіберілді»148.
Тек үстірт қараған бізге ғана бұл әрекетте қамдау — бақсылықтың ізі бар сияқты көрінеді: буырқану, дабыл қағу дегендей, бірақ аңдап қараған кісі ол ойынан қайтады. Шынында өз, мұнда аруақты шақыру емес, жын-шайтандарды оттың киелі күшімен аластау яғни жадылық бар, бұл спиритуализм емес. Оттың жауыз күштерді аластайтыны жөніндегі ой-пікір Австралиядан Баварияға дейін етек алып, кең жайылып кеткен және ол өзгеше бір қолтума пікір болып саналмайды149. Мұндай нанымды бір орыс кінәздарын отпен тазартуға мәжбүр еткен, XIII ғ. моңғолдарынан, отқа қоқыр-соқырды тастамайтын, тек мұқияттап жарылған отынды ғана жағатын кәзіргі буряттардан т. б. табамыз. Қыска қайырсақ, отты қастерлеу, түрі мен мазмұн-мәнісі жағынан да, аруақтарды шақыруға қарама-қарсы нәрсе.
Сол сияқты Ф. Ратдельдің Орталық Азиядағы отты құдырет тұту мен зороастризмнің байланысы жөніндегі жорамалы да150 ақылға қонбайды, өйткені олар тек сырттай. ғана ұқсас. Персиядағы Модедан-мобед киелі отқа жақындағанда, оны тыныс-демімен харамдамас үшін, бетін бүркеп алады, ал мұнда жын-шайтаңдарды яғни ең қасиетсіз, зиянды күштерді отпен аластайды. Істің мәні мынадай: Иранда от — діни жолмен табынатын құдырет, ал түркіт тайпаларында от — жадылықтың құралы яғни олардың арасында ешқандай ұқсастық байқалмаған. Енді біз ең соңғы сауалға: бақсылардың «қара сенімі», жебеуші-жынға табыну қайда?— деген сауалға келдік.
Жоғарыда келтірілген мәліметтерді талдау VI—VII ғғ. бұл жүйенің түркіттерде болмағанын көрсетеді, ал XII ғ. «кам» термит де, сол қамдаудың өзі де қағаз бетіне түседі, еңдеше Жоңғария мен Алтай түріктерінің арасында қамдау VII ғасыр мен XII ғ. арасында пайда болған деп айтуымыз керек, расында да, VI—IX ғғ. дәуірі Орталық және Орта Азия халықтары мәдениетінде орасан зор өзгерістер болуымен ерекшеленеді.